Ο Πορτογάλος Φιλέλληνας António Figueira de Almeida (συλλογή ΕΕΦ)

 

Άρθρο της Maria Manuela Tavares Ribeiro, Ομότιμη Καθηγήτρια της Σχολής Γραμμάτων του Πανεπιστημίου της Coimbra. Ερευνήτρια στο Κέντρο Διεπιστημονικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Coimbra.

 

Μετά το 1820 στην Πορτογαλία, η πολιτική συζήτηση για τους συγκεκριμένους τύπους διακυβέρνησης, για το συνταγματικό και το κοινοβουλευτικό καθεστώς γινόταν όλο και πιο ζωντανή. Για να επιφέρουν την πολιτική αλλαγή την οποία φιλοδοξούσαν, πολλοί θεώρησαν απαραίτητη μια εξεγερτική πρακτική, η βιωσιμότητα και η διεθνοποίηση της οποίας αναδείχθηκαν κατά τη δεκαετία 1820-1830 στον ευρωπαϊκό χώρο.

Σε αυτή την επαναστατική συγκυρία, οι εξόριστοι φιλελεύθεροι Πορτογάλοι μπήκαν στο μονοπάτι της εξέγερσης και του διεθνισμού. Η αλληλεγγύη μεταξύ των κομμάτων του επαναστατικού κινήματος και του διεθνισμού φαινόταν απαραίτητη και μόνο η ένωση δυνάμεων σε διεθνή κλίμακα θα μπορούσε να ευνοήσει κάθε εθνική ανατροπή. Η υπόθεση των λαών (της Ισπανίας, της Ιταλίας, της Πορτογαλίας, της Γαλλίας και της Ελλάδας), ήταν η ίδια, αυτή ενός ευρωπαϊκού πατριωτικού κινήματος, και όχι μιας “διεθνούς συνωμοσίας”, που κατήγγειλαν οι φορείς του απολυταρχισμού. Έτσι, ο συνταγματισμός, οι εξεγέρσεις και ο διεθνισμός εξηγούν την ατμόσφαιρα συνωμοσίας που επικρατούσε τότε σε όλη την Ευρώπη¹. Σε αυτό το πλαίσιο, η στρατιωτική συνιστώσα αποτελεί ουσιαστική πτυχή της πολιτικής στρατηγικής ως “φόρμουλα ανατροπής στην υπηρεσία του φιλελευθερισμού της εποχής“².Κατά τη φιλελεύθερη περίοδο, μετά την επανάσταση του 1820, στην Πορτογαλία, η σχέση με τους ξένους φιλελεύθερους έγινε πιο στενή και το ενδιαφέρον για τα επαναστατικά κινήματα στην Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα αυξήθηκε. Φιλελεύθεροι επαναστάτες και Πορτογάλοι στρατιώτες συμμετείχαν σε αυτά τα κινήματα, ιδιαίτερα στην Ελλάδα.

Οι Πορτογάλοι φιλελεύθεροι στρέφονται προς τη Μεσόγειο. Ας δούμε γιατί.

Η Πορτογαλία είχε υποστεί την εισβολή των στρατιών του Ναπολέοντα από το 1808. Η Αυλή, με τον βασιλιά João VI και πολλά μέλη των ελίτ, είχαν εγκατασταθεί στη Βραζιλία. Η παλαιά συμμαχία με την Αγγλία διατηρήθηκε. Ήταν σημαντικό να προστατευθεί η τεράστια πορτογαλική αυτοκρατορία στον Ατλαντικό και μόνο η αγγλική ναυτική δύναμη μπορούσε να το κάνει· ήταν επείγουσα η υπεράσπιση της χώρας έναντι πιθανής εισβολής του ισπανικού και του γαλλικού στρατού. Και αυτό παρά τη διαφοροποίηση του εξωτερικού εμπορίου με τη Γαλλία, με την Ιταλία, εκτός από την Αγγλία.

Η πορτογαλική μοναρχία αντιπροσώπευε, για την ανεξαρτησία της Ελλάδας, ένα στρατηγικό στήριγμα για την επανάσταση. Αυτό εξηγεί την παρουσία του Νικολάου Κεφαλά στην Πορτογαλία το 1822, ακριβώς όταν το ζήτημα της ανεξαρτησίας της Βραζιλίας απορροφούσε την προσοχή της πορτογαλικής κυβέρνησης. Η ελληνική αντιπροσωπεία αναχώρησε από τη Λισαβόνα για το Ρίο ντε Τζανέιρο και τα έγγραφα δείχνουν την πρόθεση ενός από τους γιους του João VI, D. Pedro, φιλελεύθερου, τον D. Miguel, νομιμοποιητή, να ανέλθει στον ελληνικό θρόνο. Διαβάζει κανείς στην εφημερίδα O Campeão Portuguez ότι ένας τέτοιος ισχυρισμός προκάλεσε διαμάχη. Όμως το ζήτημα της ανεξαρτησίας της Βραζιλίας επισκίασε τη διεκδίκηση της Ελλάδας, η οποία θεωρήθηκε “πράξη δειλίας εκ μέρους της πορτογαλικής κυβέρνησης”³. Το 1822, ο φιλελεύθερος José Liberato Freire de Carvalho έγραψε: “Ο λοχαγός Nicolas Chiefala… ελπίζει ότι η επίσκεψή του στη Λισαβόνα θα αποφέρει κάτι περισσότερο για τα αμοιβαία συμφέροντα της Πορτογαλίας και της Ελλάδας”⁴.

Μία από τις αιτίες που προκάλεσε τον μεγαλύτερο ενθουσιασμό στην Ευρώπη της δεκαετίας του 1820 του 19ου αιώνα, μεταξύ των φιλελεύθερων διαφόρων εθνών, ήταν η ανεξαρτησία της Ελλάδας. Το 1821 οι Έλληνες επαναστάτησαν κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και σε σύντομο χρονικό διάστημα ο φιλελληνισμός εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη. Το 1822 είχαν δημιουργηθεί ελληνικές επιτροπές στη Μαδρίτη, τη Στουτγάρδη, το Μόναχο, τη Ζυρίχη, τη Βέρνη, τη Γενεύη, το Παρίσι, τη Μασσαλία και μετά στις Ηνωμένες Πολιτείες. Πολλές προσωπικότητες υποστήριξαν τις ευρωπαϊκές φιλελεύθερες θέσεις, ιδιαίτερα αυτές της Ιβηρικής Χερσονήσου, της Ιταλίας και της Ελλάδας. Υπήρχαν τόσοι πολλοί νόμιμοι αγώνες για ανεξαρτησία, ενάντια στην υποταγή σε μια ξένη πολιτική δύναμη, τη Γαλλία, την Αυστρία, την Οθωμανική Αυτοκρατορία⁵. Όμως το φιλελεύθερο κίνημα ενισχύεται στην Πορτογαλία με τις φιλελεύθερες επαναστάσεις στην Ισπανία, την Ιταλία και την Ελλάδα. Ο Έλληνας Νικόλαος Κεφαλάς και ο Πορτογάλος υπουργός Σιλβέστρε Πινέιρο Φερέιρα ξεκινούν συνομιλίες. Ο Pinheiro Ferreira απευθύνει επιστολή στον πρίγκιπα Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον Μητροπολίτη Ιγνάτιο προτείνοντας μια πολιτική συμμαχία που θα διαπραγματευόταν με την κυβέρνηση της Napoli di Romania (Ναύπλιο)⁶, η οποία επιβεβαίωσε τη σημασία που αποδίδεται στον μεσογειακό χώρο, που αναγεννήθηκε από την ελευθερία, στο πλαίσιο της ανάδυσης μίας νέας διεθνούς τάξης. Η Πορτογαλία όφειλε να συμμετάσχει. Η συγκυρία ήταν ιδιαίτερα κατάλληλη καθώς η Βραζιλία απελευθερωνόταν από την πορτογαλική κηδεμονία⁷.

Η Μεσογειακή Ομοσπονδία

Σύμφωνα με τον Πορτογάλο Υπουργό Πολέμου και Εξωτερικών, Silvestre Pinheiro Ferreira, μεγάλο θαυμαστή του κλασικού ελληνικού πολιτισμού, η ελληνική εξέγερση κατά του “μουσουλμανικού δεσποτισμού” επρόκειτο να έχει βαθιές επιπτώσεις στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Είπε: “Η άμυνα της Ελλάδας είναι ο σκοπός μας. Γι’ αυτό οι προσπάθειες για να θριαμβεύσει πρέπει να είναι κοινές σε όλους τους λαούς που, όπως και ο ελληνικός λαός, συγκροτήθηκαν σε έθνη με τη δική τους ενέργεια”⁸.

Υπό αυτό το πρίσμα, ο Πορτογάλος υπουργός πρότεινε μια πολιτική ένωση με την Ελλάδα, με τη μορφή μιας ομοσπονδίας που θα επεκτεινόταν στην Ισπανία. Όπως διαβεβαίωνε, μια μεσογειακή ομοσπονδία, “θα ταρακουνούσε τους θρόνους των δεσποτών”. Αυτή η ένωση θα ανακοίνωνε την κατάργηση των αποφάσεων που ελήφθησαν στο Συνέδριο της Βιέννης (1814-1815). Μια τέτοια ομοσπονδία των νότιων δυνάμεων που πρότεινε στην ελληνική κυβέρνηση ο Πορτογάλος υπουργός, θα αποτελούσε το πρώτο στάδιο της “Μεγάλης Ομοσπονδίας Ελεύθερων Λαών”. Θα ήταν ο καλύτερος τρόπος για να διασφαλιστεί η ανεξαρτησία των εθνών. Το μοντέλο που έπρεπε να ακολουθηθεί, στα μάτια του, ήταν το ομοσπονδιακό σύστημα των Ηνωμένων Πολιτειών, με ένα κοινό κοινοβούλιο των ομοσπονδιακών ελεύθερων εθνών⁹.

Ο υπουργός Silvestre Pinheiro Ferreira θεώρησε στρατηγικής σημασίας την ανάπτυξη μιας μεσογειακής πολιτικής που βασίζεται στη διεθνή φιλελεύθερη αλληλεγγύη. Το έδειξε στην πρότασή του για συμμαχία με την Ελλάδα που διατυπώθηκε το 1822. Ωστόσο, ο Άγγλος απεσταλμένος του είχε φτάσει στη Λισαβόνα. ‘Έπρεπε να ασκήσουν πίεση στον Βρετανό σύμμαχο για να εγγυηθούν το φιλελεύθερο καθεστώς και να αποφύγουν επιθέσεις από το εξωτερικό.

Η Μεσόγειος ήταν πράγματι για τους Πορτογάλους φιλελεύθερους ο χώρος που θα μπορούσε να περιορίσει, αν όχι να σπάσει, την παλιά Πορτογαλo-Βρετανική συμμαχία. Αυτή η ιδέα ενός μεσογειακού διεθνισμού που προοριζόταν να αντισταθεί στην Αγγλία, παρέμεινε στη δεκαετία του 1820 και κατά τον πορτογαλικό εμφύλιο πόλεμο του 1832-1834 μεταξύ φιλελεύθερων και νομιμοποιητών.

Τότε τίθεται ένα ερώτημα: είναι αυτή η προτεινόμενη ομοσπονδία μια προσπάθεια οικοδόμησης μιας νέας διεθνούς τάξης;

Ευνοημένο από αυτή την αγγλοφοβική ατμόσφαιρα, ένα αντιβρετανικό συναίσθημα αναπτύχθηκε μέσα στην πορτογαλική φιλελεύθερη επανάσταση. Ορισμένοι Πορτογάλοι επαναστάτες αποδοκιμάζουν την υποταγή στην Αγγλία και την κατάσταση της Πορτογαλίας, θεωρώντας την ως “αποικία της αποικίας της”. Μια τέτοια αποδυνάμωση προκλήθηκε, αφενός, από την έξοδο στη Βραζιλία του κεφαλαίου με το Στέμμα και τις ελίτ και, αφετέρου, από μια αγγλική ιμπεριαλιστική πολιτική που συνεχίστηκε μετά τη Συνθήκη του 1810. Σύμφωνα με τον φιλελεύθερο José Liberato Freire de Carvalho και τον φιλελεύθερο βουλευτή Manuel Borges Carneiro, η ανεξαρτησία της Βραζιλίας ουσιαστικά περιόρισε την Πορτογαλία σε καθεστώς βρετανικής αποικίας.

Η παρουσία στη Λισαβόνα, το 1828, του Άγγλου πρέσβη William A’Court, ο οποίος ήταν παρών στο Παλέρμο το 1814, όταν καταργήθηκε το σύνταγμα της Σικελίας, και στη Μαδρίτη το 1823, όταν το φιλελεύθερο καθεστώς υπέκυψε, ενίσχυσε την αλληλεγγύη των Πορτογάλων φιλελεύθερων με τους επαναστάτες της νότιας Ευρώπης¹⁰. Ας θυμηθούμε, για παράδειγμα, το συναίσθημα ενός επιφανούς ρομαντικού συγγραφέα, του Almeida Garrett, στο βιβλίο του Portugal na Balança da Europa, του 1830, όταν αναφέρεται στη θέση της Πορτογαλίας στο νέο διεθνές πλαίσιο. Για την Γκάρετ, με την αναγέννηση της Μεσογείου, η Πορτογαλία θα μπορούσε να αντισταθεί στη βρετανική κηδεμονία.

Στρατιωτικός εθελοντισμός – μια άλλη μορφή εξορίας

Γινόμαστε μάρτυρες μιας νέας φυγής φιλελεύθερων από το 1828, όταν ο απολυταρχισμός αποκαθίσταται στην Πορτογαλία υπό την αιγίδα του D. Miguel. Στο Λονδίνο, με τη διπλωματική δράση του Μαρκησίου της Παλμέλας, το ομοσπονδιακό εγχείρημα σταμάτησε και έγινε προσπάθεια να αποκτηθεί μεγαλύτερη υποστήριξη από την Αγγλία. Έτσι, τη δεκαετία του 1830, την περίοδο του εμφυλίου μεταξύ φιλελεύθερων και αντεπαναστατών, το μεσογειακό εγχείρημα έχασε το σθένος του. Η Πορτογαλία θα στραφεί τη δεκαετία του 1830 στον Ατλαντικό, προκειμένου να χειραφετηθεί από τη βρετανική κηδεμονία, εδραιώνοντας την αφρικανική αποικιοκρατική αυτοκρατορία. Δεν είναι περίεργο που οι φιλελεύθεροι υπερασπίστηκαν μια σύνδεση με τη συνταγματική Ισπανία¹².

Οι φιλελεύθεροι Πορτογάλοι της ομάδας του 1823 συμμετέχουν με Ισπανούς εξόριστους σε απόπειρα στρατιωτικού πραξικοπήματος. Συμβαίνει κάποιοι να εκδηλώνουν, λόγω της φιλελεύθερης δέσμευσής τους, ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον διεθνή στρατιωτικό εθελοντισμό. Για παράδειγμα, στα κινήματα ανεξαρτησίας της Λατινικής Αμερικής και της Ελλάδας. Αυτή είναι η περίπτωση του António Figueira de Almeida, εξόριστου από την ομάδα του 1823, ο οποίος ήταν μέλος ενός στρατιωτικού σώματος Φιλελλήνων στην Ελλάδα¹³.

Στρατιώτης καριέρας, γεννημένος στον Έλβα το 1781, ήταν γιος και εγγονός στρατιωτικών. Πήρε μέρος στις εκστρατείες του πολέμου της χερσονήσου κατά των ναπολεόντειων στρατευμάτων το 1808, το 1811 και το 1813, που του χάρισαν ένα παράσημο ως ανταμοιβή για τις γενναίες ενέργειές του στο Fuentes de Canto, στην επαρχία Badajoz, στην Extremadura. Πολέμησε στην Ισπανία ενάντια στα στρατεύματα του Δούκα της Angoulême.

Ο António Figueira de Almeida, “πολύ γνωστός στη Λισαβόνα”, υποβιβάστηκε στο Έλβα, στο Alentejo, επειδή συμμετείχε σε μια φιλελεύθερη συνωμοσία στις 24 Αυγούστου του 1823 ενάντια στην αντιφιλελεύθερη κυβέρνηση που είχε σχηματιστεί μετά τη στρατιωτική εξέγερση εναντίον του επαναστάτη Vilafrancada. Αυτή η συνωμοσία στο Έλβα ματαιώθηκε μετά την υποκλοπή αλληλογραφίας που παρέπεμπε σε αυτήν. Η εξέγερση έγινε με τη συνεργασία Πορτογάλων και Ισπανών φιλελεύθερων καθώς και Πορτογάλων μεταναστών που κατοικούσαν στην ισπανική πόλη Badajoz¹⁴. Στη συνέχεια, ο Figueira de Almeida εντάχθηκε στον αγώνα της Ελλάδας.

Τον Αύγουστο του 1826, έχοντας το βαθμό του συνταγματάρχη ιππικού, διακρίθηκε ως διοικητής σώματος στην Τρίπολη, υπό τις διαταγές του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη. Και τον Μάρτιο του επόμενου έτους πολέμησε υπό τον Γεώργιο Καραϊσκάκη στην Αττική για να υπερασπιστεί την Αθήνα. Υπό τις διαταγές του Fabvier, αποβιβάστηκε στη Χίο στις 18 Νοεμβρίου 1827.

Ήδη από τις 29 Αυγούστου 1829, είχε διοριστεί στην Αίγινα, τακτικός επιθεωρητής ιππικού, υπεύθυνος για την οργάνωση του σώματος ιππικού και στις 22 Ιανουαρίου 1833, διορίστηκε στρατιωτικός διοικητής του Ναυπλίου και των οχυρών του, όπως το Παλαμήδι. Στις 20 Μαΐου 1832, θα αφήσει τη θέση του για την κατάληψη του γαλλικού στρατού. Από επίτιμος δημότης Ναυπλίου (1832), προήχθη σε στρατηγό επί κυβέρνησης Αυγουστίνου Καποδίστρια¹⁵. Έγινε στρατιωτικός κυβερνήτης του Μεσολογγίου στις 3 Ιουνίου 1837 και τότε ήταν που κατέστειλε την εξέγερση του συνταγματάρχη Ν. Ζέρβα.

Τις πολιτικές του ικανότητες εμφάνισε ως στρατιωτικός διοικητής Ναυπλίου το 1830, και ως στρατιωτικός διοικητής της Αίγινας το 1833 και του Μεσολογγίου το 1834. Στις 2 Μαρτίου του 1832 του απονεμήθηκε στην Ελλάδα ο βαθμός του στρατηγού. Συμμετείχε στη σύλληψη του δολοφόνου του Κυβερνήτη Ιωάννη Καποδίστρια¹⁶ και κατέστειλε, όπως έχει ήδη αναφερθεί, την εξέγερση του συνταγματάρχη Ζέρβα το 1837. Παντρεμένος με μια Ελληνίδα, τη Ζωή Μαυροκορδάτου, απέκτησε δύο γιους και  ο ένας από τους δυο, ο Μανουήλ, πολέμησε το 1866 και το 1870 κατά της Αυστρίας και της Γαλλίας¹⁷. Ο Figueira de Almeida πέθανε στη Betaglia της Βενετίας στις 21 Ιανουαρίου 1847. Στην Ελλάδα, ο António Figueira de Almeida, “ήρωας του Ελληνικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας”, έλαβε πολλά παράσημα όπως το Χρυσό Σταυρό της Ανεξαρτησίας και τον Μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Σωτήρος, στην Πορτογαλία, χρίσθηκε με διάταγμα της 15ης Μαρτίου 1839, Ιππότης του Τάγματος του Χριστού¹⁸.

Ο Έλληνας Πρέσβης στην Πορτογαλία, Ιωάννης Α. Μεταξάς, θεωρεί τον António Figueira de Almeida “έναν από τους συνιδρυτές του νεοελληνικού στρατού, τον οποίο υπηρέτησε ηρωικά ο ίδιος και οι απόγονοί του. Ακολούθησαν πορείες υποδειγματικές για όλους τους Έλληνες και σφυρηλάτησαν ισχυρούς δεσμούς μεταξύ των λαών”¹⁹. Αυτό είναι ένα εντυπωσιακό παράδειγμα πατριωτικού κινήματος και διεθνούς αλληλεγγύης. Το πορτρέτο του υπάρχει στη μόνιμη έκθεση του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου στην Αθήνα.

Θα σημειώναμε εν κατακλείδι, ότι οι φιλελεύθεροι διαφορετικής καταγωγής, που ήταν κάποτε στην εξορία, συνέχισαν να προωθούν την υπόθεση τους, είτε μέσα από τις εφημερίδες και τα πολιτικά μανιφέστα, είτε λαμβάνοντας μέρος σε εξεγέρσεις και επαναστάσεις. Η μετανάστευση ενθάρρυνε τους πολιτικούς δεσμούς με τις χώρες που δέχτηκαν τους εξόριστους και εμβάθυνε τη διεθνή φιλελεύθερη αλληλεγγύη προς όφελος της Ιεράς Συμμαχίας των Λαών, σε αντίθεση με την Ιερά Συμμαχία των Βασιλέων²⁰.

«…Οι Πορτογάλοι εξόριστοι δεν εγκαταλείπουν την πολιτική τους δέσμευση στο εξωτερικό. Όπως οι φιλελεύθεροι μετανάστες…συνεχίζουν να προωθούν την υπόθεση της ελευθερίας…Επιπλέον, ο φιλελευθερισμός τους είναι πολύ διεθνιστικός, έτσι ώστε να δείχνουν αλληλεγγύη με άλλες σύγχρονες φιλελεύθερες θέσεις, να δημιουργούν συνωμοσίες με άλλους εξόριστους, να πιάνουν το στυλό ή το ξίφος υπέρ των δικαίων τους και να συμμετέχουν στους προοδευτικούς αγώνες των χωρών όπου βρίσκουν καταφύγιο […]. Μερικές φορές η φιλελεύθερη δέσμευσή τους εκφράζεται με τη μορφή διεθνούς στρατιωτικού εθελοντισμού υπέρ της ανεξαρτησίας της Λατινικής Αμερικής ή της Ελλάδας».

Υποσημειώσεις:

[1] Irene Castells Olivan, “Constitucionalismo, Estratégia Insurrecional e Internacionalismo Liberal en la lucha contra el Antiguo Regimen español (1823-1831)”, Revista de História das Ideias, n.º 10, Coimbra, FLUC, 1988, pp. 486-487.

[2] Idem, ibidem.

[3] Carlos Daniel de Castilhos, “A Casa de Bragança e a Coroa Grega: uma cartada nas relações internacionais da Grécia revolucionária em 1822”, in XIV Encontro Regional da ANPUH, Rio de Janeiro, 2010, pp. 1-8.

[4] José Liberato Freire de Carvalho, O Campeão Portuguez em Lisboa, ou o Amigo do Povo e do Rei Constitucional, vol. 1, Lisboa, Typographia Rollandiana, 1822.

[5] David Brewer, The Flame of Freedom. The Greek War of Independence, John Murray, Londres, 2001; Denys Barau, La cause des Grecs. Une histoire du mouvement philhellène (1821-1829), Paris, Honoré Champion, 2009; William St. Clair, That Greece Might Still Be Free. The Philhellènes in the war of independence, Cambridge, Open Book, 2008.

[6] Ο Νικόλαο Κεφαλάς ήταν περιπετειώδης Έλληνας πλοηγός από τα χρόνια της επανάστασης. Έφτασε στην Αμερική και στην Ινδία όπου φέρεται να συγκέντρωνε χρήματα για την επανάσταση. Επισκέφτηκε πολλές χώρες όπως Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Παλαιστίνη, Σερβία και συνήψε σχέσεις με τον Πάπα και τον Πατριάρχη Κωνσταντινούπολης και άλλους Ευρωπαίους ηγέτες της εποχής.

Ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος προέρχεται από μεγάλη κωνσταντινουπολίτικη οικογένεια, της λεγόμενης φαναριώτικης τάξης, αρκετά μέλη της οποίας κυβέρνησαν κατά την Οθωμανική περίοδο. Ο Αλέξανδρος υπήρξε σημαντικός πολιτικός στην επανάσταση με μεγάλες διασυνδέσεις με τους ευρωπαϊκους βασιλικούς οίκους. Ο Μητροπολίτης Ιγνάτιος ήταν Μητροπολίτης Άρτας, Ουγγαρίας, Βλαχίας και Βουκουρεστίου. Ένας εγγράμματος άνθρωπος.

[7] Grégoire Bron, “Il mediterraneo dei portoghesi all’inizio del XIX secolo: diplomazia e internazionalismo liberale, 1808-1835”, Daedalus, 5/2014, pp. 121-144.

[8] ANTT, MNE, Livro 175.

[9] ANTT, MNE, Livro 175.

[10] Libelle anonyme, [Carvalho, J.P.R.] (1830), Influence du ministère anglais dans l’usurpation de Don Miguel, Rennes, Mme V. Frout. Cf. Grégoire Bron, “Il mediterraneo dei portoghesi all’inizio del XIX secolo: diplomazia e internazionalismo liberale, 1808-1835”, Daedalus, 5/2014, p. 132.

[11] Valentim Alexandre, Os sentidos do império. Questão nacional e questão colonial na crise do Antigo Regime português, Porto, Afrontamento, 1993. Cf. Grégoire Bron, art. cit., pp. 121-144.

[12] José Liberato Freire de Carvalho, O Campeão Português, n.º 22, 16 de Julho de 1820.

[13] Henrique de Campos Ferreira Lima, “O General português António Figueira de Almeida, herói da guerra da Independência da Grécia”, Boletim do Arquivo Histórico-Militar, n.º 9, Lisboa, 1939, pp. 253-264 et O Portal da História. Páginas Pessoais.
URL: https://www.arquet.pt/portal/pessoais/figueiragrecia_1821.html.Voir Grégoire Bron, “L’exil libéral portugais du début du XIXe siècle (1808-1934)”, Mélanges de la Casa de Velázquez, nouvelle série, 48-1, 2018, pp. 315-321. URL: http://journals.openedition.org/mcv/8021. Lire, du même auteur, “La diplomatie du libéralisme portugais et la solidarité aristocratique internationale (1828-1832)”, Ler História (online), 68, 2015, pp. 9-31.
URL: http://journals.openedition.org/lerhistoria/1677.

[14] “Documentos relativos ao general António Figueira de Almeida”, Boletim do Arquivo Histórico Militar, n.º 12, 1942. Cf. Isabel Nobre Vargues, “Insurreições e revoltas em Portugal (1801-1851). Subsídios para uma cronologia e bibliografia”, Revista de História das Ideias, n.º 7, tomo 2, Coimbra, FLUC, 1985, p. 534.

[15] Agostino Capodistria (1778-1857), fut frère de Ioannis Capodistria premier gouverneur de la Grèce.

[16] Ioannis Capodistria fut ministre des affaires extérieures de la Russie et ensuite premier gouverneur de la Grèce (1831-1832). Il succédant à son frère Ioannis (1776-1831), qui a occupé le poste de gouverneur en Grèce entre 1827 et 1831. Élu chef d’État de la Première République Hellénique (1827-1831).

[17] Eduardo de Carvalho, “Portugueses na Grécia. O general Almeida”, Ocidente. Revista Portuguesa, vol. III, 1938, pp. 85-89. Cet auteur était Consul Général du Portugal en Grèce. Un petit-fils de Figueira de Almeida a participé à la guerre gréco-turque de 1897 et a été volontaire dans la guerre des Balkans de 1912. Il y a, encore aujourd’hui, des descendants en Grèce.

[18] Ioannis A. Metaxas, “General António Figueira de Almeida, herói da Guerra da Independência da Grécia”, Diplomática, n.º 36, Fevereiro/Abril, 2021.

URL: https://pt.calameo.com/read/005945488f9e5a9cdda91, pp. 30-33.

[19] Ioannis A. Metaxas, art. cit., Rodrigo Elias, Rodrigo Elias, “Uma cabeça, muitas coroas”, Revista de História da Biblioteca Nacional, n.º 74, novembro, 2011 e Grande Enciclopédia Helénica, edição Pyrsos, Atenas, 1928.

[20] Grégoire Bron, “La diplomatie du libéralisme portugais et la solidarité aristocratique internationale (1828-1832)”, Ler História, 68, 2015, pp. 9-31. http://doi/10.4000/lerhistoria/1677.

[21] Grégoire Bron, “L’exil libéral portugais du début du XIX^e siècle (1808-1834)”, Mélanges de la Casa de Velázquez, nouvelle série, 48-1, 2018, pp. 315-321. Voir aussi Pappas, Vasilios N. (Ed.), Philo-hellénisme en Macédoine (XIXe-XXe siècles), Thessalonique, Société d’Études Macédoniennes, Bibliothèque Macédonienne, n.º 113, 2021, pp. 45-54 et Idem, António Figueira de Almeida. Un portugais grec et l’histoire de sa famille, Thessalonique, Société d’Études Macédoniennes, Bibliothèque Macédonienne, n.º 114, 2021.