Το Art Shop του Μουσείου Φιλελληνισμού

 

 

Συλλεκτικό γυναικείο μαντήλι 70  x 70 εκατ. με θέμα την Μπουμπουλίνα

Η ΕΕΦ παρουσιάζει μία σειρά από αντικείμενα από το Art Shop του Μουσείου Φιλελληνισμού.

Μεταξωτό μαντήλι πολυτελείας (100% μετάξι), Ελληνικής κατασκευής, σχεδιασμένο ειδικά για το Μουσείο Φιλελληνισμού στο Σουφλί του νομού Έβρου.

To θέμα στηρίζεται σε μία χαλκόγραφη ετικέτα φιάλης λικέρ από την Γαλλία, με όνομα Crême de Bobelina [Λυών, δεκαετία 1820]. Κάτω από το πλοίο της Μπουμπουλίνας η επιγραφή: Bobelina faisant jurer à ses enfants de venger la mort de leur Père [Η Μπουμπουλίνα βάζει τα παιδιά της να ορκισθούν ότι θα πάρουν εκδίκηση για το θάνατο του πατέρα τους]. Δεξιά και αριστερά του τίτλου, η ναυμαχία της Τενέδου και η πολιορκία του Ναυπλίου αντίστοιχα.

Το υψηλής αισθητικής αυτό μαντήλι υπενθυμίζει με τον καλύτερο τρόπο τις διαστάσεις που έλαβε το κίνημα του Φιλελληνισμού διεθνώς και την συνεισφορά του κατά την Ελληνική Επανάσταση.

Το μαντήλι, όπως και όλα τα αντικείμενα του Art Shop, διατίθεται από την ΕΕΦ και το Μουσείο Φιλελληνισμού.

Λιανική τιμή πωλήσεως: 68 Ευρώ.
Για πληροφορίες – παραγγελίες, μπορείτε να επικοινωνήσετε μαζί μας:
Email info@eefshp.org
Τηλέφωνο: 697 475 0361

 

/by

Έλληνες – Φιλέλληνες

 

 

Η ΕΕΦ παρουσιάζει το πρώτο από 6 τραγούδια που υμνούν την συμβολή των Φιλελλήνων στην Ελλάδα.

Τα τραγούδια αυτά του μεγάλου δημιουργού Σταμάτη Χατζηευσταθίου, αποτελούν μία πρωτοβουλία του Δήμου Νικολάου Σκουφά (Πέτα). Η δήμαρχος κα Ροζίνα Βαβέτση, πρωτοστατεί στον σχεδιασμό και την υλοποίηση δράσεων που αποτείνουν φόρο τιμής στους γενναίους αυτούς ανθρώπους και κρατούν ζωντανό το πνεύμα του Φιλελληνισμού. Στην περιοχή αυτή έλαβε χώρα τον Ιούλιο 1822, η μάχη του Πέτα κατά την οποία Έλληνες και Φιλέλληνες πολέμησαν μαζί ηρωικά για την ελευθερία της Ελλάδος και για τις Ελληνοκεντρικές αξίες του δυτικού πολιτισμού.

Τίτλος:  Η Νίκη
Μουσική: Σταμάτης Χατζηευσταθίου
Ποίηση: Κωστής Παλαμάς
Ερμηνεία: Σταμάτης Χατζηευσταθίου

 

 

/by

Ludwig Lange (1808-1868): Γερμανός Φιλέλληνας αρχιτέκτων και ζωγράφος

 

 

O Γερμανός αρχιτέκτων και σχεδιαστής Ludwig Lange γεννήθηκε στις 22 Μαρτίου 1808 στο Darmstadt. Ο πατέρας του, Christian Friedrich (1759–1840), ήταν υπάλληλος δικαστηρίου. O Ludwig είχε δύο νεότερους αδελφούς με τους οποίους συνεργαζόταν. Είχαν ακολουθήσει και αυτοί καλλιτεχνικό δρόμο. Ο Gustav Georg έγινε ζωγράφος της βασιλικής Αυλής και ο Julius τοπιογράφος.

Νεαρός ακόμα, ο Ludwig Lange εγκατέλειψε πρόωρα το Γυμνάσιο, και μεταξύ 1823 και 1826, μαθήτευσε κοντά στον αρχιτέκτονα και πολιτικό Georg August Lerch (1792-1857). Κατόπιν σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Gießen και συνεργάστηκε με τον αρχιτέκτονα Georg Moller (1784-1852). Από το 1830 έζησε στο Μόναχο, και ξεκίνησε με τους αδελφούς του να πειραματίζεται με προοπτικά σχέδια και αποτυπώσεις κτηρίων και μνημείων, δραστηριότητα που θα συνεχίσει και τελειοποιήσει τις επόμενες δεκαετίες. Το έργο του ξεχωρίζει τόσο για το ζωγραφικό του ταλέντο, όσο και για την εξαίρετη αντίληψη του χώρου που διέθετε ως αρχιτέκτων.

Σημαντική γνωριμία στη ζωή του υπήρξε εκείνη με τον ζωγράφο και τοπιογράφο Carl Rottmann (1797-1850), στο Μόναχο. Μαθήτευσε κοντά του μεταξύ των ετών 1830 και 1834 και ανέπτυξε μία φιλική σχέση μαζί του. Όταν ο Λουδοβίκος Α’ ανέθεσε στον Rottmann να ταξιδέψει στην Ελλάδα (1834) για να εμπλουτίσει το ρεπερτόριο των θεμάτων του και να ολοκληρώσει μία σειρά με ελληνικά έργα, ο μαθητής του Ludwig Lange, τον συνόδευσε. Στη διάρκεια του δύσκολου αυτού ταξιδιού, ο Lange υπήρξε πολύτιμος σύμβουλος του Rottmann σε ό,τι αφορούσε τα αρχιτεκτονικά του σχέδια. Βασισμένος στις εμπειρίες που αποκόμισε στην Ελλάδα έγραψε το έργο «Reiseberichte aus Griechenland» (Ταξιδιωτικές ανταποκρίσεις από την Ελλάδα, 1835).

Πέραν όμως της συμπόρευσης του με τον δάσκαλό του, ο Lange διακρίθηκε για το δικό του ταλέντο στην Ελλάδα. Ο βασιλέας Όθων τον διόρισε «Εμπειρογνώμονα πολιτικό μηχανικό» (Baurat), αφού ο Lange παρουσίασε την αρχιτεκτονική του πρόταση για τη δημιουργία μίας «Εκκλησίας του Σωτήρος» (Erlöserkirche). Το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε λόγω οικονομικών δυσχερειών. Σχεδίασε και άλλα, σημαντικά κτήρια για τη νέα πρωτεύουσα του ελληνικού κράτους. Σε εκείνον ανήκει η αρχική πρόταση για τον σχεδιασμό του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, στην οποία όμως παρενέβησαν οι αρχιτέκτονες που ολοκλήρωσαν το έργο, δηλαδή οι Ernst Ziller, Παναγής Κάλκος και Αρμόδιος Βλάχος. Επίσης στη βάση των δικών του σχεδίων υλοποιήθηκε το νεοϊδρυθέν βασιλικό Γυμνάσιο των Αθηνών, στο οποίο μάλιστα δίδαξε Σχέδιο από το 1835. Η πρότασή του για ανέγερση των βασιλικών ανακτόρων στους πρόποδες του Λυκαβηττού δεν επελέγη ως η κατάλληλη λύση.

Στη διάρκεια της παραμονής του στην Ελλάδα δημιούργησε πλήθος σχεδίων και υδατογραφιών, τις οποίες αργότερα επεξεργάστηκε ως ελαιογραφίες. Από τις ζωγραφικές μελέτες που δημιούργησε σώζονται περίπου 150. Τα έργα του αυτά κέρδισαν την εκτίμηση συναδέλφων του, όπως του Karl Friedrich Schinkel (1781-1841). Όπως και ο δάσκαλός του ο Rottmann, ο Lange δημιούργησε τοπιογραφίες από τα ιστορικά μέρη τα οποία επισκέφθηκε (τη Σικυώνα, την Κόρινθο, την Αθήνα και το αρχαίο επίνειό της, τον Πειραιά). Σε κάποιο μεταγενέστερο ταξίδι του στην Ελλάδα, αναφέρεται ότι επισκέφθηκε και την Ύδρα και τις Κυκλάδες μαζί με τον συγγραφέα Ludwig Steub (1812-1888).

Τα έργα του διακρίνουν ρεαλισμός, ακρίβεια, και η επιτυχής προοπτική απόδοση τόπων και κτηρίων. Δεν συνήθιζε την αναγωγή σε ιστορικά ή ρομαντικά στοιχεία. Στην υδατογραφία του ωστόσο, «H Aκρόπολη των Αθηνών την εποχή του Περικλή» (Die Akropolis von Athen zur Zeit des Perikles, 1835), απέδωσε μία ιδεατή ανακατασκευή της αρχαίας Ακρόπολης – όχι τη σύγχρονη εικόνα του λόφου της.

 

H Aκρόπολη των Αθηνών την εποχή του Περικλή, 1835

 

Επίσης επιχείρησε μία απόδοση της σύγχρονής του Αθήνας στην ακουαρέλα του «Η Αθήνα και η Ακρόπολη από βορειοδυτικά» (Athen und die Akropolis von Nordwesten, 1836), αν και είναι πιθανόν ότι ο ζωγράφος δεν αποτύπωσε με απόλυτη πιστότητα το τοπίο που αντίκρυζε.

 

Η Αθήνα και η Ακρόπολη από βορειοδυτικά, 1836

 

Η ελαιογραφία του «Είσοδος ελεύθερης Αθήνας», μεταφέρει και πάλι την αγάπη του για την κλασική Ελλάδα, απεικονίζοντας την περιοχή στην οποία βρισκόταν η ελληνική και η ρωμαϊκή αγορά στην αρχαιότητα. Το έργο αυτό ολοκλήρωσε ο Lange το 1838, μετά την επάνοδό του στο Μόναχο.

 

«Είσοδος ελεύθερης Αθήνας», 1838

 

Από το 1839 και μετά ο Lange εργάστηκε για διάφορα έργα που του ανέθεσε ο Λουδοβίκος Α, ενώ από το 1847 και εξής ανέλαβε την έδρα Αρχιτεκτονικής της Βασιλικής Ακαδημίας του Μονάχου. Ταξίδευσε στη Γερμανία και δημιούργησε διάφορα σχέδια από διακεκριμένες πόλεις της Γερμανίας, τα οποία δημοσιεύθηκαν σε εκδόσεις για την αρχιτεκτονική. Παράλληλα, σχεδίασε ορισμένες βινιέτες με σκηνές του αθηναϊκού τοπίου για το «Πανόραμα των Αθηνών» (Μόναχο, 1841) του ζωγράφου Ferdinand Stademann (1791-1873), ο οποίος είχε επίσης επισκεφθεί την Ελλάδα με παρότρυνση του Λουδοβίκου Α´. Ο Lange δημιούργησε πολλά αρχιτεκτονικά σχέδια, μεταξύ άλλων για ένα «παλάτι για τον διάδοχο του θρόνου» στο Μόναχο (Kronprinz-Palais, 1845) και για τη Νicolaikirche (Ναός Αγίου Νικολάου) στο Αμβούργο. Το διάσημο Μουσείο Καλών Τεχνών στη Λειψία έχει χτισθεί σύμφωνα με σχέδια του Ludwig Lange. Το 1858 εκδόθηκε στο Μόναχο το έργο «Die griechischen Landschaftsgemälde von Karl Rottmann in der neuen königlichen Pinakothek zu München» (Οι ελληνικές τοπιογραφίες του Karl Rottmann στη νέα βασιλική πινακοθήκη του Μονάχου), στο οποίο ο Lange περιγράφει τα έργα του δασκάλου του.

Ο Ludwig Lange πέθανε στις 31 Μαρτίου 1868 στο Mόναχο, όπου βρίσκεται σήμερα ο τάφος του. Η κυκλοφορία των έργων του στην Ευρώπη βοήθησε στην προβολή της εικόνας της Ελλάδας εκτός των συνόρων της.

Η ΕΕΦ τιμά τον Φιλέλληνα αρχιτέκτονα και ζωγράφο, Ludwig Lange, ο οποίος έθεσε τη βάση για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, και δημιούργησε πλήθος έργων με θέμα την Ελλάδα, μεταφέροντας την εικόνα της στο εξωτερικό.

 

Πηγές και Βιβλιογραφία

  • Fuhrmeister, Christian; Jooss, Birgit (Hrsg.), Isar/Athen Griechische Künstler in München – Deutsche Künstler in Griechenland, Μόναχο
  • Καγιαδάκη, Μαρία, Οι ζωγράφοι Γεώργιος και Φίλιππος Μαργαρίτης. Τα πρώτα καλλιτεχνικά εργαστήρια στην Αθήνα του 19ου αιώνα. Διδακτορική διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2008.
/by

Χριστιανική θρησκεία και Φιλελληνισμός κατά τον 19ο αιώνα

 

 

Έχει επισημανθεί ότι η ανάπτυξη του φιλελληνικού κινήματος ξεκινά από το τέλος του 18ου αιώνα, όταν η Ευρώπη ανακαλύπτει χάρη στον Winckelman, τον Barthelemy και άλλους λογίους και ιστορικούς της εποχής, την αρχαία Ελλάδα, η οποία περνά προοδευτικά στο εκπαιδευτικό σύστημα του δυτικού κόσμου.

Κατά τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα το κίνημα του φιλελληνισμού εισέρχεται σε μία ώριμη φάση και συγχρονίζεται πλέον με το αίτημα για την απελευθέρωση της Ελλάδος.

Στην φάση αυτή τρείς είναι οι παράγοντες που διαμορφώνουν τον φιλελληνισμό, και αυτοί είναι:

– η αίσθηση χρέους προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό,

– τα φιλελεύθερα αισθήματα κατά της τυραννίας και

– η κοινή πίστη των χριστιανικών εθνών.

Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουμε μέσα από μία σειρά από αντικείμενα της συλλογής της ΕΕΦ, τεκμήρια που προβάλουν την σημασία και συμβολή της κοινής χριστιανικής πίστης στη διαμόρφωση του φιλελληνικού κινήματος. Έχουν επιλεγεί αντικείμενα και έγγραφα από την Γαλλία, την Αγγλία, την Ιταλία και την Γερμανία, με στόχο να γίνει κατανοητό ότι η πρόσληψη αυτή ήταν κυρίαρχη σε όλη την Ευρώπη.

Το πρώτο αντικείμενο, αποτελεί ένα σημαντικό ντοκουμέντο για την γέννηση του φιλελληνισμού πολύ πριν την κήρυξη της Επανάστασης του 1821.

Πρόκειται για μία εισήγηση που υπέβαλε το 1815 ο βουλευτής François de Chateaubriand στην Γαλλική Βουλή (Chambre des Pairs de France). Η εισήγηση αυτή συζητήθηκε στην συνεδρίαση της 9ης Απριλίου 1816 και εγκρίθηκε μετά από ψηφοφορία. Το έγγραφο έχει τυπωθεί το 1816 από τον εκδοτικό οίκο P. Didot.

 

Το ψήφισμα που υπέβαλε το 1815 ο βουλευτής François de Chateaubriand στην Γαλλική Βουλή (συλλογή ΕΕΦ).

 

Στην εισήγηση αυτή, που υποβάλει ο Chateaubriand προς τον Βασιλέα, γίνεται αναφορά στις “βάρβαρες δυνάμεις” (Οθωμανική  αυτοκρατορία) και το καθεστώς δουλείας των χριστιανών. Η εισήγηση περιγράφει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι υπόδουλοι Έλληνες. Το κείμενο αυτό αποτελεί την πρώτη επίσημη πολιτική πρωτοβουλία στην Ευρώπη υπέρ των Ελλήνων, και στηρίζεται στην κοινή χριστιανική πίστη των λαών της Ευρώπης με τους Έλληνες.

Στο κείμενο διαβάζουμε τα εξής: «Πρόκειται για την διεκδίκηση των δικαιωμάτων της ανθρωπότητας και για τη διαγραφή […] της ντροπής της Ευρώπης».

Σύμφωνα με το σχέδιο ψηφίσματος: “ζητείται ταπεινά από την Αυτού Μεγαλειότητα να διατάξει τον Υπουργό Εξωτερικών του να γράψει σε όλες τις βασιλικές αυλές στην Ευρώπη, με σκοπό την έναρξη γενικών διαπραγματεύσεων με τις Βάρβαρες Δυνάμεις, για να ζητήσει από αυτές τις δυνάμεις να σέβονται τις σημαίες των ευρωπαϊκών εθνών και να θέσουν ένα τέλος στη δουλεία των χριστιανών».

Η πρόταση αυτή έγινε δεκτή από το Σώμα των Ομότιμων και έχει καταγραφεί ως η πρώτη πολιτική παρέμβαση μιας μεγάλης δύναμης στην Ευρώπη υπέρ των Ελλήνων που ήταν εκείνη την εποχή υπό τον έλεγχο των Οθωμανών.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το κυρίαρχο στοιχείο για να ενδιαφερθεί ο πολιτικός κόσμος για την Ελλάδα ήταν η κοινή χριστιανική πίστη και τα δεινά των σκλάβων χριστιανών στην Οθωμανική αυτοκρατορία.

Το 1821 ξεσπά η Ελληνική Επανάσταση. Και πάλι τα πρώτα ερεθίσματα που προσελκύουν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης έχουν να κάνουν με την κοινή χριστιανική πίστη και τα δεινά των χριστιανών. Στον τύπο και την τέχνη καταγράφονται οι σφαγές, οι λεηλασίες και τα δεινά που υφίστανται οι χριστιανοί. Ένα από τα πρώτα γεγονότα που σοκάρει την κοινή γνώμη, και εγκαινιάζει ουσιαστικά το φιλελληνικό κίνημα, είναι ο μαρτυρικός απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου Ε.

 

Πίνακας του 19ου αιώνα, πιθανώς από την Αγγλία, με θέμα το μαρτύριο του Πατριάρχου Γρηγορίου Ε (συλλογή ΕΕΦ).

Friedrich Campe (εκδότης, 1825-35), Τουρκικές αγριότητες στη Χίο (στο βάθος φλέγεται χριστιανική εκκλησία, ενώ δεξιά δολοφονείται ιερέας). Χαλκογραφία επιχρωματισμένη στο χέρι (συλλογή ΕΕΦ).

 

Από την αρχή της Επανάστασης, και σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1820, ο Ευρωπαϊκός και ο Αμερικανικός τύπος προβάλει διαρκώς ως κεντρικό θέμα τα δεινά των χριστιανών και παρουσιάζει τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων, ως αγώνα για την απελευθέρωση των χριστιανών από την σκλαβιά των Τούρκων μουσουλμάνων. Εντελώς ενδεικτικά, παρουσιάζουμε άρθρα από τρείς εφημερίδες, από το αρχείο των 1000 και πλέον εφημερίδων της περιόδου αυτής που διαθέτει η ΕΕΦ.

 

Εφημερίδα ALLGEMEINE PREUSSISCHE STAATS ZEITUNG, της 30 Ιουνίου 1821. Μεταξύ άλλων αναφέρει: ”Διαταγή για εκτέλεση χριστιανών κληρικών και καταστροφή εκκλησιών εκτελείται σε πολλές πόλεις. Η θανάτωση του Πατριάρχη στρέφει τους κληρικούς και το λαό της Θεσσαλίας εναντίον του Ομέρ πασά. Στις μάχες χάνει τη ζωή του ο ίδιος ο αρχιεπίσκοπος” (συλλογή ΕΕΦ).

Εφημερίδα Journal des Debats, της 24 Αυγούστου 1821. Αναφέρει τα εξής: “Ο Ρώσος πρεσβευτής στην Κωνσταντινούπολη ζήτησε από τις οθωμανικές αρχές να σταματήσουν τις δολοφονίες αθώων Ελλήνων, τον αφοπλισμό των μουσουλμάνων, να ανοικοδομήσουν τις βανδαλισμένες εκκλησίες και να σεβαστούν τη χριστιανική θρησκεία. Στην τελευταία μάχη στη Μολδαβία, οι περικυκλωμένοι Έλληνες πολέμησαν μέχρι την τελευταία τους ανάσα σε ένα μοναστήρι”. Και εδώ προβάλλεται ως κεντρικό συγκινησιακό στοιχείο, οι διωγμοί των χριστιανών και η αυτοθυσία τους (συλλογή ΕΕΦ).

Εφημερίδα SCHWAEBISCHER MERKUR, της 19 Φεβρουαρίου 1824. Μεταξύ άλλων αναφέρεται στην πολιορκία του Μεσολογγίου όπου 20.000 Τούρκοι δεν μπόρεσαν να νικήσουν 500 Έλληνες, και προβάλλει, μία χαρακτηριζόμενη παράξενη σύμπτωση. “Φανερώθηκε παλιά μεγάλη πηγή μέσα στο Μεσολόγγι με άφθονο φρέσκο νερό όταν η πρώτη σφαίρα των πολιορκητών έπεσε πάνω στην εκκλησία του αρχάγγελου. Γεγονός άξιο προσοχής”. Η περιγραφή υπονοεί σαφώς ότι ο Θεός των χριστιανών έχει πάρει θέση υπέρ του αγώνα των Ελλήνων (συλλογή ΕΕΦ).

 

Από την στιγμή που ξεσπά η Επανάσταση, ένα άλλο σημαντικό θέμα που κάνει την εμφάνισή του είναι η ευλογία που δέχονται οι Έλληνες αγωνιστές από ιερείς και επισκόπους. Οι σκηνές αυτές αποτελούν ένα από τα πλέον δημοφιλή θέματα της φιλελληνικής τέχνης κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Παραθέτουμε δύο δείγματα από την Γαλλία και την Ιταλία, από θέματα που έχουν σημαντική κυκλοφορία στην Ευρώπη.

 

Φιλελληνικό πιάτο από την Γαλλία, από πορσελάνη, των αρχών του 19ου αιώνα, από το εργοστάσιο «P. & H./Choisy», με θέμα την ευλογία των Ελλήνων μαχητών (συλλογή ΕΕΦ).

Λιθογραφία βασισμένη στον πίνακα του Ιταλού ζωγράφου Ludovico Lipparini (1800-1856). “Ο Αρχιεπίσκοπος Γερμανός στηρίζων την σημαίαν του σταυρού επί τα ερείπια των Καλαβρύτων την 25ην Μαρτίου του 1821. Προς την Αυτού Μεγαλειότητα τον Βασιλέα της Ελλάδος Όθωνα Α΄, εις τεκμήριον βαθυτάτου σέβας ο Εκδ. Ιωσήφ Αντωνέλλης Δ. Χ. Α. (Βενετία, Giuseppe Antonelli, π. 1838)”. Το ζωγραφικό πρότυπο καταστράφηκε σε βομβαρδισμό του Μιλάνου στις 14 Φεβρουαρίου 1943 (συλλογή ΕΕΦ).

 

Ένα άλλο σχετικό θέμα που κυριαρχεί στην φιλελληνική τέχνη, έχει να κάνει με τον όρκο του Έλληνα μαχητή. Ο όρκος αυτός λαμβάνει χώρα πάντα μπροστά σε ένα σταυρό. Ο Έλληνας αγωνιστής ορκίζεται, παρουσία της οικογένειάς του ή παρουσία της αρραβωνιαστικιάς του. Οι σκηνές αυτές πάντα θυμίζουν ότι οι Έλληνες μάχονται ως χριστιανοί προκειμένου να απελευθερωθούν από τον μωαμεθανό τούρκο δυνάστη. Αυτό ήταν το κεντρικό μήνυμα που συγκινούσε την κοινή γνώμη στην Ευρώπη.

 

Ο όρκος στον σταυρό του νεαρού αγωνιστή. Αποδίδεται στον Michel-Philibert Genod (1796-1862). Αρχές 19ου αιώνα (συλλογή ΕΕΦ).

Ο όρκος στον σταυρό του νεαρού αγωνιστή. Το θέμα αποτυπώνεται στην Γαλλία σε κουτί, πιάτο και σουπιέρα. Αρχές 19ου αιώνα (συλλογή ΕΕΦ).

 

Το θέμα αυτό της κοινής χριστιανικής πίστης προβάλλεται στην κοινή γνώμη με όλες τις ευκαιρίες σε όλες τις εμβληματικές εκδηλώσεις. Για παράδειγμα, στην μεγάλη καλλιτεχνική έκθεση στο σαλόνι των Παρισίων το 1822, παρουσιάζεται ένας πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Charles-Edouard Le Prince, γνωστός ως Crespy-Le Prince (1784-1851). Ο πίνακας έχει ως θέμα «Inspiration d’un prêtre grec pendant l’orage» (Έμπνευση Έλληνα ιερέα κατά τη διάρκεια της καταιγίδας). Ο Έλληνας ιερέας κρατά στο χέρι του τον 103ο ψαλμό του Δαβίδ που αναφέρεται στο μεγαλείο του Θεού. Ο πίνακας αυτός είναι χαρακτηριστικός των μηνυμάτων που ζητούσε να λάβει η κοινή γνώμη για να ταχθεί στο πλευρό των Ελλήνων.

 

Πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Charles-Edouard Le Prince, γνωστού ως Crespy-Le Prince (1784-1851). Ο πίνακας έχει ως θέμα «Inspiration d’un prêtre grec pendant l’orage» (Έμπνευση Έλληνα ιερέα κατά τη διάρκεια της καταιγίδας) (συλλογή ΕΕΦ).

 

Ένα άλλο ενδιαφέρον θέμα που προβλήθηκε πολύ κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, και αποτυπώθηκε στην φιλελληνική τέχνη, έχει να κάνει με την ιστορία του Έλληνα Διάκου. Η ιστορία αυτή αποτελεί το αντικείμενο ποιήματος του Γάλλου ποιητή Casimir Delavigne. Η μορφή αποτυπώθηκε σε έργο του Antoine (Tony) Johannot (1803-1852), στο οποίο βασίστηκαν διάφορα αντικείμενα, όπως το επιτραπέζιο ρολόι που ακολουθεί.

 

Επιτραπέζιο ρολό από μπρούντζο των αρχών του 19ου αιώνα, με θέμα τον Έλληνα Διάκο (συλλογή ΕΕΦ).

Victor Hugo, “Les Orientales”, 1829 (συλλογή ΕΕΦ).

 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η ποιητική συλλογή “Les Orientales”, του Victor Hugo που αναφέρεται αποκλειστικά στην Επανάσταση του 1821 και δημοσιεύεται στο Παρίσι στα πλαίσια της αλληλεγγύης του στο δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό προβάλλοντας το φιλελληνικό πνεύμα στην Ευρώπη. Δημοσιοποιεί τις επαναστατικές δράσεις των Ελλήνων για ελευθερία από τον τουρκικό ζυγό, και προβάλει θέματα και στοιχεία που θα συγκινήσουν περισσότερο, όπως η αρχαία Ελλάδα, η χριστιανική πίστη, η πολιορκία του Μεσολογγίου, τα κατορθώματα του Κανάρη και του Μπότσαρη, κλπ.

“Στην Ελλάδα, εμπρός, ω φίλοι! Εκδίκηση και λευτεριά!”.

Ο Victor Hugo αποκαλεί την Ελλάδα μητέρα του δυτικού πολιτισμού:

“(…)Ελλάδα του λόρδου Μπάιρον, Ελλάδα του Ομήρου
Εσύ γλυκιά αδελφή, εσύ δική μας μάνα”.

Το παρακάτω απόσπασμα εμφανίζει τον Κανάρη να λέει:

“Αδέλφια μου, αν πίσω γυρίσω ζωντανός, το Μεσολόγγι αν γλιτώσει,
Τάζω καινούργια εκκλησιά του Ιησού Χριστού να κτίσω.
Αν πεθαμένος στου Χάροντα τη μαύρη νύχτα πέσω
Από κείνη που κανείς επιστροφή δεν έχει
Κι αν όλο το αίμα μου χυθεί, αυτό που έχει απομείνει
Σε χώματα ελεύθερα τη στάχτη μου να θάψετε
Στου ήλιου το φως, την ξαστεριά, το μνήμα μου να σκάψετε”.

Τέλος, ο υπέροχος πίνακας που ακολουθεί, του μεγάλου Γερμανού ζωγράφου Paul Emil Jacobs (1802-1866), συμπυκνώνει σε μία εικόνα τα κεντρικά μηνύματα της φιλελληνικής τέχνης. Ο Τούρκος έχει σκοτώσει τον πατέρα, έχει λεηλατήσει και κάψει την εκκλησία από την οποία έχει κλέψει τα ιερά σκεύη και απαγάγει τη μητέρα ως σκλάβα. Ο γιός έχει το όπλο του με μία σφαίρα, και άρα μια ελπίδα να εξουδετερώσει τον δυνάστη του. Η σκηνή έχει ως φόντο αρχαίες κολώνες και τον φλεγόμενο ναό, και παντρεύει το αρχαίο ελληνικό με το χριστιανικό στοιχείο. Αυτό ήταν το κεντρικό μήνυμα της φιλελληνικής προπαγάνδας κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και σχεδόν για όλο τον 19ο αιώνα.

 

Πίνακας του μεγάλου Γερμανού ζωγράφου Paul Emil Jacobs (1802-1866) (συλλογή ΕΕΦ).

 

Στις περισσότερες εκκλησίες όλων των δογμάτων στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, ελάμβαναν χώρα κηρύγματα και έρανοι υπέρ των Ελλήνων. Πολλοί ιερείς ήταν μέλη Φιλελληνικών κομιτάτων με σημαντική δράση, και πολλοί ιεραπόστολοι έφθασαν στην Ελλάδα και στήριξαν τους Έλληνες και την ανάπτυξη της εθνικής παιδείας.

Εντελώς ενδεικτικά, παραθέτουμε μερικά παραδείγματα.

Bastholm, Hans (1774-1856), Δανός ιερέας που συμπαραστάθηκε στους αγωνιζόμενους Έλληνες διοργανώνοντας εράνους, τους οποίους διοργάνωσε, παρά την απαγόρευσή τους, μέσω της εφημερίδας Vestsjællandske Avis.

Holstein, κόμης Frederik Adolph, Δανός Φιλέλλην, υποστήριξε δημόσια τη θέση ότι οι φιλελληνικοί έρανοι δεν θα έπρεπε να είναι παράνομοι, όπως εκείνοι που διοργάνωσε ο ιερέας Hans Bastholm. To 1827 εξέδωσε ένα 24-σέλιδο έντυπο υπό τον τίτλο «Η υπόθεση των Ελλήνων στη Δανία. Μια τολμηρή παρατήρηση», τα έσοδα από την πώληση του οποίου προορίζονταν για την ενίσχυση των Ελλήνων.

Christian VIII ή Christian Frederick (1786-1848), βασιλέας της Δανίας (1839-1848) και βασιλέας της Νορβηγίας το 1814, ανταποκρίθηκε ανώνυμα σε διοργάνωση εράνου του Δανού ιερέα Hans Bastholm συνεισφέροντας το ποσό των 500 ταλήρων και ήταν συνδρομητής της φιλελληνικής εφημερίδας «Graekervennen» (ο Φιλέλλην).

Bendell, Gregory, Αμερικανός Φιλέλλην, πάστορας στην εκκλησία St. Andrew στη Φιλαδέλφεια με φιλελληνική δραστηριότητα.

Beskow B. von, Σουηδός Φιλέλλην, συνέθεσε την καντάτα «Η Σουηδία στα παιδιά της Ελλάδας» που ακούστηκε σε συναυλία που διοργάνωσαν Σουηδοί Φιλέλληνες στην εκκλησία της περιοχής Λάντουγκόρντ (17.06.1826).

Crussel, Σουηδός Φιλέλλην, συνθέτης του «Ύμνου στην απελευθέρωση της Ελλάδας», ο οποίος περιλήφθηκε σε συναυλία στην εκκλησία της περιοχής Λάντουγκόρντ που διοργάνωσαν Σουηδοί Φιλέλληνες (17.06.1826).

Edwards Dwight, Sereno (1786-1850), πάστορας της εκκλησίας Park Street Church στη Βοστώνη, την 1η Απριλίου 1824 απηύθηνε έκκληση με τον τίτλο «The Greek Revolution» υπέρ του Ελληνικού Αγώνα.

Gender, Γερμανός Φιλέλληνας, ιερέας από το Augsburg, διατηρούσε επιστολική επικοινωνία με τον Άγγλο Φιλέλληνα Warren, o οποίος τον ενημέρωνε για την πορεία της Ελληνικής Επανάστασης.

Hildebrandt, Johann Andreas Christoph (1763-1846), βοηθητικός ιερέας στο Halberstadt, ιεροκήρυκας στο Welferlingen και συγγραφέας μυθιστορημάτων. Έγραψε το φιλελληνικό έργο «Die Sklavin in Anatolis Wüste» (Η σκλάβα στην έρημο της Ανατολής, 1822), το οποίο αναφέρεται στις τουρκικές αγριότητες και στην επιθυμία των Ελλήνων για ξεσηκωμό.

Κeun, Bernard (1733-1801), Ολλανδός πάστορας της λουθηρανικής εκκλησίας της Σμύρνης, επηρέασε διανοητικά τον διαφωτιστή Αδαμάντιο Κοραή, του οποίου χρηματοδότησε τις σπουδές, δίδαξε λατινικά και ενθάρρυνε στη μελέτη των αρχαίων κλασικών.

Münter, Friedrich Christian Carl Heinrich (1761-1830), Δανός λουθηρανός επίσκοπος, μέλος της Ιονίου Ακαδημίας, ο οποίος στη διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως αλληλογραφούσε με ορθόδοξους ιερείς για να τους δίνει θάρρος.

Parkes Cadman, Dr. S., πρόεδρος του Ομοσπονδιακού Συμβουλίου Εκκλησιών του Χριστού στην Αμερική, σε λόγους του αναφερόταν στην ηθική υποχρέωση της Αμερικής να βοηθήσει τους αγωνιζόμενους Έλληνες.

White, William, επίσκοπος και πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής της Philadelphia.

Στο πνεύμα και στην γραμμή αυτή της κοινής χριστιανικής πίστης, εμφανίζονται οι Φιλέλληνες να προστρέχουν στο πλευρό των Ελλήνων, με σημαία τον σταυρό.

 

Friedrich Campe (εκδότης, 1825-35), θερμή υποδοχή Φιλελλήνων στην Ελλάδα. Χαλκογραφία επιχρωματισμένη στο χέρι (συλλογή ΕΕΦ).

 

Μία ενδελεχής μελέτη των βασικών εκφράσεων της φιλελληνικής τέχνης και κίνησης πριν και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, επιβεβαιώνει ότι η κοινή χριστιανική πίστη απετέλεσε έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους του φιλελληνικού κινήματος και της σημαντικής βοήθειας που έλαβαν οι Έλληνες κατά τη διάρκεια του αγώνα τους.

 

/by

“ΗΠΑ & Ελλάδα: Γιορτάζοντας 200 χρόνια φιλίας” με τη συμμετοχή του Μουσείου Φιλελληνισμού

 

 

Αθήνα – Στις 14 Ιανουαρίου 2021, ο Πρεσβευτής των ΗΠΑ στην Ελλάδα Τζέφρυ Πάιατ ανακοίνωσε σε συνέντευξή του στην ΕΡΤ την έναρξη της καμπάνιας, διάρκειας ενός έτους, της Διπλωματικής Αποστολής των ΗΠΑ στην Ελλάδα για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση με τίτλο «ΗΠΑ & Ελλάδα: Γιορτάζοντας 200 χρόνια φιλίας». Η καμπάνια περιλαμβάνει εκπαιδευτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις σε όλη την Ελλάδα που αναδεικνύουν την ιστορική σχέση των δύο χωρών και τους δεσμούς που μας συνδέουν: δημοκρατία, συνεργασία και κοινές αξίες.

Η καμπάνια της Αμερικανικής Πρεσβείας «ΗΠΑ & Ελλάδα: Γιορτάζοντας 200 χρόνια φιλίας» θα υποστηρίξει αυτήν την προσπάθεια μέσω προγραμμάτων που έχουν σχεδιαστεί για να μεταφέρουν τον σεβασμό των ΗΠΑ για τα αρχαία ελληνικά ιδανικά της δημοκρατίας που αποτέλεσαν έμπνευση για την ίδρυση της χώρας μας και τονίζοντας τον ρόλο που έπαιξαν οι Αμερικανοί Φιλέλληνες στον αγώνα των Ελλήνων να ιδρύσουν τη χώρα τους. Θα γιορτάσει επίσης τους ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των ΗΠΑ και της Ελλάδας τα τελευταία 200 χρόνια, και τη δέσμευσή των ΗΠΑ για τη σημερινή στρατηγική συνεργασία των δυο χωρών.

Μιλώντας για την καμπάνια, ο Πρέσβης Πάιατ είπε: «Οι σχέσεις ΗΠΑ-Ελλάδας είναι πιο ισχυρές από ποτέ. Η φιλία μας ξεκίνησε κατά τη διάρκεια του ελληνικού πολέμου για ανεξαρτησία και ο εορτασμός των διακοσίων χρόνων το 2021 στην Ελλάδα είναι μια ευκαιρία να γιορτάσουμε αυτήν την ιστορία και τις αξίες της ελευθερίας και της δημοκρατίας που οι λαοί μας υπερασπίστηκαν για πάνω από 200 χρόνια».

 

Μπορείτε να παρακολουθήσετε το βίντεο εδώ.

 

Το πρόγραμμα «ΗΠΑ & Ελλάδα: Γιορτάζοντας 200 χρόνια φιλίας» στηρίζει την ακόλουθη δράση του Μουσείου Φιλελληνισμού.

Έκθεση «Αμερικανικός Φιλελληνισμός» στο Μουσείο Φιλελληνισμού: Μια ξεχωριστή έκθεση με τίτλο «Ο Αμερικανικός Φιλελληνισμός» στο Μουσείο Φιλελληνισμού στην Αθήνα, με μοναδικά αντικείμενα και ιστορικά έγγραφα που καταγράφουν τη γέννηση και την εξέλιξη του Φιλελληνισμού, την υποστήριξη των ΗΠΑ για την Ελληνική Επανάσταση, και τον αντίκτυπο του ελληνικού πολιτισμού στις αξίες, τους θεσμούς, τον πολιτισμό και την αρχιτεκτονική των ΗΠΑ.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την καμπάνια «ΗΠΑ & Ελλάδα: Γιορτάζοντας 200 χρόνια φιλίας» ακολουθήστε μας στο: @eefshp, @USEmbassyAthens και #USAGreece2021.

/by

Ερευνητής σχετικά με τον Φιλελληνισμό (RES/01/21)

 

 

Περιγραφή

Η EUROPEAN DYNAMICS είναι χορηγός της Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό (ΕΕΦ). Η ΕΕΦ (www.eefshp.org) έχει ως σκοπό την μελέτη, την ανάδειξη και προώθηση του Ελληνικού πολιτισμού και του Φιλελληνικού ρεύματος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με έμφαση στις διεργασίες που έλαβαν χώρα κατά τον 18ο, 19ο και 20ο αιώνα, οι οποίες έθεσαν τα θεμέλια για την σύσταση του Ελληνικού κράτους.

Η ΕΕΦ έχει ιδρύσει το Μουσείο Φιλελληνισμού στην Αθήνα.

Στο πλαίσιο αυτό η ΕΕΦ επιθυμεί να προσλάβει έναν ερευνητή με αντικείμενο την καταγραφή και μελέτη των φιλελληνικών κινημάτων διεθνώς και της δράσης και συνεισφοράς των φιλελλήνων κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα.

Αντικείμενο και ευθύνες:

  • Οργάνωση και επέκταση της βιβλιοθήκης της ΕΕΦ,
  • Καταγραφή διεθνούς βιβλιογραφίας,
  • Επικοινωνία και συνεργασία με ακαδημαϊκά ιδρύματα στην Ελλάδα και διεθνώς,
  • Συγγραφή άρθρων, λημμάτων, κλπ. σχετικών με το αντικείμενο της ΕΕΦ,
  • Επιμέλεια εκδόσεων της ΕΕΦ,
  • Ενημέρωση του ιστοτόπου της ΕΕΦ.

Προσόντα:

  • Πτυχίο ΑΕΙ στον τομέα της Ιστορίας ή αντίστοιχο (πολιτικές επιστήμες, κλπ.),
  • Μεταπτυχιακός ή διδακτορικός τίτλος,
  • Προηγούμενη εργασιακή εμπειρία 2 ετών ή δυνατόν άμεσα ή έμμεσα σχετική με το αντικείμενο της ΕΕΦ (επιθυμητό),
  • Άριστη γνώση της Αγγλικής και της Γαλλικής ή Γερμανικής γλώσσας,
  • Καλή γνώση χρήσης υπολογιστή και του διαδικτύου.

Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να στείλουν επιστολή εκδήλωσης ενδιαφέροντος και τα βιογραφικά τους σημειώματα στην ΕΕΦ στην ακόλουθη διεύθυνση: info@eefshp.org

Η ΕΕΦ θα χειριστεί το περιεχόμενο των βιογραφικών με απόλυτη εχεμύθεια και σύμφωνα με τον κανονισμό GDPR.

 

/by

Curator Φιλελληνικής τέχνης 19ου αιώνα (CUR/01/21)

 

 

Περιγραφή

Η EUROPEAN DYNAMICS είναι χορηγός της Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό (ΕΕΦ). Η ΕΕΦ (www.eefshp.org) έχει ως σκοπό την μελέτη, την ανάδειξη και προώθηση του Ελληνικού πολιτισμού και του Φιλελληνικού ρεύματος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, με έμφαση στις διεργασίες που έλαβαν χώρα κατά τον 18ο, 19ο και 20ο αιώνα, οι οποίες έθεσαν τα θεμέλια για την σύσταση του Ελληνικού κράτους.

Η ΕΕΦ έχει ιδρύσει το Μουσείο Φιλελληνισμού στην Αθήνα.

Στο πλαίσιο αυτό η ΕΕΦ επιθυμεί να προσλάβει έναν curator με αντικείμενο την καταγραφή και μελέτη των αντικειμένων της συλλογής της. Η συλλογή αποτελείται από αντικείμενα φιλελληνικής τέχνης, πίνακες, πορσελάνες, αγάλματα, μπρούντζινα αντικείμενα, επιτραπέζια ρολόγια, βιβλία, έγγραφα, τεκμήρια, του 19ο αιώνα, καθώς και προσωπικά αντικείμενα Ελλήνων και Φιλελλήνων.

Αντικείμενο και ευθύνες:

  • Οργάνωση, ταξινόμηση και τεκμηρίωση της συλλογής της ΕΕΦ και του Μουσείου Φιλελληνισμού,
  • Συγγραφή άρθρων, λημμάτων, κλπ. σχετικών με τα αντικείμενα της συλλογής του Μουσείου,
  • Παρακολούθηση εργασιών συντήρησης των αντικειμένων της συλλογής,
  • Ενημέρωση του ιστοτόπου της ΕΕΦ και Μουσείου Φιλελληνισμού,
  • Σχεδιασμός και οργάνωση περιοδικών εκθέσεων στην Ελλάδα και διεθνώς,
  • Συγγραφή καταλόγων σχετικά με αντικείμενα της συλλογής.

Προσόντα:

  • Πτυχίο ΑΕΙ στον τομέα της αρχαιολογίας, ιστορίας της τέχνης, ιστορίας, μουσειολογίας ή αντίστοιχο,
  • Μεταπτυχιακός ή διδακτορικός τίτλος,
  • Προηγούμενη εργασιακή ως curator ή βοηθός curator (ή δυνατόν άμεσα ή έμμεσα σχετική με το αντικείμενο της συλλογής),
  • Άριστη γνώση της Αγγλικής και της Γαλλικής ή Γερμανικής γλώσσας,
  • Καλή γνώση χρήσης υπολογιστή και του διαδικτύου.

Οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να στείλουν επιστολή εκδήλωσης ενδιαφέροντος και τα βιογραφικά τους σημειώματα στην ΕΕΦ στην ακόλουθη διεύθυνση: info@eefshp.org

Η ΕΕΦ θα χειριστεί το περιεχόμενο των βιογραφικών με απόλυτη εχεμύθεια και σύμφωνα με τον κανονισμό GDPR.

/by

Ελληνίδες και Φιλελληνίδες – Η συμβολή τους στην Ελληνική Ανεξαρτησία

 

Φιλελληνίδα προσφέρει στοργή σε Ελληνόπουλο, πίνακας αγνώστου ζωγράφου, αρχές 19ου αιώνα (συλλογή ΕΕΦ).

 

Ο φιλελληνισμός υπήρξε αδιαμφισβήτητα ένα σημαντικό και πολύπλευρο φαινόμενο που συνέβαλε καθοριστικά στην ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, δικαιώνοντας τον αγώνα των Ελλήνων για Ελευθερία και Ανεξαρτησία. Οι αγώνες και οι αγωνίες του υποδουλωμένου ελληνικού λαού συγκίνησαν τον δυτικό κόσμο, και βρήκαν απήχηση ακόμη και σε απομακρυσμένες γωνιές της υφηλίου, όπου υπήρχαν αντίστοιχα αιτήματα.

Αν και οι ιστορικοί μελετητές είναι σε θέση να χαρτογραφήσουν, εν πολλοίς, την επιρροή που άσκησε η ελληνική περίπτωση σε συγκεκριμένες συλλογικές (εθνικές ή κοινωνικές) ομάδες, παραμένει ένα γοητευτικό μυστήριο, πώς το αίτημα για την ανεξαρτησία της Ελλάδος επηρέασε τις ανθρώπινες ζωές σε προσωπικό επίπεδο. Μέχρι πού ταξίδεψε, και ποιούς ανθρώπους άγγιξε η Ελληνική επανάσταση και επηρέασε ο φιλελληνισμός; Θα μπορούσε ποτέ ένας ιστορικός του μέλλοντος να καταγράψει τις δονήσεις που η σπάνια αυτή συγκυρία μεμονωμένα προκάλεσε σε ανθρώπινες ψυχές;

Γνωρίζουμε βέβαια, ότι ο φιλελληνισμός υπήρξε ένα δυναμικό κίνημα που συγκίνησε διαφορετικούς, μεταξύ τους, ανθρώπους, ανεξαρτήτως του φύλου ή της εθνικότητας τους. Ο οργανωμένος φιλελληνισμός ώθησε τους πολίτες να υιοθετήσουν κλασικές αξίες και ιδανικά, και να αναλάβουν στην κατεύθυνση αυτή δράσεις και πρωτοβουλίες. Οι διεργασίες αυτές προσέδωσαν σε πολλούς πολίτες αυτοπεποίθηση και ωριμότητα για περισσότερες διεκδικήσεις στα πλαίσια των κοινωνιών στις οποίες ανήκαν. Μία σημαντική και συγκινητική παρακαταθήκη του φιλελληνικού ρεύματος, είναι ότι επέτρεψε να διασταυρωθούν άνθρωποι με διαφορετική κοινωνική προέλευση και εθνική καταγωγή, στη βάση ενός κοινού και ευγενούς οράματος. Στις φιλελληνικές επιτροπές που ιδρύθηκαν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, συμμετείχαν επιφανείς πολίτες με την ισχύ να επηρεάζουν τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις. Παράλληλα όμως, συμμετείχαν και άνθρωποι προερχόμενοι από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα ή ευπαθείς ομάδες.

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τις ευκαιρίες που προσέφερε το αίτημα για την απελευθέρωση της Ελλάδος, η Ελληνική Επανάσταση και το φιλελληνικό κίνημα, στην συμμετοχή γυναικών στα κοινά, στο δικαίωμα τους να παρεμβαίνουν στην κοινωνία, και να διεκδικούν ισότιμο ρόλο.

Στο πλαίσιο αυτό, οι φιλελληνίδες δραστηριοποιήθηκαν δυναμικά στα τοπικά κομιτάτα, συνεργαζόμενες υποδειγματικά με τους άρρενες συνοδοιπόρους τους. Μάλιστα σε πολλά μέρη πρωτοπόρησαν, διεκδικώντας την ίδρυση αυτόνομων, γυναικείων φιλελληνικών επιτροπών. Ιστορικά, οι εξελίξεις αυτές κάθε άλλο παρά αμελητέες είναι. Αρκεί να αναλογισθεί κανείς, ότι εν έτει 2021 οι γυναίκες εξακολουθούν να προβάλουν τις διεκδικήσεις τους, καταλαμβάνοντας ολοένα και περισσότερο δημόσιο χώρο. Και αν, σε ό,τι αφορά στον δυτικό κόσμο, οι κατακτήσεις τους φαίνεται να γνωρίζουν καλύτερες επιδόσεις, ας μην ξεχνάμε ότι αυτές, σε ένα μεγάλο και σημαντικό μέρος του κόσμου, εξακολουθούν να υστερούν σημαντικά.

Με αυτά τα δεδομένα κατά νου, μπορεί καθένας να ανακατασκευάσει νοητά τις συνθήκες με τις οποίες ερχόταν αντιμέτωπη μία γυναίκα στις αρχές του 19ου αιώνα. Οι φιλελληνίδες που δραστηριοποιήθηκαν θαρραλέα εντός των δυτικών κοινωνιών, είχαν συχνά απέναντι συντηρητικές εξουσίες επηρεασμένες από το πνεύμα της Ιεράς Συμμαχίας. Από την άλλη πλευρά, οι γυναίκες αυτές ήταν αντιμέτωπες με τις προκαταλήψεις μίας εποχής σοβαρών ανισοτήτων μεταξύ των δύο φύλων. Την ίδια περίοδο οι υπόδουλες Ελληνίδες βίωναν μια σκληρή πραγματικότητα. Ήταν εκτεθειμένες, οι ίδιες και τα παιδιά τους, σε κάθε λογής βία και κακουχία, ενώ συχνά γίνονταν αντικείμενο αγοραπωλησιών σε τουρκικά σκλαβοπάζαρα ή μοιραίας αντίστασης. Εδώ, αρκεί να θυμηθούμε τις ηρωικές γυναίκες του Ζαλόγγου.

Ο φιλελληνισμός ήταν ένα υπερεθνικό κίνημα, που προσέφερε την αφορμή να συμπαραταχθούν άνθρωποι διαφορετικών εθνών. Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν αυτή  με τους φιλέλληνες εθελοντές. Γάλλοι, Γερμανοί, Πολωνοί, Ιταλοί, Άγγλοι, Ελβετοί, κλπ.  ήρθαν και πολέμησαν μαζί στην Ελλάδα κάτω από την ίδια σημαία, ενώ λίγο καιρό πριν, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι είχαν βρεθεί σε αντιμαχόμενες παρατάξεις στα πεδία μαχών της Ευρώπης. Στην Ελλάδα πραγματοποίησαν μία προσωπική και μία συλλογική υπέρβαση.

Αντίστοιχα υπερεθνικός υπήρξε και ο χαρακτήρας του γυναικείου φιλελληνισμού. Έτσι, οι Ελληνίδες που έχουν μάθει για την ύπαρξη φιλελληνίδων σε μέρη του δυτικού κόσμου, απευθύνονται σε εκείνες για να ζητήσουν βοήθεια. Ένα παράδειγμα είναι η έκκληση που απευθύνουν 31 Ελληνίδες το 1825, υπό την λαμπρή λόγια Ευανθία Καΐρη (1799–1866). Στην έκκληση αυτή προς τις «φίλες της Ελλάδος» στην Αμερική, εκφράζουν ανακούφιση για την ύπαρξη στον κόσμο ανδρών και γυναικών που κατανοούν τα δεινά τους, σε αντιπαραβολή με όσους Ευρωπαίους «κλείνουν τα μάτια» απέναντι στις σφαγές, τη φτώχεια και τη δυστυχία που μαστίζουν την Ελλάδα. Τα βιώματα της μητρότητας, της προστασίας των τέκνων, η αγωνία για την εξασφάλιση του μέλλοντός τους και της διαφύλαξης της Πατρίδας (δηλαδή της Εστίας), αποτελούν σημεία ταύτισης για γυναίκες διαφορετικού μορφωτικού επιπέδου, κοινωνικής προέλευσης και εθνικής καταγωγής. Και οι γυναίκες έχουν και εκείνες τη δύναμη να επηρεάσουν τις καταστάσεις. Η Μαντώ Μαυρογένους (1796-1848) στέλνει επιστολή προς τις φιλελληνίδες του Παρισιού, ζητώντας τους «να στραφούν προς τις βαθύτερες αλήθειες που διέπουν την ανθρωπότητα», και να επηρεάσουν τους άνδρες της Γαλλίας. Μέσω του Βρετανού αξιωματικού και Φιλέλληνα, Blaquiere, στέλνει επίσης επιστολή στις Αγγλίδες Φιλελληνίδες, και ζητά την παρέμβασή τους για την δημιουργία ασύλου για τις γυναίκες και τα ορφανά παιδιά στην Εύβοια.

 

Μαντώ Μαυρογένους (1796-1848)

 

Οι γυναίκες που συγκινήθηκαν στον δυτικό κόσμο από το ελληνικό ζήτημα ήταν πολλές. Σίγουρα πολύ περισσότερες από τα ονόματα που διασώθηκαν έως σήμερα. Αξίζει σε αυτό το σημείο να κάνουμε μία αναδρομή στις σημαντικότερες προσωπικότητες, επισημαίνοντας το στίγμα που άφησαν επί των ιστορικών εξελίξεων.

Καταρχάς, οι απόπειρες που απέβλεπαν στην στήριξη των Ελλήνων χρονολογούνται πριν την έκρηξη της επανάστασης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες τον Φεβρουάριο του 1821. Πολλές γυναίκες με λαμπρή προσωπικότητα πρωτοπόρησαν με τη δράση τους κατά την προεπαναστατική περίοδο και εξοικείωσαν την κοινή γνώμη με το αίτημα για την απελευθέρωση της Ελλάδος.

Μία κυρία της υψηλής γαλλικής κοινωνίας, πασίγνωστη για την δυναμική της προσωπικότητα και τις φιλελεύθερες ιδέες της, ήταν η Madame de Staël (Louise Germaine de Staël-Holstein, 1766-1817), Γαλλίδα λογοτέχνις και φιλελληνίδα, η οποία συνδέθηκε με τον Λόρδο Βύρωνα.

 

Madame de Staël (Louise Germaine de Staël-Holstein, 1766-1817)

 

Άλλες σημαντικές γυναίκες συνέβαλαν στην προετοιμασία των Ελλήνων ώστε να αναλάβουν επαναστατικές επιχειρήσεις ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Δύο εμβληματικές φυσιογνωμίες είναι η ελληνοκύπρια Ελισάβετ Σάντη Λουμάκη- Chenier και η Ρωξάνδρα Στούρτζα.

Η λόγια Ελισάβετ Σάντη Λουμάκη – Chenier (1729-1808), γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν η σύζυγος του διπλωμάτη και εμπόρου Λουδοβίκου Chénier, και κατείχε μία κεντρική θέση στον πνευματικό κόσμο του Παρισιού. Το φιλολογικό της σαλόνι ήταν σημείο συνάντησης για την διανόηση της γαλλικής πρωτεύουσας στις αρχές του 19ου αιώνα. Εκεί, και με την καθοδήγηση της Λουμάκη Chenier, έλαβαν χώρα οι ζυμώσεις και διεργασίες που οδήγησαν στη σύσταση του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου (Hôtel Hellénophone), της πρώτης μυστικής προεπαναστατικής οργάνωσης με στόχο την απελευθέρωση της Ελλάδας. Πρόεδρος του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου ήταν ο απουδαίος Γάλλος φιλέλλην, Auguste de Choiseul-Gouffier (1752-1817), πρέσβης της Γαλλίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (1784-1792) και συγγραφέας του «Voyage pittoresque sur la Grece». Στην οργάνωση αυτή εκπαιδεύθηκε ο Αθανάσιος Τσακάλωφ (1790-851), ένας εκ των τριών ιδρυτών της πατριωτικής Φιλικής Εταιρείας. Το Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο αποσκοπούσε στην στρατολόγηση νέων μελών, και ακόμη και στην αποστολή όπλων στην Ελλάδα για την προετοιμασία της επανάστασης που αναμενόταν. Η Λουμάκη Chenier ήταν μητέρα δύο φημισμένων Γάλλων ποιητών, του νεοκλασικιστή ποιητή André Chenier (1762-1794) και του Joseph Chenier (1764-1811).

 

Ελισάβετ Σάντη Λουμάκη – Chenier (1729-1808)

 

Μία άλλη φωτισμένη Ελληνίδα αριστοκρατικής καταγωγής, διαδραμάτισε αντίστοιχο ρόλο, μετατρέποντας δέκα χρόνια αργότερα το δικό της σαλόνι στο επιτελικό κέντρο όπου ελάμβαναν χώρα οι ζυμώσεις και στρατηγικές αποφάσεις της Φιλικής Εταιρείας. Πρόκειται για την Ελισάβετ Υψηλάντη (1768-1866). Την μητέρα του Αλέξανδρου και του Δημητρίου Υψηλάντη. Στο δικό της σαλόνι ελήφθη η τελική απόφαση για την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, και εκεί συντάχθηκε ακόμη και η εμβληματική προκήρυξη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδας». Μάλιστα πριν την υπογράψει ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ζήτησε από τη μητέρα του να διαθέσει όλη την ακίνητη περιουσία της οικογενείας στον αγώνα. Και όταν αυτή δέχθηκε, της φίλησε το χέρι. Μάλιστα ολοκλήρωσε την προκήρυξη σημειώνοντας στο κείμενο προς τιμήν της πριν υπογράψει «ασπάζομαι την χείρα της μητρός μου».

 

Ελισάβετ Υψηλάντη (1768-1866)

 

Ακολούθησαν πολλές άλλες σημαντικές γυναίκες, Ελληνίδες και Φιλελληνίδες.

Η Ρωξάνδρα Στούρτζα (1786-1844), γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν κυρία επί των Τιμών της τσαρίνας Ελισάβετ (1779-1826), συζύγου του Αλεξάνδρου Α´ (1777-1825). Στη συνέχεια σχετίσθηκε με τον Ιωάννη Καποδίστρια. Όμως εν τέλει παντρεύτηκε τον Γερμανό κόμη του Έντλινγκ, υπουργό Εξωτερικών τού δουκάτου της Βαϊμάρης, με παρότρυνση του τσάρου, ο οποίος δεν ενέκρινε έναν γάμο με τον Ιωάννη Καποδίστρια. Το γεγονός δεν την εμπόδισε να αναπτύξει μία σημαντική, διανοητική και πολιτική σχέση με τον Καποδίστρια, ακολουθώντας τον ίδιο και τον τσάρο στο Συνέδριο της Βιέννης (1815). Εκεί γνωρίσθηκε με τον Άνθιμο Γαζή και τον μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο και αποφάσισαν να συνιδρύσουν την κεκαλυμμένα φιλο-επαναστατική «Φιλόμουσο Εταιρεία». Η στοχοποίησή της από τον υπουργό Εξωτερικών της Αυστριακής Αυτοκρατορίας Klemens von Metternich (1773-1859) ήταν θέμα χρόνου. Η Στούρτζα δεν πτοήθηκε από την απόφαση του Metternich να διαλύσει το γραφείο της Εταιρείας στη Βιέννη και δραστηριοποιήθηκε υπέρ των Ελλήνων που σπούδαζαν εκεί μέσω εράνων. Επιχείρησε δε με διάφορες πρωτοβουλίες να κινητοποιήσει τη διεθνή κοινή γνώμη υπέρ της ελληνικής υπόθεσης. Μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, περιέθαλπε στη Ρωσία τους κατατρεγμένους Έλληνες που έφθαναν στην Οδησσό, με την πολύτιμη αρωγή της τσαρίνας Ελισάβετ, η οποία είχε προσφέρει και σημαντικά ποσά ως συνδρομήτρια της Φιλομούσου Εταιρείας της Βιέννης.

 

Ρωξάνδρα Στούρτζα (1786-1844)

 

Προεπαναστατικά σχετίσθηκε επίσης με τον Ρώσο τσάρο Αλέξανδρο Α´, η θαρραλέα φιλελληνίδα από την Βαλτική, Barbara Julie de Krüdener (1764–1824). H Krüdener είχε αριστοκρατική καταγωγή και ήταν προτεστάντισα ιεραπόστολος. Συνδέθηκε φιλικά με τον Αλέξανδρο Α´, επηρεάζοντας τον καθοριστικά στην κατεύθυνση της σύστασης της Ιεράς Συμμαχίας. Λέγεται μάλιστα ότι η επιλογή της ονομασίας της προέρχεται από την ίδια. Στήριξε τη σύσταση της Ιεράς Συμμαχίας, θεωρώντας ότι αυτή θα λειτουργούσε προστατευτικά και υποστηρικτικά υπέρ της ανεξαρτησίας των Ελλήνων. Όταν συνειδητοποίησε ότι το 1821 η στάση της Ιεράς Συμμαχίας δεν ήταν φιλελληνική, μετέβη στην Αγία Πετρούπολη, ώστε να επηρεάσει τον ουδέτερο Αλέξανδρο σε μία δημόσια τοποθέτηση υπέρ των Ελλήνων. Η ενόχληση του Αλεξάνδρου από την επιμονή της Krüdener να τον μεταπείσει ήταν τέτοια, ώστε στο τέλος την εξόρισε στην Κριμαία. Ο ένθερμος φιλελληνισμός της Krüdener ήταν η αιτία να απωλέσει τη θέση, τα προνόμια, τα πλούτη της, ακόμη και την προσωπική σχέση της με τον τσάρο.

 

Barbara Julie de Krüdener (1764–1824)

 

Η σύζυγος του Αλεξάνδρου, τσαρίνα Ελισάβετ, δεν αποτέλεσε τη μόνη περίπτωση μέλους βασιλικής οικογενείας που δραστηριοποιήθηκε υπέρ των Ελλήνων. Η Caroline von Braunschweig-Wolfenbüttel (1768 – 1821), σύζυγος του βασιλέα Γεωργίου Δ΄ του Ηνωμένου Βασιλείου, υπήρξε φιλελληνίδα και στήριζε ένθερμα τη Φιλόμουσο Εταιρεία και τους σκοπούς της. Το 1816 επισκέφθηκε την Αθήνα όπου οργάνωσε και αρχαιολογικές ανασκαφές.

 

Caroline von Braunschweig-Wolfenbüttel (1768-1821)

 

Εντυπωσιακή είναι ακόμη η δράση της πριγκίπισσας Sophia Albertina της Σουηδίας (Sophia Maria Lovisa Fredrika Albertina, 1753 – 1829), αδελφής του Σουηδού βασιλέα. Με την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως ίδρυσε γυναικείο φιλελληνικό κομιτάτο, μετατρέποντας τα ανάκτορα σε κέντρο του φιλελληνισμού. Εκατοντάδες γυναίκες έσπευδαν εκεί, για να δώσουν χρήματα και να ενισχύσουν τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων.

 

Sophia Albertina της Σουηδίας (1753 – 1829)

 

Ακόμη και η πριγκίπισσα της Ορλεάνης Louise Marie Thérèse Charlotte Isabelle d’Orléans (1812-1850) και όλος ο βασιλικός οίκος, είχαν ταχθεί υπέρ των Ελλήνων. Σε ένα μόνο έρανο η πριγκίπισσα της Ορλεάνης προσέφερε 3000 Φράγκα υπέρ τω Ελλήνων.

 

Louise Marie Thérèse Charlotte Isabelle d’Orléans (1812-1850)

 

Οι κυρίες της αριστοκρατίας στην Ευρώπη βοήθησαν ποικιλοτρόπως την ελληνική υπόθεση. Γαλουχημένες με την κλασική παιδεία, είδαν τους σύγχρονους Έλληνες ως άξιους απογόνους του Λεωνίδα και του Μιλτιάδη. Στο σαλόνι της Δανής καλλιτέχνιδος Karen Margrethe «Kamma» Rahbek (1775-1829) τα λογοτεχνικά ενδιαφέροντα της Δανικής κοινωνίας διασταυρώθηκαν με συζητήσεις για τον φιλελληνισμό.

 

Karen Margrethe «Kamma» Rahbek (1775-1829)

 

Το ίδιο παράδειγμα ακολούθησαν πολλές ευγενείς και καλλιεργημένες κυρίες που δέσποζαν στην κοσμική ζωή των πρωτευουσών της Ευρώπης. Μετέτρεψαν τα σαλόνια τους σε χώρο συνάντησης φιλελλήνων, και πρωτοστατούσαν σε διάφορες φιλανθρωπικές δραστηριότητες. Οι ζυμώσεις που έλαβαν χώρα εκεί ήταν καίριες για την ηθική αλλά και την υλική στήριξη των Ελλήνων. Η φιλελληνική δραστηριότητά τους δεν υστερούσε σε τίποτα από αυτή των ανδρών.

Έτσι, η Anna Eynard – Lullin (1793-1868), Ελβετή ζωγράφος και φιλάνθρωπος, γνωστότερη ως η σύζυγος του μεγάλου πολιτικού και τραπεζίτη Jean-Gabriel Eynard (1775-1863), αναδείχθηκε με τη δική της δράση ως σε θερμή φιλελληνίδα. Στη Γενεύη ίδρυσε φιλελληνικό κομιτάτο γυναικών. Διοργάνωσε φιλελληνικές παραστάσεις, δεξιώσεις και συναυλίες, και συγκέντρωνε συστηματικά χρήματα και διάφορα είδη για τους επαναστατημένους Έλληνες.

 

Anna Eynard – Lullin (1793-1868)

 

Οι Φιλελληνίδες αναζητούσαν κάποια πρότυπα Ελληνίδας ηρωίδας στη Ελληνική Επανάσταση, και τα βρήκαν κυρίως στο πρόσωπο δύο εμβληματικών Ελληνίδων.

Η πρώτη ήταν η δυναμική και μαχητική αγωνίστρια Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα (1771-1825). Ήταν μία εύπορη γυναίκα που είχε γνωρίσει πολλές δυσκολίες. Ήταν ορφανή από πατέρα, και έμεινε δύο φορές χήρα. Το 1819 μυήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στη Φιλική Εταιρεία και το 1821 συμμετείχε ενεργά στην Επανάσταση. Προσέφερε πολλά χρήματα, πολεμοφόδια, τα πλοία της, ακόμη και τον γιό της, που σκοτώθηκε σε μάχη με τους Τούρκους.

 

Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα (1771-1825)

 

Η δεύτερη ήταν η Μαντώ Μαυρογένους (1796-1840), την οποία χαρακτήριζε η παιδεία της, το ψυχικό της σθένος και η ανιδιοτέλειά της. Γεννήθηκε στην Τεργέστη, όπου ζούσε η οικογένειά της. Ο πατέρας της ήταν ο Νικόλαος Μαυρογένης, μέλος της Φιλικής Εταιρίας, στην οποία μύησε και τη Μαντώ το 1820. Διέθεσε την περιουσία της στην Επανάσταση, εξόπλισε τις Ελληνικές δυνάμεις, ενώ συμμετείχε και η ίδια σε επιχειρήσεις. Παράλληλα αποστέλλει πολλές επιστολές στην Ευρώπη, με στόχο να επηρεάσει την κοινή γνώμη και να κατευθύνει την δράση των Φιλελληνίδων. Ακολουθεί ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από επιστολή της προς Αγγλίδες Φιλελληνίδες (1824-1825) «…Δεν μας αρκεί ευγενικές κυρίες μόνο ο ενθουσιασμός. Οι αιώνες της τυραννίας μας έχουν εξαντλήσει οικονομικώς. Ο ηρωισμός δεν ωφελεί όταν στερείται τ’ απαραίτητα οργανικά μέσα για να εκδηλωθή, χρήμα, όπλα, πυρομαχικά, τροφή, ενδύματα. Και αν τολμώ να επικαλεσθώ την συμπάθειά σας, σκοπός μου είναι η εξασφάλισις ενός ασύλου για τα κατατρεγμένα γυναικόπαιδα στην Εύβοια την οποία με την μεσολάβηση σας θα ευρίσκαμε τρόπο να επανακτήσουμε και να την αφιερώσουμε στην μνήμη των γυναικών της Αγγλίας…».

Έχει ενδιαφέρον ότι η κάθε μία έχει εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα. Η Μαντώ είναι μία νεαρή, ευγενής και λεπτή φυσιογνωμία. Αντίθετα η Μπουμπουλίνα είναι μία μεσόκοπη γυναίκα, με αρρενωπή συμπεριφορά και σκληρά χαρακτηριστικά. Το κοινό στοιχείο και για τις δύο είναι ότι διαθέτουν μεγάλες περιουσίες και φλογερή πίστη για την απελευθέρωση της Ελλάδας.

Το δυναμικό αυτό δίπολο προβάλλεται ως πρότυπο στην δυτική κοινή γνώμη.

Ο φιλελληνισμός καθίσταται πλέον κυρίαρχη «τάση» στην Ευρώπη και οι φιλελληνίδες διοργανώνουν ομιλίες, εράνους και αποστολές ιματισμού στην Ελλάδα. Προσφέρουν στα κομιτάτα την εθελοντική τους εργασία. Προσφέρουν με ενθουσιασμό, επώνυμα και ανώνυμα, υψηλά χρηματικά ποσά για τους σκοπούς των κομιτάτων, μέχρι και τα κοσμήματά τους! Ράβουν ρούχα και σημαίες για τους φιλέλληνες εθελοντές που μεταβαίνουν στην Ελλάδα με σκοπό να τους στηρίξουν ηθικά και συναισθηματικά, και αναπτύσσουν επικοινωνία μαζί τους, όσο οι ίδιοι βρίσκονται και αγωνίζονται στην Ελλάδα.

H ιδιαίτερα δραστήρια Γαλλίδα Φιλελληνίδα Madame Delcombre, ήταν επικεφαλής του φιλελληνικού κομιτάτου στο Παρίσι. Ετοιμάζει η ίδια μία πολύ ωραία μεταξωτή σημαία (κεντημένη από την ίδια), την οποία προσφέρει κατά τη διάρκεια τελετής, στον Γάλλο Φιλέλληνα αξιωματικό του ιππικού, Auguste Michel Marie Étienne Régnault (ή Régnaud) de St-Jean d’Angely (και μετέπειτα Στρατάρχη της Γαλλίας). Ο Γάλλος Φιλέλληνας ορκίζεται να φέρει συνεχώς τη σημαία αυτή στα πεδία των μαχών. Προς μεγάλη θλίψη του Régnault η σημαία χάνεται στη μάχη της Καρύστου.

Μία άλλη, εκπάγλου καλλονής, διάσημη κυρία της Ευρωπαϊκής αριστοκρατίας, είναι η Madame de Récamier (Jeanne Françoise Julie Adélaïde, 1777 – 1849). Επίσης μέλος του φιλελληνικού κομιτάτου στο Παρίσι. Η κυρία Recamier αλληλογραφεί με τον Φιλέλληνα Γάλλο στρατιωτικό Olivier Voutier (1796-1877), όσο εκείνος βρίσκεται στην Ελλάδα.

 

Madame de Récamier – Jeanne Françoise Julie Adélaïde (1777 – 1849)

 

Η Récamier συγκέντρωσε και εξέδωσε τις μακροσκελείς επιστολές, στις οποίες ο Voutier περιγράφει τα ήθη και τα έθιμα των Ελλήνων, ιστορικούς τόπους και σκηνές από μάχες,, υπό τον τίτλο «Γράμματα για την Ελλάδα». Τα έσοδα από την πώληση του βιβλίου, που συγκίνησε τους Γάλλους υπέρ του ελληνικού αγώνα, προορίζονταν για το φιλελληνικό κομιτάτο. Η Récamier υπήρξε μία επιδραστική προσωπικότητα σε ό,τι αφορά στο φιλελληνικό κίνημα. Η αγάπη της για την Ελλάδα και τους Έλληνες πυροδοτήθηκε από τη σχέση της με τον ρομαντικό συγγραφέα, πολιτικό και φιλέλληνα François-René de Chateaubriand (1768-1848), και διατηρήθηκε καθ’όλην την διάρκεια του ελληνικού αγώνα. Η Recamier στήριξε την Ελληνική Επανάσταση με μεγάλες χρηματικές προσφορές από δικούς της πόρους, καθώς και από έσοδα εράνων.

Στη Γαλλία, ο φιλελληνισμός και η «ελληνομανία» φθάνει σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επηρεάζει τη μόδα: εμπνευσμένες από την ηρωική Μπουμπουλίνα είναι οι «Robes de dame a la Bobeline». Η ενδυμασία των φιλελληνίδων ενσωματώνει τις ελληνικές μαντήλες, ενώ σε κοσμικές δεξιώσεις δεν είναι πλέον αφύσικο, όταν μια κυρία της καλής κοινωνίας εμφανίζεται με ελληνική στολή. Σε συναυλία που δόθηκε στο Παρίσι με μαέστρο τον ίδιο τον Rossini για τους σκοπούς του φιλελληνικού κομιτάτου (8/4/1826), οι μουσικοί διακοσμούν τα όργανα με γαλανόλευκες κορδέλες, οι κύριοι φέρουν γαλανόλευκα περιβραχιόνια, οι κυρίες στολίζουν τις τουαλέτες τους με τα ελληνικά χρώματα. Μετά τη λήξη της συναυλίας, οι κυρίες πρωτοστατούν στη συλλογή εράνων.

Η δημόσια εκδήλωση φιλελληνικών αισθημάτων ήταν, σε έναν βαθμό, τεκμήριο του επιπέδου της καλλιέργειας ή της ευαισθησίας μίας γυναίκας ή ενός άνδρα της εποχής. Θα ήταν άδικο να υποθέσουμε ότι οι λόγοι που σχετίζονταν με την τοποθέτηση υπέρ των Ελλήνων ήταν «επιδερμικού» χαρακτήρα. Αρκεί να αναλογισθεί κανείς, ότι οι ισχυρότερες δυνάμεις στην Ευρώπη ήταν, κατά την πρώτη φάση της Ελληνικής Επανάστασης, ουδέτερες ή αδιάφορες, ενώ πολλές είχαν επηρεασθεί από το πνεύμα του Metternich που ήταν αντίθετο με κινήματα στην Ευρώπη. Πολλοί Φιλέλληνες έδρασαν, ειδικά μέχρι το 1824-1825, υπό τον φόβο της παρακολούθησης από την αστυνομία του Metternich. Μία τέτοια φωτεινή περίπτωση είναι η Πολωνή πατριώτισσα Emilia Sczaniecka (1804-1896), που έδρασε στην πόλη Poznan, και εξαρχής ταυτίστηκε με τον ελληνικό αγώνα για Ανεξαρτησία. Υπήρξε η «Μπουμπουλίνα της Πολωνίας». Ίδρυσε την «Επιτροπή Βοηθείας προς τους Έλληνες» και οργάνωσε εράνους για τα ορφανά τέκνα των αγωνιστών, όπως και για την περίθαλψη των τραυματιών. Οι άνθρωποι που ενεπλάκησαν στο ελληνικό ζήτημα, το έκαναν πολλές φορές ακόμη και με κίνδυνο της ζωής τους ή και προσωπικό κόστος.

 

Emilia Sczaniecka (1804-1896)

 

Η εξαγορά Ελλήνων από σκλαβοπάζαρα, και οι υιοθεσίες ορφανών παιδιών από την Ελλάδα, ήταν άλλα δύο δύσκολα πεδία δράσης για τα οποία ενδιαφέρθηκαν οι φιλελληνίδες. Προϋπέθεταν προσωπική εμπλοκή και κόστος, υλικό και συναισθηματικό. Ειδικότερα, οι υιοθεσίες Ελληνοπαίδων, στα οποία προσφερόταν μία δεύτερη ζωή στην Ευρώπη ή τις ΗΠΑ, αποτελούσαν σαφώς γεγονότα τα οποία μεταμόρφωναν τις ζωές των εμπλεκομένων για πάντα. Και για αυτό συγκινούν ως σήμερα.

Άξια μνείας είναι και η παρουσία και συμμετοχή των γυναικών στον λογοτεχνικό φιλελληνισμό. Η πλέον γνωστή περίπτωση φιλελληνίδας λογοτέχνιδος δεν είναι άλλη παρά η λαμπρή Mary Shelley (1797-1851) από την Αγγλία, σύντροφος του Percy Shelley (1792-1822) και συγγραφέας του πασίγνωστου έργου Frankenstein (1818). Η Shelley συνδέθηκε φιλικά με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον επονομαζόμενο «κύκλο της Πίζας» γύρω από τον μητροπολίτη Ιγνάτιο. Το εμβληματικό έργο του Percy Shelley, «Hellas», είναι άλλωστε αφιερωμένο στον «τουρμπανοφόρο φίλο του», Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο.

 

Mary Shelley (1797-1851)

 

Η Shelley ταυτίσθηκε εξαρχής με τον ελληνικό αγώνα για Ελευθερία και Ανεξαρτησία, και επέδρασε καθοριστικά στη διαμόρφωση του φιλελληνισμού του στενού της φίλου, Λόρδου Βύρωνα (1788-1824). Έμαθε ελληνικά και οραματιζόταν, μαζί με τον σύζυγό της, την ελεύθερη Ελλάδα, στην οποία σχεδίαζαν να μετακομίσουν. Έχοντας βιώσει κάποιες τραυματικές διαψεύσεις, όπως την απώλεια των παιδιών της, του συντρόφου της, Percy Shelley, από πνιγμό, και λίγο αργότερα του κοντινού της φίλου, Βύρωνα, από ασθένεια στο Μεσολόγγι, η Shelley έγραψε το φιλελληνικό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας «The Last Man»: σε ένα εφιαλτικό, δυστοπικό μέλλον, οι Έλληνες προσπαθούν να επανακτήσουν την Πόλη, όταν μια επιδημία με προέλευση την Κωνσταντινούπολη ρημάζει τον μελλοντικό κόσμο. Η συγγραφέας περιγράφει μία συντροφιά Φιλελλήνων, οι οποίοι πολεμούν για την ελληνική υπόθεση: μιλάει αλληγορικά για τους δικούς της ανθρώπους που χάθηκαν τόσο νωρίς και τόσο άδικα.

Η ελληνική περίπτωση έδωσε έμπνευση σε πολλές γυναίκες δημιουργούς για τα έργα τους και τη δράση τους. Η Αγγλίδα ιστορικός, συγγραφέας και ποιήτρια, Agnes Strickland (1796 –1874), έγραψε το ποίημα «Δημήτριος», εμπνευσμένη από την αγάπη της προς τους Έλληνες.

 

Agnes Strickland (1796-1874)

 

Από την Γαλλία, η ποιήτρια Amable Tastu (1798–1885) έγραψε ένα ποίημα για τα Ψαρρά, ενώ η ποιήτρια Delphine Gay ή de Girardin (1804-1855) προσέφερε χρηματικά ποσά σε φιλελληνικούς εράνους.

 

Amable Tastu (1798–1885)

Delphine Gay ή de Girardin (1804-1855)

 

Στην Γερμανία, από τις πρώτες γυναίκες που τοποθετήθηκαν ανοικτά υπέρ των Ελλήνων ήταν η συγγραφέας Amalia von Imhoff-Helvig (1776-1831). Η Imhoff-Helvig υπήρξε μαθήτρια των Goethe και Schiller, καθώς και φίλη του φιλέλληνα ποιητή Wilhelm Müller, που ανήκε στον κύκλο της λογοτεχνικής εφημερίδας «Gesellschafter» του Βερολίνου. Έγραψε και δημοσίευσε φιλελληνικά ποιήματα ήδη από την αρχή της Επανάστασης. Το 1826 κυκλοφόρησε στο Βερολίνο ένα τεύχος με ποιήματα της υπέρ της στήριξης των Ελλήνων.

 

Amalia von Imhoff-Helvig (1776-1831)

 

Η συγγραφέας Friederike Brun (1765-1835) δημοσίευσε φιλελληνικά ποιήματα ήδη το 1821.

 

Friederike Brun (1765-1835)

 

Η «Γερμανίδα Σαπφώ», Louise Brachmann (1777-1822),  έγραψε και δημοσίευσε φιλελληνικά ποιήματα υπό τον τίτλο «Griechenland».

 

Louise Brachmann (1777-1822)

 

Το 1824, η βαρόνη Julie Charlotte Dorothea Therese von Richthofen (1785-1840), έγραψε το φιλελληνικό έργο «Helas und Helianor» (Ο Έλας και ο Ελιανώρ), το οποίο αναφερόταν, μεταξύ άλλων, στο όραμα της απελευθέρωσης της Ελλάδας, τους Έλληνες σπουδαστές στη Γερμανία και τη συμμετοχή στη Φιλική Εταιρεία. Στο έργο «Graf Branzka» (Ο βαρόνος Μπράντσκα) που συνέγραψε η Wilhelmine von Alben το 1829, γίνονται αναφορές στον Αλέξανδρο Υψηλάντη και την εξέγερση στην Ελλάδα.

Το ενδιαφέρον για την ελληνική επανάσταση παρέμεινε ζωντανό και αργότερα, κατά την περίοδο της Kρητικής Eπανάστασης )1866-1869. Η Γερμανίδα συνθέτις, συγγραφέας και παιδαγωγός Johanna Κinkel (Maria Johanna Mockel, 1810- 1858), που συμμετείχε στην επανάσταση του 1848 στην χώρα της, συνέθεσε το φιλελληνικό έργο «Hymne auf den Tod des Marco Botzaris» (Άσμα για τον θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη, 1843). Ήταν η σύζυγος του φιλέλληνα ευαγγελιστή θεολόγου, Gottfried Kinkel (1815-1882), δημιουργού του φιλελληνικού ποιήματος «Schlachtengesang der Kandioten», το οποίο έγραψε συγκινημένος από το κρητικό ζήτημα.

 

Johanna Κinkel (Maria Johanna Mockel, 1810- 1858)

 

Τα πρώτα χρόνια ζωής του νέου ελληνικού κράτους, οι φιλέλληνες και φιλελληνίδες επιχείρησαν να στηρίξουν τις προσπάθειες δημιουργίας ορισμένων απαραιτήτων δομών για τη λειτουργία του. H Αμερικανογαλλίδα φιλελληνίς, Sophie de Marbois-Lebrun (1785-1854), ευρύτερα γνωστή ως Δούκισσα της Πλακεντίας, είχε ενισχύσει οικονομικά τις στρατιωτικές ανάγκες του ελληνικού εθνικού αγώνα. Αργότερα συνέχισε την κοινωνική της προσφορά στα πρώτα χρόνια ζωής του ελληνικού κράτους, μεριμνώντας λ.χ. για την εκπαίδευση θυγατέρων αγωνιστών της επανάστασης.

 

Sophie de Marbois-Lebrun (1785-1854)

 

Η διαμόρφωση εκπαιδευτικών υποδομών στο αναδυόμενο ελληνικό κράτος, και η καταπολέμηση της απαιδευσίας στην Ελλάδα, ήταν το κύριο μέλημα των αμερικανικών, χριστιανικών ιεραποστολών στην Ελλάδα. Έμφαση δόθηκε στην βελτίωση της εκπαίδευσης των κοριτσιών, και της ανάπτυξης του συνολικού τους επιπέδου. Η Αμερικανίδα ιεραπόστολος Frances Maria Mulligan Hill (1799-1884), μετέβη το 1839 στην Ελλάδα μαζί με τον σύζυγό της, John Henry Hill, και ίδρυσαν σχολεία στην Αθήνα.

 

Frances Maria Mulligan Hill (1799-1884)

 

Αντίστοιχα, η Emilia Field Brewer ίδρυσε και διηύθυνε μαζί με τον σύζυγό της Josiah Brewer, ελληνικό σχολείο στην Σμύρνη της Μικράς Ασίας.

 

Emilia Field Brewer

 

Το κρητικό ζήτημα έδωσε ακόμη μία αφορμή για την αναζωπύρωση του φιλελληνικού ρεύματος, από το οποίο δεν έλειψαν ασφαλώς οι φιλελληνίδες. Η Anna Eynard – Lullin, η οποία από την αρχή της επανάστασης βρέθηκε στο πλευρό των Ελλήνων, συνέχισε να στηρίζει τους Κρήτες με το γυναικείο κομιτάτο της Ελβετίας. Η Julia Ward Howe (1819-1910), σύζυγος του κορυφαίου Αμερικανού φιλέλληνα, Samuel Gridley Howe (1801-1876), συνίδρυσε με τον σύζυγό της την «Greek Relief Committee» στην Βοστώνη και στήριξε τον ελληνικό αγώνα συγκεντρώνοντας χρήματα, τρόφιμα και ρούχα, ακόμη γράφοντας και ένα ποίημα. Στην Βοστώνη οργάνωσε μία μουσική εκδήλωση για να στηρίξει τους επαναστατημένους Κρητικούς, οι εισπράξεις από την οποία (ύψους 2.000 ταλίρων), στάλθηκαν στην Ελλάδα.

 

Julia Ward Howe (1819-1910)

 

Στη συνέχεια ήλθε στην Ελλάδα με τον σύζυγο και τα παιδιά της, και βοήθησε με διανομές χρημάτων και ιματισμού τους Κρητικούς πρόσφυγες. Μάλιστα μία κόρη της νυμφεύθηκε τον Έλληνα Αναγνωστόπουλο. H Γερμανίδα συγγραφέας, βαρόνη Marie Espérance von Schwartz (1818-1899), έμεινε γνωστή με το καλλιτεχνικό όνομα «Ελπίς Μέλαινα». Υπήρξε προσωπική φίλη του Ιταλού εθνικού ήρωα, Giuseppe Garibaldi. Το 1868 εντόπισε σε εξαθλιωμένη κατάσταση τους τελευταίους γαριβαλδινούς στην Κρήτη, οι οποίοι είχαν σπεύσει να συνδράμουν τους Κρητικούς στον αγώνα τους, και έκανε τα πάντα για να τους βοηθήσει. Έγραψε βιβλία για την Κρήτη και μετέφρασε κρητικά τραγούδια στα γερμανικά.

 

Marie Espérance von Schwartz (1818-1899)

 

Η Dora d´Istria, κατά κόσμον Elena Ghica (Ελένη Γκίκα – Mασάλσκυ, 1828-1888) γεννήθηκε στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας και ήταν φαναριώτικης καταγωγής, κόρη του πρίγκιπα Μιχαήλ Γκίκα. Ανέπτυξε συγγραφικό έργο, στο οποίο αναγνωρίζεται η αγάπη της για την Ελλάδα και τον πολιτισμό της. Ασχολήθηκε με τις εθνικές διεκδικήσεις των βαλκανικών λαών και στρατεύθηκε υπέρ των Κρητών κατά την επανάσταση του 1866-69. Στήριξε επίσης την απόδοση των Ιονίων νήσων στην Ελλάδα, εφόσον θεωρούσε την ελληνικότητά τους αδιαμφισβήτητη. Με σειρά άρθρων της αντιτάχθηκε στον ανθελληνισμό του Fallmerayer. Σε αναγνώριση των πολύτιμων υπηρεσιών της προς το ελληνικό έθνος, η Ελένη Γκίκα ανακηρύχθηκε «πολίτις της Ελλάδος».

 

Dora d´Istria (Ελένη Γκίκα – Mασάλσκυ, 1828-1888)

 

Αν και συχνά δίδεται έμφαση στο φαινόμενο του φιλελληνισμού όπως εκδηλώθηκε κατά την δεκαετία του 1820, αξίζει να επισημανθεί ακόμη μία φορά, ότι η συμβολή του υπήρξε διαχρονική. Εκδηλώσεις φιλελληνισμού διατρέχουν ολόκληρο τον 19ο και 20ο αιώνα, καθορίζοντας τις ιστορικές εξελίξεις. Μία περίπτωση φιλελληνίδας, η οποία βρέθηκε στην Ελλάδα στο τέλος του 19ου αιώνα, είναι η Γαλλίδα Juliette Lambert-Adam (1836-1936), η οποία επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1901 και συνδέθηκε φιλικά με τον Δημήτριο Βικέλα. Έγραψε το έργο «Σύγχρονοι Έλληνες ποιητές» και μετέφρασε ελληνικά θεατρικά έργα.

 

Juliette Lambert-Adam (1836-1936)

 

Όπως διαπιστώνεται από την παραπάνω, σύντομη αναδρομή, η παρουσία των γυναικών στο φιλελληνικό κίνημα δεν είναι απλά συνοδευτική, αλλά ουσιαστικότατη.

Οι παραπάνω γενναίες γυναίκες και φιλελληνίδες προσέφεραν σπουδαίο έργο για την πατρίδα μας. Ήλθαν σε αντιπαράθεση με πρόσωπα που διέθεταν πολιτική ισχύ, και αποδείχθηκαν ισάξιες συνοδοιπόροι των αρρένων φιλελλήνων. Άσκησαν σημαντική επιρροή σε άνδρες και γυναίκες, επηρεάζοντας τον ρου της Ιστορίας και των πολιτικών εξελίξεων, σε μία εποχή που οι γυναίκες στον δυτικό κόσμο δεν είχαν κατακτήσει ούτε το δικαίωμα ψήφου, ούτε καν ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνία με τους άνδρες. Συνδέθηκαν με γυναίκες από άλλες χώρες και ενθάρρυναν, ηθικά και υλικά, τις αγωνιστικές προσπάθειες των Ελλήνων και των Ελληνίδων. Με τις σκέψεις και τις δράσεις τους προσέφεραν ανακούφιση, φροντίδα και ελπίδα στους Έλληνες. Μερίμνησαν για την εκπαίδευση και την φροντίδα των κορασίδων στην Ελλάδα, και μέσω υιοθεσιών προσέφεραν μία δεύτερη ζωή σε πολλά Ελληνόπουλα, που ο πόλεμος τους στέρησε τους γονείς και το μέλλον τους.

Για όλες τις «μητρικές» υπηρεσίες κάθε ανώνυμης και επώνυμης φιλελληνίδας προς την Πατρίδα μας, η ΕΕΦ και οι Έλληνες εκφράζουν τον ειλικρινή τους σεβασμό και την απεριόριστη ευγνωμοσύνη τους.

 

Πηγές – Βιβλιογραφία

  • Βαγενά, Θάνου, Δημητρακοπούλου, Ευρυδίκης, Αμερικανοί Φιλέλληνες Εθελοντές στο Εικοσιένα, Εκδόσεις «μάτι», Κατερίνη 2017.
  • Κανελλόπουλος, Παναγιώτης, Λόρδος Βύρων, Εκδόσεις Διον. Γιαλλέλης, Αθήνα 1983.
  • Κεφαλίδου, Σεβαστή, Πώς βλέπουν οι Ευρωπαίοι Φιλέλληνες Περιηγητές και τεχνοκράτες τους υπόδουλους Έλληνες και την ελληνική πραγματικότητα (κοινωνία-πολιτική- παιδεία). Μεταπτυχιακή εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2005.
  • Λάσκαρι, Σ.Θ., Ο Φιλελληνισμός εν Γερμανία κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Εν Αθήναις, (χ.χ.).
  • Μαντά, Ελευθερία, Οι γαριβαλδινοί στην Κρητική Επανάσταση του 1866-69. 14/12/2017.
  • Μαράς, Κωνσταντίνος, Η Ελλάδα της Ευρώπης. Ο φιλελληνισμός ως πρώιμη μορφή ευρωπαικής ενσωμάτωσης. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2015.
  • Ξηραδάκη, Κούλα, ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΕΣ Ι: Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ,  01.04.2013.
  • Ξηραδάκη, Κούλα, ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΕΣ ΙΙ, 03.04.2013.
  • Παπαδόπουλος, Στέφανος Ι., Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός, ομιλία στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων για τον εορτασμό της 150ετηρίδος της Εθνικής Παλιγγενεσίας (27.11.1971), Ιωάννινα 1971.
  • Πλεμμένος, Γιάννης, Η καλλιτεχνική συμβολή των φιλελλήνων στην Επανάσταση του 1821: δημιουργοί, ρεπερτόριο, απήχηση, στο: Συλλογικό, ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ. ΤΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ 1821 ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ, εκδόσεις Ηρόδοτος, 2015.
  • Τράκα, Θεολογία, Η Ελλάδα και ο Ελληνικός αγώνας για Ανεξαρτησία μέσα από τη γερμανόφωνη πεζογραφία της δεκαετίας του 20 κατά τον 19ο αιώνα, Διδακτορική διατριβή, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα 2012.
/by

Ferdinand Stademann (1791 – 1873): Γερμανός Φιλέλλην ζωγράφος, δημιουργός του «Πανοράματος της Αθήνας»

 

 

Ο Γερμανός σχεδιαστής και λιθογράφος Wilhelm August Ferdinand Stademann γεννήθηκε στο Βερολίνο το 1791 και πέθανε στο Μόναχο το 1873. Έζησε στη Βαυαρία από το 1810 και εξής. Μεταξύ 1832 και 1836 βρισκόταν στην Ελλάδα ως απεσταλμένος του Βαυαρού μονάρχη Λουδοβίκου Α´ (1786-1868), ο οποίος του είχε αναθέσει το ρόλο του συμβούλου και γραμματέως της Αντιβασιλείας του Όθωνα (1818-1867). Έπειτα επέστρεψε στη Βαυαρία. Ο γιός του ήταν ο Γερμανός τοπιογράφος Adolf Stademann (1824-1895).

Πριν αναχωρήσει για την Ελλάδα, ο Stademann είχε συνεργαστεί με ένα από τα παλαιότερα εργοστάσια πορσελάνης στην Ευρώπη, την KPM (Königliche Porzellan- Manufaktur: βασιλική βιομηχανία πορσελάνης) από το Βερολίνο, για την οποία σχεδίασε παραστάσεις που αποτυπώθηκαν σε πορσελάνινα αντικείμενα.

 

Αμφορέας από το εργοστάσιο πορσελάνης KPM με παραστάσεις του Ferdinand Stademann. H μία όψη απεικονίζει το Πρωσικό εθνικό μνημείο για τους γερμανικούς Απελευθερωτικούς πολέμους (Nationaldenkmal für die Befreiungskriege) που βρίσκεται στο Kreuzberg του Βερολίνου, η άλλη όψη απεικονίζει τον Πρώσο βασιλέα Wilhelm-Friedrich III. Βερολίνο, 1823-1832, 62,7 x 30,8 εκ.

Ferdinand Stademann, Άποψη του Βερολίνου πλαισιωμένη από 36 παραστάσεις δημοσίων κτηρίων του Βερολίνου, του Potsdam και του Charlottenburg (Ansicht Berlins, sowie 36 öffentlicher Gebäude etc. in und bei dieser Hauptstadt, zu Potsdam und Charlottenburg), λιθογραφία με χρώμα, Kreuzberg (Βερολίνο), περί το 1825, συνολικές διαστάσεις: 45,7 x 64,3 εκ.

 

Όσο ζούσε ακόμη στην πατρίδα του, ο Stademann είχε αποκτήσει εμπειρία στην αποτύπωση τοπίων και μνημείων με πιστότητα. Όταν βρέθηκε στην Ελλάδα, ανέπτυξε εκ νέου τις καλλιτεχνικές του δραστηριότητες. Το 1835, εν μέσω φρικτού καύσωνος, όπως ο ίδιος αναφέρει, ολοκλήρωσε στην Αθήνα το «Πανόραμα των Αθηνών» (Panorama von Athen), έπειτα από ανάθεση του βασιλέως Όθωνος. Το πανόραμά του εκτείνεται σε μήκος έξι μέτρων και απεικονίζει με πιστότητα σε δέκα χρωματιστές, λιθογραφικές πλάκες την Πνύκα, τους λόφους της Ακρόπολης, του Υμηττού και του Λυκαβηττού, τα όρη της Πεντέλης, της Πάρνηθας και του Αιγάλεω, τον Ιλισό, τον Πειραιά, τον Κορυδαλλό, την Αίγινα και την Σαλαμίνα. Απεικόνίζεται ακόμη και η Αργολίδα. Πρόκειται για μία καλοπροαίρετη προσπάθεια του καλλιτέχνη να σκιαγραφήσει με λιτό τρόπο τον χώρο στον οποίον βρέθηκε και τους ανθρώπους που τον κατοικούν. Το σημείο, από το οποίο ο Stademann ζωγράφισε το Πανόραμα, ήταν ο λόφος των Νυμφών, το κέντρο του κτηρίου του Αστεροσκοπείου- όπως τεκμηριώνεται άλλωστε σε βινιέτα από το έργο του.

 

Η βινιέτα νο. 3 από το «Panorama von Athen» (Vignette Nro. 3. das Nympheion, in der Nähe gesehen), στην οποία απεικονίζεται ο ίδιος ο Stademann κατά την ώρα δημιουργίας του πανοράματος στον Λόφο των Νυμφών. Λιθογραφία του Ludwig Lange. Από την έκδοση: STADEMANN, August Ferdinand. Panorama von Athen. An Ort und Stelle aufgenommen und herausgegeben von Ferdinand Stademann… Deponirt… 15 April, 1840 bei dem Koniglichen bayerischen Ministerium des Innern, Mόναχο, J.B. Kuhn, Franz Wild’schen Buchdruckerey, for the Author, and for R. Weigel, Leipzig, and Artaria & Fontaine, Mannheim, 1841 (συλλογή ΕΕΦ).

 

Στον θεατή του προσφέρει μία καταγραφή 360 μοιρών του λεκανοπεδίου της Αττικής: πρόκειται κυριολεκτικά δηλαδή για ένα πανόραμα της πρωτεύουσας του νέου ελληνικού κράτους, που διασώζει ως σήμερα την εικόνα που αντίκρυζε ένας περιηγητής της Αθήνας στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια.

 

Ferdinand Stademann, Θέα από τον Λόφο των Μουσών προς την Πλάκα και τον Λυκαβηττό (Panoramablatt No.10). Από την έκδοση: STADEMANN, August Ferdinand. Panorama von Athen. An Ort und Stelle aufgenommen und herausgegeben von Ferdinand Stademann… Deponirt… 15 April, 1840 bei dem Koniglichen bayerischen Ministerium des Innern, Mόναχο, J.B. Kuhn, Franz Wild’schen Buchdruckerey, for the Author, and for R. Weigel, Leipzig, and Artaria & Fontaine, Mannheim, 1841 (συλλογή ΕΕΦ).

 

To πανόραμα συνοδεύεται από έξι βινιέτες με σκηνές του αθηναϊκού τοπίου, ορισμένες από τις οποίες σχεδίασε ο Γερμανός ζωγράφος Ludwig Lange (1808  – 1868). Ο Lange βρέθηκε επίσης ως απεσταλμένος του Λουδοβίκου στην Αθήνα, όπου συνεργάστηκε με τον δάσκαλό του, ζωγράφο Carl Rottmann (1797 – 1850), στη δημιουργία τοπιογραφιών. Οι βινιέτες απεικονίζουν μεταξύ άλλων την περιοχή της Καισαριανής, την περιοχή στον Ιλισό, όπου αργότερα ανοικοδομήθηκε το Στάδιο και τα βασιλικά ανάκτορα. Στο πανόραμα συμπεριλαμβανόταν ένας χάρτης, ένας κατάλογος συνδρομητών με το όνομα του Όθωνα, και ένα κείμενο γραμμένο στα γαλλικά και στα γερμανικά. Η έκδοση του έργου του Stademann κέντρισε το ενδιαφέρον των συγχρόνων του.

 

Η πέμπτη βινιέτα από το «Panorama von Athen» με άποψη της Αθήνας από την Ακαδημία Πλάτωνος (Vignette Nro. 5. Athen von der Akademie aus) σχεδιάστηκε από τον Ludwig Lange. Από την έκδοση: STADEMANN, August Ferdinand. Panorama von Athen. An Ort und Stelle aufgenommen und herausgegeben von Ferdinand Stademann… Deponirt… 15 April, 1840 bei dem Koniglichen bayerischen Ministerium des Innern, Mόναχο, J.B. Kuhn, Franz Wild’schen Buchdruckerey, for the Author, and for R. Weigel, Leipzig, and Artaria & Fontaine, Mannheim, 1841 (συλλογή ΕΕΦ).

 

Ο Stademann ανήκει, μαζί με τους Carl Rottmann (1797-1850), Ludwig Lange (1808-1868), Peter von Hess (1792-1871), τους στρατιωτικούς και ζωγράφους Karl Wilhelm Freiherr von Heideck (1788-1861) και Karl Krazeisen (1794-1878), καθώς και τον αρχιτέκτονα Leo von Klenze (1784-1864), στους εκλεκτούς εκείνους Γερμανούς απεσταλμένους του Λουδοβίκου Α´ στη χώρα μας, όπου δημιούργησαν καλαίσθητες εικόνες και έργα για την Επανάσταση του 1821, τους ανθρώπους της εποχής και το τοπίο της ελεύθερης Ελλάδας που αντίκρυσαν.

Η δημιουργία του Πανοράματος της Αθήνας από τον Ferdinand Stademann ανασυνθέτει με πιστότητα το τοπίο της πρωτεύουσας, όπως ήταν κατά τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια, και παρέχει στις επόμενες γενιές ένα σημαντικό ιστορικό τεκμήριο για την εξέλιξη του αττικού τοπίου δια μέσου των αιώνων. Η ΕΕΦ τιμά τον ζωγράφο Ferdinand Stademann για αυτήν του την προσφορά.

 

Πηγές και βιβλιογραφία

  • Βιγγοπούλου, Ιόλη (επιμέλεια), Η Ανάδυση και η Ανάδειξη Κέντρων του Ελληνισμού στα Ταξίδια των Περιηγητών (15ος – 20ος αιώνας). Ανθολόογιο από τη Συλλογή του Δημητρίου Κοντομηνά. Εκδόσεις Κότινος, Αθήνα 2005.
  • Λεκάκης, Γιώργος, Πανόραμα των Αθηνών, το 1835, http://www.arxeion-politismou.gr/
/by

Όθων, πρώτος Βασιλέας της Ελλάδος, συνεχιστής της Φιλελληνικής πολιτικής του πατέρα του, Λουδοβίκου Α’

 

Όθων, Βασιλέας της Ελλάδος. Πίνακας του 19ου αιώνα του Josef Stieler.

 

Ο Όθων (1815-1867), ήταν Βαυαρός πρίγκιπας και πρώτος βασιλέας της Ελλάδος, το 1833-1862. Ήταν ο μοναδικός βασιλέας που έφερε τον τίτλο ”Βασιλεύς της Ελλάδος”, δεδομένου ότι οι επόμενοι, από τον Γεώργιο Α’ και μετά, είχαν τον τίτλο “Βασιλεύς των Ελλήνων”[1].

Γεννήθηκε την 1η Ιουνίου 1815 στο Ανάκτορο Mirabell στο Salzburg, ως Otto Friedrich Ludwig von Wittelsbach[2]. Ήταν δευτερότοκος γιος του μεγάλου Φιλέλληνα διαδόχου του Βαυαρικού θρόνου και μετέπειτα βασιλέως της Βαυαρίας, Λουδοβίκου Α’ (1786-1868), ο οποίος υπηρετούσε ως κυβερνήτης του Salzburg, καθώς και της Θηρεσίας, δουκίσσης του Saxe-Hildburghausen (1792–1854)[3].

Ως δευτερότοκος γιος του μέλλοντος βασιλέως της Βαυαρίας, ο Όθων έλαβε επιμελημένη εκπαίδευση. Είχε ως καθηγητές τον φιλόσοφο Friedrich Wilhelm Joseph Schelling (1775-1854)[4], τον Φιλέλληνα ιστορικό Friedrich Thiersch (1784-1860)[5] και τον καρδινάλιο, αρχιεπίσκοπο του Eichstätt, Johann Georg von Oettl (1794-1866)[6]. Η εκπαίδευσή του, καθώς και η δράση του πατέρα του, συνέβαλαν στο να ενστερνισθεί και αυτός πλήρως τον Φιλελληνισμό.

Μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821, το Ελληνικό κράτος αναγνωρίσθηκε διεθνώς, δια του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου[7], στις 10 Μαρτίου 1830. Λίγο αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 1831, ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας δολοφονήθηκε. Εν τω μεταξύ είχε παραιτηθεί ο Λεοπόλδος του Saxe – Coburg – Gotha από την υποψηφιότητα για τον Ελληνικό θρόνο, τον Ιούνιο του 1830[8]. Έτσι η Ελλάδα βρέθηκε ξαφνικά σε κενό εξουσίας. Τότε, μετά από παρότρυνση και των προστάτιδων δυνάμεων (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία), η Ε’ Εθνοσυνέλευση που συνήλθε το Μάρτιο του 1832, αποφάσισε να εκλέξει τον Βαυαρό πρίγκιπα Όθωνα ως βασιλέα[9].

Η Διοικητική Επιτροπή διαδέχθηκε τον Απρίλιο του 1832 την Ε’ Εθνοσυνέλευση και ασκούσε προσωρινά κυβερνητικά καθήκοντα πριν την έλευση του Όθωνος στην Ελλάδα. Στις 24 Αυγούστου 1832, συνέστησε τριμελή επιτροπή υπό τους Κώστα Μπότσαρη, Δημήτριο Πλαπούτα και Ανδρέα Μιαούλη, η οποία ανέλαβε να ταξιδεύσει στο Μόναχο και να παραδώσει τον Ελληνικό θρόνο στον Όθωνα[10].

O Έλληνας πρέσβης στο Παρίσι Μιχαήλ Σούτζος (1784-1864), καθώς και ο Ελβετός τραπεζίτης, διπλωμάτης και σημαίνων Φιλέλληνας, μέγας ευεργέτης της Ελληνικής Επανάστασης Jean Gabriel Eynard (1775-1863) εργάσθηκαν δραστήρια για την εκλογή του Όθωνος στον Ελληνικό θρόνο[11], την οποία όπως φαίνεται επιθυμούσε και ο Καποδίστριας πριν τη δολοφονία του[12].

Πέραν αυτών, σημαντικό ρόλο στην επιλογή του Όθωνος, έπαιξαν, ο Φιλελληνισμός του πατέρα του και βασιλέως της Βαυαρίας Λουδοβίκου Α’ (ο οποίος ενίσχυσε σημαντικά τον Αγώνα, σε υλικό, και σε ηθικό επίπεδο[13]), και η δράση του Φιλέλληνα υπουργού Εξωτερικών της Βαυαρίας, κόμη de Gise[14].

Το πρωτόκολλο εκλογής του Όθωνος (25 Απριλίου 1832) ως βασιλέα υπογράφηκε στο Λονδίνο από τον Henry John Temple, υποκόμη Palmerston (Αγγλία) και τους πρίγκιπες Charles Maurice de Talleyrand-Périgord (Γαλλία) και Christoph von Lieven (Ρωσία) και στάλθηκε για έγκριση στον βασιλέα Λουδοβίκο. Αυτός εξέφρασε ορισμένα αιτήματα για την αποδοχή του Ελληνικού θρόνου από τον γιο του Όθωνα[15].

Τα αιτήματα ήταν να επεκταθούν τα όρια του βασιλείου μέχρι τον Βόλο και την Άρτα, η προσάρτηση της Κρήτης και της Σάμου, να χορηγηθεί δάνειο 60.000.000 γαλλικών φράγκων, να σταλούν στην Ελλάδα τρία συντάγματα βαυαρικού στρατού (3.500 άντρες), να λειτουργήσει τριμελής αντιβασιλεία μέχρι την ενηλικίωση του Όθωνος, να μην θεσπισθεί σύνταγμα πριν την ανάληψη των καθηκόντων από τον βασιλέα, ώστε να μην υποχρεωθεί να το αναστείλει σε περίπτωση κρίσης, και τέλος ο τίτλος του Όθωνος να είναι «Βασιλεύς της Ελλάδος»[16].

Οι προστάτιδες δυνάμεις απέρριψαν την πρώτη αξίωση και δέχτηκαν τους υπόλοιπους όρους, ορίζοντας ότι το αιτούμενο δάνειο θα καταβαλλόταν υπό την εγγύησή τους σε τρεις ισόποσες δόσεις[17]. Δύο μήνες αργότερα (17 Ιουνίου 1832), καθορίσθηκαν τα «οριστικά» σύνορα του νεοσύστατου βασιλείου, το οποίο αποκτούσε την Ακαρνανία, την Αιτωλία και τη Φθιώτιδα, με οριοθετική γραμμή που ξεκινούσε από το Κομπότι (Αμβρακικός Κόλπος), περνούσε από τις κορυφές Όθρυς και Τυμφρηστός και κατέληγε στο Μαλιακό[18].

 

Προκήρυξη της Διοικητικής Επιτροπής της Ελλάδος της 23 Μαρτίου 1832 (συλλογή ΕΕΦ).

 

Μία προκήρυξη της Διοικητικής Επιτροπής της Ελλάδος της 23 Μαρτίου 1832, περιγράφει την κατάσταση στην οποία είχε περιέλθει η Ελλάδα πριν φθάσει ο Οθων.  ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ, Η Διοικητική Επιτροπή της Ελλάδος Διακηρύττει, Αριθ.3311 / Η Διοικητική Επιτροπή, ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΛΕΤΤΗΣ / Ο Γραμματεύς της Επικρατείας Δ. ΧΡΗΣΤΙΔΗΣ / Μέγαρα 23 Μαρτίου 1832, “ΕΛΛΗΝΕΣ”. Κείμενο κατά του διχασμού. “Οι φιλάνθρωποι βασιλείς και προστάτι της Ελλάδος… καταδικάζουν ρητώς την παρανομίαν, θέλουν την ευτυχίαν μας…με τον διορισμό του Ηγεμόνος Κυριάρχου της Ελλάδος… Ρουμελιώται!… Σεβασθήτε την ιδιοκτησίαν, την τιμήν και τα προσωπικά δίκαια των αδελφών σας Πελοποννησίων… Στρατιωτικοί, όσοι δουλεύετε ακόμη την παρανομίαν, είσθε εις καιρόν να γνωρίσητε την πλάνην σας, η εθνική Κυβέρνησις σας δέχεται με ανοιχτάς αγκάλας… ο Ηγεμών Κυριάρχης μας ΟΘΩΝ εντός ολίγου είναι εις το μέσον μας…”.

Ο Οθων έφθασε στην Ελλάδα, στο Ναύπλιο, στις 6 Φεβρουαρίου 1833, ως επιβάτης του βρετανικού πλοίου “Μαδαγασκάρη”. Στο διάγγελμα που απηύθυνε προς τον Ελληνικό Λαό κατά την άφιξή του, υπογράμμιζε πως “αναβαίνων τον θρόνον της Ελλάδος, δίδω την πάνδημον βεβαίωσιν του να προστατεύω ευσυνειδήτως την θρησκείαν σας, να διατηρώ πιστώς τους νόμους, να διανέμεται η δικαιοσύνη προς ένα έκαστον, και να διαφυλάττω ακέραια δια της θείας βοηθείας εναντίον οποιουδήποτε την ανεξαρτησίαν σας, τας ελευθερίας σας και τα δικαιώματά σας”[19].

 

Peter von Hess. “Η απόβαση του βασιλέως Όθωνος στο Ναύπλιο”. Εθνική Πινακοθήκη, Μόναχο.

Πίνακας που απεικονίζει τη Βαυαρική βασιλική οικογένεια που εξετάζει έναν πίνακα του Peter von Hess που απεικονίζει την είσοδο του Βασιλιά Όθωνα της Ελλάδας στο Ναύπλιο (συλλογή ΕΕΦ).

 

Επειδή ο Όθων ήταν ανήλικος, σχηματίσθηκε επιτροπή Αντιβασιλείας. Το όργανο αυτό αποτελούσαν οι κάτωθι[20]:

  • Κόμης Josef Ludwig von Armansperg (1787-1853), Πρόεδρος.
  • Georg Ludwig von Maurer (1790-1872). Υπεύθυνος της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, της Δικαιοσύνης και των Εκκλησιαστικών Ζητημάτων.
  • Υποστράτηγος Karl Wilhelm von Heideck (1788-1861). Ένας εκ των πλέον διαπρεπών Φιλελλήνων, με πολεμική δράση κατά την Ελληνική Επανάσταση του 1821[21]. Υπεύθυνος των Στρατιωτικών και Ναυτικών Υποθέσεων.

Τους τρεις παραπάνω, που αποτελούσαν την Αντιβασιλεία, επικουρούσαν ως πάρεδρα μέλη οι[22] κάτωθι:

  • Karl von Abel, οικονομολόγος και νομομαθής, αναπληρωματικό μέλος του συμβουλίου και γραμματέας. Επέβλεπε τα Οικονομικά.
  • Johann Baptist von Groenner (1781-1857), οικονομολόγος, επέβλεπε τα της Εξωτερικής πολιτικής και επόπτευε τα της Εσωτερικής διοικήσεως.

Στις 21 Ιουλίου 1834 ο πατέρας του Όθωνος, βασιλεύς Λουδοβίκος Α΄ της Βαυαρίας, ανακάλεσε στη Βαυαρία τον Μάουρερ και τον Άμπελ, τους οποίους αντικατέστησαν οι[23] κάτωθι:

  • Ägid Ritter von Kobell,
  • Karl Groenner.

Μέχρι να μεταφερθεί η πρωτεύουσα στην Αθήνα το 1834, ο Όθων διέμενε στο Ναύπλιο. Το 1841 ο Όθων μετακόμισε από την οικία Βούρου, νυν Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, στα Ανάκτορα που σχεδίασε ο Friedrich von Gärtner, τα οποία είναι η σημερινή Βουλή των Ελλήνων[24].

Η τελετή ενηλικίωσης και ανακήρυξης του Όθωνος ως “Ελέω θεού Βασιλέως της Ελλάδος”, έγινε την 1η Ιουνίου 1835, και εορτάσθηκε με κανονιοβολισμούς, στρατιωτική παρέλαση, φωταγώγηση, αγώνες και επίσημο χορό. Η Αθήνα και οι κάτοικοί της τίμησαν την ημέρα αυτή με όσα μέσα διέθεταν. «Έγινε λαμπρή παρέλαση. Aπό την εκκλησία ως το παλάτι, στρωμένος ο δρόμος και στολισμένος»[25].

 

Προσωπική σφραγίδα του Οθωνος (συλλογή ΕΕΦ).

 

Η πολιτική σκηνή στην Ελλάδα διαμορφώθηκε από φατρίες που ήταν προσανατολισμένες προς τις προστάτιδες δυνάμεις και τα πολιτικά τους συμφέροντα. Το Ρωσικό Κόμμα περίμενε την επικείμενη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σύντομα. Δεδομένου ότι ένα σημαντικό ποσοστό του Ελληνισμού παρέμενε υπόδουλο, το κόμμα αυτό στήριξε τη λεγόμενη «Μεγάλη Ιδέα». Αξίζει να σημειωθεί ότι την «Μεγάλη Ιδέα» εισηγήθηκε για πρώτη φορά, ο αρχηγός του Γαλλικού Κόμματος και μετέπειτα πρωθυπουργός, Ιωάννης Κωλέττης, κατά την Εθνοσυνέλευση που ψήφισε το σύνταγμα του 1844[26]. Για τον Φιλέλληνα βασιλέα Όθωνα, αυτή η προοπτική ήταν δελεαστική, και ο ίδιος ταυτίσθηκε άμεσα με αυτήν.

Το Αγγλικό Κόμμα, από την άλλη πλευρά, στηρίχθηκε στη δύναμη της Μεγάλης Βρετανίας, η οποία απέβλεπε σε μία συμμαχία με την Ελλάδα, ειδικά στον ναυτικό τομέα. Όμως δεν επιθυμούσε την συντριβή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η οποία αποτελούσε ανάχωμα για να αποτραπεί η πρόσβαση της Ρωσίας στη Μεσόγειο[27].

Το Γαλλικό Κόμμα προσπάθησε επίσης να επιτύχει πολιτική επιρροή και, εδαφικά κέρδη στην Ανατολική Μεσόγειο. Ωστόσο, λόγω της επικρατούσας κατάστασης, η πολιτική του απέτυχε[28].

 

Οικία Βούρου. Πρώην Βασιλικά Ανάκτορα. Νυν Μουσείο της Πόλεως των Αθηνών, Αθήνα

 

Ο Οθων καθιέρωσε ένα σύστημα διοίκησης, βασισμένο σε δυτικά πρότυπα, καθώς και στην υποστήριξη της μικρής γεωργικής ιδιοκτησίας, ως βασικού κοινωνικού συστήματος. Όμως η δυσμενής κατάσταση που επικρατούσε στην χώρα, δεν επέτρεψε την οργάνωση ενός σύγχρονου στρατού 9400 ανδρών, με αποτέλεσμα, η άμυνα της Ελλάδος να στηρίζεται μέχρι τουλάχιστον τη δεκαετία του 1850, σε 6000 άνδρες, ελαφρώς εξοπλισμένους, γεγονός που κατέστησε πολλούς αξιωματικούς, αντίθετους στην γενικότερη πολιτική του Όθωνος[29]

Το νεοσύστατο Ελληνικό κράτος αντιμετώπιζε πολλά προβλήματα. Μεγάλο μέρος των εθνικών γαιών ήταν υποθηκευμένο, ή στα χέρια μερικών μεγάλων γαιοκτημόνων. Οι εγγυητές Γαλλία, Μεγάλη Βρετανία και Ρωσία συμμετείχαν στην χορήγηση δανείου ύψους 60 εκατομμυρίων φράγκων στην Ελλάδα. Καταβλήθηκαν τα 3/4 και από το ποσό αυτό 12 εκατομμύρια έπρεπε να καταβληθούν στην Υψηλή Πύλη ως αποζημίωση. Το έλλειμμα του κράτους αυξήθηκε σταθερά μέχρι το 1835, αλλά το 1840 ήταν δυνατή για πρώτη φορά η παρουσίαση ενός ισορροπημένου προϋπολογισμού και η έναρξη της αποπληρωμής του συσσωρευμένου ελλείμματος[30].

Το επενδυτικό πρόγραμμα του Όθωνος ήταν πολύ φιλόδοξο και υποστηρίχθηκε οικονομικά από Έλληνες του εξωτερικού και από τον πατέρα του, Λουδοβίκο Α, ως εγγυητή. Πολλά έργα σχεδιάσθηκαν μακροπρόθεσμα και απέδωσαν επιτυχή αποτελέσματα δεκαετίες αργότερα, ιδιαίτερα στην εκπαίδευση, με κύριο πυλώνα, το τότε Οθώνειο Πανεπιστήμιο, νυν Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το οποίο ιδρύθηκε το 1837[31].

Στο τέλος τα χρέη της Ελλάδας προς τη Βαυαρία ανήλθαν σε 1.933.333 φιορίνια και 20 κρουζέρ ή 4.640.000 Δραχμές. Χωρίς το τελευταίο δάνειο ενός εκατομμυρίου φιορινιών (που παραχωρήθηκε χάρη στις ενέργειες του βασιλέως Λουδοβίκου Α της Βαυαρίας), η Ελλάδα θα έπρεπε να κηρύξει εθνική πτώχευση. Η μη αποπληρωμή του δανείου επιβάρυνε τις ελληνο-βαυαρικές σχέσεις μέχρι την τελική διαπραγματευτική λύση το 1881[32].

Στις 22 Νοεμβρίου 1836 ο Όθων παντρεύτηκε στο Ολδεμβούργο, την Δούκισσα Αμαλία του Ολδεμβούργου (1818-1875). Εκτός από τον Όθωνα, άρχισε και εκείνη να έχει ενεργό ρόλο στη χώρα. Έτσι, αφοσιώθηκε σημαντικά στις ανησυχίες των πολιτών. Η ατεκνία του ζεύγους εξελίχθηκε σε σημαντικό πρόβλημα. Με το σύνταγμα του 1844, το δικαίωμα διαδοχής στο θρόνο επεκτάθηκε στον μικρότερο αδελφό του βασιλέως Όθωνος, πρίγκιπα Αδαλβέρτο (1828-1875) και τους απογόνους του. Ο επόμενος νεότερος πρίγκιπας, ο Λεοπόλδος (1821-1912), αρνήθηκε εξαρχής να μεταστραφεί στο ορθόδοξο δόγμα σε περίπτωση διαδοχής του στο θρόνο. Ο Όθων έπρεπε να αποδεχθεί ως προϋπόθεση, ότι τουλάχιστον ο διάδοχος του θρόνου έπρεπε να μεταστραφεί στο ορθόδοξο δόγμα[33].

 

Αμαλία, Βασίλισσα της Ελλάδος, πίνακας του Josef Stieler, Ίδρυμα Βασιλικού Οίκου Wittelsbach, Μόναχο.

 

Στη διαμάχη μεταξύ της Μεγάλης Βρετανίας και της Ρωσίας σχετικά με την επιρροή στην Ανατολική Μεσόγειο, η θέση του βασιλέως Όθωνος ήταν δύσκολη. Μεγάλη μερίδα του λαού ζητούσε την άσκηση εκ μέρους του μίας πιο δυναμικής πολιτικής, η οποία όμως ήταν δύσκολο να εφαρμοσθεί εξαιτίας των τότε συνθηκών[34].

Όταν η Ελλάδα προσπάθησε να προσαρτήσει την Κρήτη γύρω στο 1841, το βρετανικό ναυτικό απέκλεισε το λιμάνι του Πειραιά[35]. Αυτό επαναλήφθηκε το 1850, με τα λεγόμενα “Παρκερικά”[36]. Η κατάσταση αυτή επαναλήφθηκε, όταν η Ελλάδα κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο το 1853, υπεστήριξε τις επαναστάσεις για την ελευθερία, σε Μακεδονία, Ήπειρο και Θεσσαλία[37]. Το λιμάνι του Πειραιά και η πρωτεύουσα αποκλείσθηκαν, ενώ ο Ελληνικός Στόλος καταλήφθηκε από τις δυτικές δυνάμεις[38]. Η αδυναμία του βασιλέως εμπρός σε μια τέτοια ξένη παρέμβαση εξασθένησε τη θέση του[39].

Επίσης, ο τύπος στη Γερμανία, από την έναρξη της βασιλείας του Όθωνος, έδειξε ενδοιασμούς ως προς την ηθική υποστήριξη, έναντι του Ελληνικού κράτους. Ο αρχιτέκτονας Ludwig Lange, αντίθετα (ο οποίος εργαζόταν ως καθηγητής σχεδίασης στο γυμνάσιο της Αθήνας), μίλησε για παραποιημένες αναφορές στη Γερμανία σχετικά με τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα[40].

Το 1843 είχε μειωθεί ο δανεισμός προς την Ελλάδα, και αυτό δημιούργησε δυσαρέσκειες στον κρατικό μηχανισμό, και στους πολίτες. Αυτό απετέλεσε μία από τις αφορμές για την συσπείρωση στρατιωτικών και πολιτικών, η οποία οδήγησε στο κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου 1843, και στην θέσπιση του Συντάγματος του 1844[41].

Τότε ο Ανδρέας Μεταξάς, ηγέτης του Ρωσικού Κόμματος, διορίσθηκε πρωθυπουργός[42]. Αυτός και όλοι οι διάδοχοί του παρέμειναν πρωθυπουργοί για μικρό χρονικό διάστημα, γεγονός που αντικατοπτρίζει τις βίαιες διαμάχες των διαφόρων κομμάτων που προσανατολίσθηκαν στις προστάτιδες δυνάμεις[43]. Ακολούθησε ο πόλεμος της Κριμαίας, όπου ο Όθων σχεδίαζε την επέκταση της Ελλάδος προς τον βορρά, σε βάρος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι κινήσεις αυτές ενόχλησαν τις προστάτιδες δυνάμεις οι οποίες έβλεπαν και πάλι μία Ρωσική απειλή.

Τελικά η βασιλεία του Όθωνος, ανατράπηκε από το κίνημα της 23ης Οκτωβρίου 1862. Την ιδία ημέρα, ο Όθων απεχώρησε από την Ελλάδα με την βασίλισσα Αμαλία, με το βρετανικό πλοίο “Σκύλλα”[44], με στόχο να αποφευχθεί ο διχασμός των Ελλήνων.

Στο τελευταίο του επίσημο διάγγελμα, ο βασιλέας Όθων επιβεβαιώνει τον Φιλελληνισμό του, ή καλύτερα πλέον το ήθος ενός μεγάλου Έλληνα:

«Έλληνες!

Πεπεισμένος ότι μετά τα τελευταία συμβάντα, άτινα έλαβον χώραν εις διάφορα μέρη του Βασιλείου και ιδίως εις την Πρωτεύουσαν, η περαιτέρω εν Ελλάδι διαμονή μου κατά την στιγμήν ταύτην ηδύνατο να φέρη τους κατοίκους αυτής εις ταραχάς αιματηράς και δυσκόλους να καταβληθώσιν, απεφάσισα ν’ αναχωρήσω εκ του τόπου τούτου, τον οποίον ηγάπησα και εισέτι αγαπώ, και προς την ευημερίαν του οποίου από τριακονταετίας σχεδόν ούτε φροντίδων, ούτε κόπου εφείσθην.

Αποφεύγων πάσαν επίδειξιν, είχον προ οφθαλμών μόνον τα αληθή της Ελλάδος συμφέροντα και πάσαις δυνάμεσι προσεπάθησα να προαγάγω την υλικήν και ηθικήν αυτής ανάπτυξιν, επιστήσας ιδίως την προσοχήν μου εις την αμερόληπτον της δικαιοσύνης απονομήν. Οσάκις δε επρόκειτο περί των κατά του προσώπου Μου πολιτικών εγκλημάτων, έδειξα πάντοτε μεγίστην επιείκειαν και λήθην των πεπραγμένων.

Επιστρέφων εις την γήν της γεννήσεώς Μου, λυπούμαι αναλογιζόμενος τας συμφοράς, υφ’ ών επαπειλείται η προσφιλής μου Ελλάς εκ της νέας πλοκής των πραγμάτων, και παρακαλώ τον εύσπλαχνον Θεόν ν’ απονέμη πάντοτε την χάριν Του εις τας τύχας της Ελλάδος.».

 

Το τελευταίο επίσημο διάγγελμα του βασιλέως Όθωνος (συλλογή ΕΕΦ).

 

Ο βασιλεύς Όθων επέστρεψε στη Βαυαρία με τη σύζυγό του, και εγκαταστάθηκαν στην κατοικία του πρώην πρίγκιπα-επισκόπου στη Βαμβέργη μέχρι το θάνατό τους. Κάθε ημέρα, ως υπενθύμιση της αγάπης τους για την Ελλάδα, είχαν ορίσει ένα χρονικό διάστημα, στο οποίο θα ομιλούντο αποκλειστικά τα Ελληνικά[45].

Παρά την δύσκολη οικονομική κατάσταση, ο βασιλέας Όθων βοηθούσε διαρκώς την Ελλάδα, αποστέλλοντας ανώνυμα οικονομική βοήθεια. Μάλιστα το 1866 χρηματοδότησε, εξ ολοκλήρου από δικούς του πόρους, την αποστολή όπλων στους Κρητικούς, οι οποίοι είχαν επαναστατήσει εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας. Έτσι απέδειξε ακόμη μία φορά όχι απλά τον Φιλελληνισμό του[46], αλλά πλέον τον πατριωτισμό του.

Ο βασιλέας Όθων της Ελλάδος απεβίωσε στις 26 Ιουλίου 1867 στη Βαμβέργη. Ο ίδιος θέλησε να ταφεί με την παραδοσιακή ενδυμασία της Ελλάδας, τη φουστανέλα. Είναι θαμμένος δίπλα στην βασίλισσα Αμαλία της Ελλάδος, στην κρύπτη των οικογενειακών τάφων της βαυαρικής δυναστείας, στην εκκλησία Theatinerkirche, στο κέντρο του Μονάχου.

Ο μεγάλος αυτός Έλληνας, ανέλαβε μία ιδιαίτερα δύσκολη αποστολή σε νεανική ηλικία, χωρίς να έχει προλάβει να αποκτήσει την απαραίτητη πείρα. Ανέλαβε να συγκροτήσει από το μηδέν ένα νέο κράτος που προερχόταν από μία μακρόχρονη σκλαβιά 400 ετών. Ένα κράτος που ξεκινούσε με ελάχιστους πόρους και πολλά προβλήματα. Φρόντισε να ενώσει τους Έλληνες και να προβάλει την κοινή ταυτότητά τους. Αυτήν των συνεχιστών της αρχαίας κλασσικής Ελλάδας. Σχεδίασε τους πρώτους θεσμούς της χώρας, την παιδεία και την δημόσια υγεία, και τα πρώτα εμβληματικά νεοκλασικά κτίρια.

Η ΕΕΦ τιμά την μνήμη του βασιλέα Όθωνος της Ελλάδος, ο οποίος σε αντίθεση με τον πατέρα του βασιλέα Λουδοβίκο Α’ της Βαυαρίας, μπορεί να μην ήταν ο έμπειρος κυβερνήτης (ειδικά για μία χώρα που δημιουργείτο από το μηδέν), αλλά ήταν ένας δίκαιος και ανιδιοτελής άνθρωπος, ο οποίος απέδειξε έμπρακτα τον Φιλελληνισμό του και προσέφερε πολλά στην Ελλάδα.

 

Ο βασιλεύς Όθων της Ελλάδος, εξόριστος στη Βαυαρία, το 1865. Φωτογραφία του Φίλιππου Μαργαρίτη. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα.

 

Παραπομπές

[1] Κωνσταντίνος (Βασιλεύς των Ελλήνων), “Χωρίς Τίτλο”, εκδ. “Το Βήμα”, Αθήνα, 2015, α’ τόμος.
[2] Bower, Leonard – Bolitho, Gordon, “Othon I, King of Greece: A Biography”, εκδ. Selwyn & Blunt, Λονδίνο, 1939.
[3] Βλ. στο ίδιο.
[4] Βλ. στο ίδιο.
[5] Thiersch, Heinrich, “Friedrich Thiersch’s Leben (Aus seinen Briefen)”, εκδ. C.F. Winter, Λειψία, 1866, α’ τόμος.
[6] Weis, Anton, “Allgemeine Deutsche Biographie “, εκδ. Duncker & Humblot, Λειψία, 1887.
[7] Καποδίστριας, Ιωάννης, “Επιστολαί διπλωματικαί, διοικητικαί και ιδιωτικαί, γραφείσαι από 8 Απριλίου 1827 μέχρι 26 Σεπτεμβρίου 1831”, εκδ. Κωνσταντίνου Ράλλη, Αθήνα, 1841, γ’ τόμος.
[8] Fleming, David C., “John Capodistrias and the Conference of London (1828-1831)”, εκδ. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1970.
[9] Driault, Edouard, Lheritier, Michel, “Histoire diplomatique de la Grece de 1821 a nos jours”, εκδ. Les Presses Universitaires de France, Παρίσι, 1925, β’ τόμος.
[10] “Ατομικός Φάκελος ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη”, Ιστορικό Αρχείο Μουσείο Ύδρας, Ύδρα, γ’ τετράδιο.
[11] Chapuisat, Edouard, “Jean-Gabriel Eynard et son temps: 1775-1863”, εκδ. A. Jullien, Γενεύη, 1952.
[12] Καποδίστριας, Ιωάννης, “Επιστολαί διπλωματικαί, διοικητικαί και ιδιωτικαί, γραφείσαι από 8 Απριλίου 1827 μέχρι 26 Σεπτεμβρίου 1831”, εκδ. Κωνσταντίνου Ράλλη, Αθήνα, 1841, γ’ τόμος.
[13] Κουτσονίκας, Λάμπρος, “Γενική Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, εκδ. Δ. Καρακατζάνη, Αθήνα, 1863-1865, δ’ τόμος.
[14] Πρεβελάκης, Ελ.- Γλύτσης, Φ., “Επιτομαί εγγράφων του Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών, Γενική Αλληλογραφία/Ελλάς”, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 1975, α’ τόμος.
[15] Ευαγγελίδης, Τρύφων, “Ιστορία του Όθωνος, βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862)”, εκδ. Α. Γαλανός, Αθήνα, 1894.
[16] Βλ. στο ίδιο.
[17] Άννινος, Μπάμπης, “Χρονικά της βασιλείας του Όθωνος”, εκδ. Εστία, Αθήνα, 1889.
[18] Buttlar, Adrian von,  Η Οθωνική Ελλάδα και η συγκρότηση του ελληνικού κράτους”, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα, 2002.
[19] “Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος”, Ναύπλιο, ΦΕΚ 16/2/1833.
[20] Παπαδόπουλος – Βρεττός , Ανδρέας, “Πολιτικά σύμμικτα”, εκδ. Αγγελίδη, Αθήνα, 1840.
[21] Heideck, Karl von, “Die bayerische Philhellenen-Fahrt 1826-1829”, εκδ. J. Lindauersche Buchhandlung, Μόναχο, 1897.
[22] Ευαγγελίδης, Τρύφων, “Ιστορία του Όθωνος, βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862)”, εκδ. Α. Γαλανός, Αθήνα, 1894.
[23] Βλ. στο ίδιο.
[24] Hederer, Oswald, “ Friedrich von Gärtner 1792-1847. Leben – Werk – Schüler”, εκδ. Prestel Verlag, Μόναχο, 1976.
[25] Μακρυγιάννης, Ιωάννης, “Αρχεία Νεωτέρας Ιστορίας. Αρχείον του στρατηγού Ιωάννου Μακρυγιάννη”, επιμ. Γιάννης Βλαχογιάννης, εκδ. Σ.Κ. Βλαστός, Αθήνα, 1907, β’ τόμος.
[26] Δραγούμης, Νικόλαος, “Ιστορικαί Αναμνήσεις”, εκδ. Ερμής, Αθήνα, 1973, β’ τόμος.
[27] Prokesch von Osten, Anton, “Geschichte des Abfalls der Griechen vom Turkischen Reiche”, εκδ. Akademische Druck und Verlagsanstalt, Graz, 1970, γ’ τόμος.
[28] “Αρχείο Ιωάννη Κωλέττη”, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 1996, τόμος Β2’.
[29] Βερναρδάκης, Δημήτριος, “Καποδίστριας και Όθων” εκδ. Ερμείας, Αθήνα, 2001.
[30] Galletti, Johann Georg August, Cannabich, Johann Günther Friedrich, Meynert, Hermann, “Allgemeine Weltkunde”, εκδ. C.A. Harthleben, Μόναχο, 1840.
[31] “Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος”, Αθήνα, 1837, ΦΕΚ 24/04/1837.
[32] Seidl, Wolf, “Bayern in Griechenland”, εκδ. Süddeutscher Verlag, Μόναχο, 1970.
[33] Isensee, Florian, “ Amalie 1818-1875: Herzogin von Oldenburg Königin von Griechenland”, εκδ. Kunst- u. Kulturkreis Rastede e.V. , Ολδεμβούργο, 2004.
[34] Καλευράς, Παναγιώτης, “Η Ρωσοφοβία και ο Πανσλαυισμός “, εκδ. Καρτερία, Αθήνα, 1860.
[35] Σταυρινού, Μιράντα, ”Η αγγλική πολιτική και το Κρητικό Ζήτημα 1831-1841”, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986.
[36] Κλάψης, Αντώνης, “Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης”, 1821-1923, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα, 2019.
[37] Κολοκοτρώνης, Γενναίος, “Απομνημονεύματα”, εκδ. Βεργίνα, Αθήνα, 2006.
[38] Βλ. στο ίδιο.
[39] Μελετόπουλος, Χαρίλαος, “Η Ευρωπαϊκή Διπλωματία εν Ελλάδι”, εκδ. Π.Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα, 1888.
[40] Nerdinger, Winfried ,”Lange Ludwig“, εκδ. Duncker & Humblot, Βερολίνο, 1982.
[41] Δραγούμης, Νικόλαος, “Ιστορικαί Αναμνήσεις”, εκδ. Ερμής, Αθήνα, 1973, β’ τόμος.
[42] Φωτιάδης, Δημήτρης, “Όθωνας – Η μοναρχία”, εκδ. Αφοι Ζαχαρόπουλοι, Αθήνα, 1988.
[43] Κολοκοτρώνης, Γενναίος, “Απομνημονεύματα”, εκδ. Βεργίνα, Αθήνα, 2006.
[44] Φωτιάδης, Δημήτρης, “Όθωνας – Η έξωση”, εκδ. Αφοι Ζαχαρόπουλοι, Αθήνα, 1988.
[45] Ευαγγελίδης, Τρύφων, “Ιστορία του Όθωνος, βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862)”, εκδ. Α. Γαλανός, Αθήνα, 1894.
[46] Bower, Leonard – Bolitho, Gordon, “Otho I, King of Greece: A Biography”,εκδ. Selwyn & Blunt, Λονδίνο, 1939.

 

Βιβλιογραφία – Πηγές

  • Κωνσταντίνος (Βασιλεύς των Ελλήνων), “Χωρίς Τίτλο”, εκδ. “Το Βήμα”, Αθήνα, 2015, α’ τόμος.
  • Bower, Leonard – Bolitho, Gordon, “Othon I, King of Greece: A Biography”, εκδ. Selwyn & Blunt, Λονδίνο, 1939.
  • Thiersch, Heinrich, “Friedrich Thiersch’s Leben (Aus seinen Briefen)”, εκδ. C.F. Winter, Λειψία, 1866, α’ τόμος.
  • Weis, Anton, “Allgemeine Deutsche Biographie“, εκδ. Duncker & Humblot, Λειψία, 1887.
  • Καποδίστριας, Ιωάννης, “Επιστολαί διπλωματικαί, διοικητικαί και ιδιωτικαί, γραφείσαι από 8 Απριλίου 1827 μέχρι 26 Σεπτεμβρίου 1831”, εκδ. Κωνσταντίνου Ράλλη, Αθήνα, 1841, γ’ τόμος.
  • Fleming, David C.,” John Capodistrias and the Conference of London (1828-1831)”, εκδ. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1970.
  • Driault, Edouard, Lheritier, Michel, “Histoire diplomatique de la Grèce de 1821 à nos jours”, εκδ. Les Presses Universitaires de France, Παρίσι, 1925, β’ τόμος.
  • “Ατομικός Φάκελος ναυάρχου Ανδρέα Μιαούλη”, Ιστορικό Αρχείο Μουσείο Ύδρας, Ύδρα, γ’ τετράδιο.
  • Chapuisat, Edouard, “Jean-Gabriel Eynard et son temps : 1775-1863”, εκδ. A. Jullien, Γενεύη, 1952.
  • Κουτσονίκας, Λάμπρος, “Γενική Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, εκδ. Δ. Καρακατζάνη, Αθήνα, 1863-1865, δ’ τόμος.
  • Πρεβελάκης, Ελ.- Γλύτσης, Φ., “Επιτομαί εγγράφων του Βρετανικού Υπουργείου Εξωτερικών, Γενική Αλληλογραφία/Ελλάς”, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 1975, α’ τόμος.
  • Ευαγγελίδης, Τρύφων, “Ιστορία του Όθωνος, βασιλέως της Ελλάδος (1832-1862)”, εκδ. Α. Γαλανός, Αθήνα, 1894.
  • “Εφημερίς της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος”, Ναύπλιο, ΦΕΚ 16/2/1833.
  • Παπαδόπουλος – Βρεττός, Ανδρέας, “Πολιτικά σύμμικτα”, εκδ. Αγγελίδη, Αθήνα, 1840.
  • Heideck, Karl von, “Die bayerische Philhellenen-Fahrt 1826-1829”, εκδ. J. Lindauersche Buchhandlung, Μόναχο, 1897.
  • Hederer, Oswald, “ Friedrich von Gärtner 1792 – 1847. Leben – Werk – Schüler”, εκδ. Prestel Verlag, Μόναχο, 1976.
  • Μακρυγιάννης, Ιωάννης, “Αρχεία Νεωτέρας Ιστορίας. Αρχείον του στρατηγού Ιωάννου Μακρυγιάννη”, επιμ. Γιάννης Βλαχογιάννης, εκδ. Σ.Κ. Βλαστός, Αθήνα, 1907, β’ τόμος.
  • Δραγούμης, Νικόλαος, “Ιστορικαί Αναμνήσεις”, εκδ. Ερμής, Αθήνα, 1973, β’ τόμος.
  • Prokesch von Osten, Anton, “Geschichte des Abfalls der Griechen vom Turkischen Reiche”, εκδ. Akademische Druck und Verlagsanstalt, Graz, 1970, γ’ τόμος.
  •  “Αρχείο Ιωάννη Κωλέττη”, εκδ. Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα, 1996, τόμος Β2’.
  • Βερναρδάκης, Δημήτριος, “Καποδίστριας και Όθων” εκδ. Ερμείας, Αθήνα, 2001.
  • Galletti, Johann Georg August, Cannabich, Johann Günther Friedrich, Meynert, Hermann, “Allgemeine Weltkunde”, εκδ. C.A. Harthleben, Μόναχο, 1840.
  • “Εφημερίδα της Κυβερνήσεως του Βασιλείου της Ελλάδος”, Αθήνα, 1837, ΦΕΚ 24/04/1837.
  • Seidl, Wolf, “Bayern in Griechenland”, εκδ. Süddeutscher Verlag, Μόναχο, 1970.
  • Isensee, Florian, “Amalie 1818-1875: Herzogin von Oldenburg Königin von Griechenland”, εκδ. Kunst- u. Kulturkreis Rastede e.V., Ολδεμβούργο, 2004.
  • Καλευράς, Παναγιώτης, “Η Ρωσσοφοβία και ο Πανσλαυισμός“, εκδ. Καρτερία, Αθήνα, 1860.
  • Σταυρινού, Μιράντα, ”Η αγγλική πολιτική και το Κρητικό Ζήτημα 1831-1841”, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986.
  • Κλάψης, Αντώνης, “Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης”, 1821-1923, Εκδόσεις Πεδίο, Αθήνα, 2019.
  • Κολοκοτρώνης, Γενναίος, “Απομνημονεύματα”, εκδ. Βεργίνα, Αθήνα, 2006.
  • Μελετόπουλος, Χαρίλαος, “Η Ευρωπαϊκή Διπλωματία εν Ελλάδι”, εκδ. Π.Δ. Σακελλαρίου, Αθήνα, 1888.
  • Nerdinger, Winfried ,”Lange, Ludwig“, εκδ. Duncker & Humblot, Βερολίνο, 1982.
  • Φωτιάδης, Δημήτρης, “Όθωνας – Η μοναρχία”, εκδ. Αφοι Ζαχαρόπουλοι, Αθήνα, 1988.
  • Φωτιάδης, Δημήτρης, “Όθωνας – Η έξωση”, εκδ. Αφοι Ζαχαρόπουλοι, Αθήνα, 1988.
/by