John Kittmer, Πρώην Βρετανός πρέσβης στην Έλλάδα
24 Μαρτίου 2021

Το μικρό καράβι, το οποίο κουβαλούσε μια ομάδα από περίπου είκοσι Βρετανούς τουρίστες και μαθητές, έγερνε μπροστά στον άνεμο μέσα στα ταραγμένα νερά. Ο Τζέραλντ, ο δάσκαλος και οδηγός μας, μάς διηγούταν ταυτόχρονα δυο ιστορίες και αυτές γίνονταν κάπου-κάπου συγκεχυμένες. Καθώς φεύγαμε από την προκυμαία της ωραίας πόλης, άρχισε η τοπογραφία να ξετυλίγεται σε όλες τις κατευθύνσεις. Πίσω από την πόλη, τοποθετημένη στην άκρη του κόλπου, διαφαινόταν πλέον κι ένα κωνικό όρος. Το νησί, προς το οποίο κατευθυνόμασταν, φαινόταν πλέον ακόμη πιο μεγάλο: με τις πλευρές του απόκρημνες και σκεπασμένες από δάσος. «Η παράδοση της Σπαρτιάτικης φρουράς που βρισκόταν στην Σφακτηρία, ήταν η πρώτη συνθηκολόγηση που έκαναν ποτέ οι Σπαρτιάτες,» δήλωσε ο Τζέραλντ, υψώνοντας τη φωνή του πάνω από τον θόρυβο της μηχανής. «Επρόκειτο για μια συναρπαστική στιγμή για τους Αθηναίους: μια στιγμή που τους έφερε σε αχαρτογράφητα νερά: νερά όπου δυστυχώς παραμόνευαν η Ύβρις και η Νέμεσις.»

 

 

Στα νερά όπου πλέαμε κι εμείς, φαινόταν να παραμόνευε κι εμάς ένας αυξανόμενος κίνδυνος. Κατά τα φαινόμενα κατευθυνόμασταν τώρα προς την ανοιχτή θάλασσα από το νότιο στενό ανάμεσα στη Σφακτηρία και την ξηρά, και τα κύματα αυξάνονταν εντυπωσιακά. «Σε λίγο θα δούμε το μνημείο προς τιμή των Γάλλων ναυτικών που πέθαναν στο Ναυαρίνο», είπε ο Τζέραλντ, με τον αισιόδοξό του τρόπο. Το πλοίο σκαμπανέβαζε στα θυελλώδη κύματα, όσο πλησιάζαμε την σκάλα που είχε λαξευτεί στον πέτρινο γκρεμό της βραχονησίδας που ονομάζεται Τσιχλί-Μπαμπά. «Είναι πολύ επικίνδυνο να αποβιβαστούμε σήμερα – σύμφωνα με τον καπετάνιο, αλλά θα κάνουμε ένα μικρό περίπλου της νησίδας και ύστερα θα επιστρέψουμε για να βρούμε το αγγλικό μνημείο.»

Ήμασταν στα μέσα του Απρίλη του 1984. Ήμουνα δεκάξι χρονών. Επρόκειτο για την πρώτη εβδομάδα μιας εκδρομής τριών εβδομάδων στην Ελλάδα και κάναμε μια περιήγηση της Πελοποννήσου. Ήταν η ορθόδοξη Σαρακοστή και αναμενόταν να περάσουμε την Μεγάλη Εβδομάδα στην Αίγινα και την εβδομάδα του Πάσχα στη Σίφνο. Δεν είχα ξαναπάει στην Ελλάδα, αλλά εδώ και τρία χρόνια μάθαινα την αρχαία γλώσσα. Πρωί-πρωί της μέρας εκείνης, είχαμε επισκεφτεί το μυκηναϊκά απομεινάρια του Ανακτόρου του Νέστορα στο Επάνω Εγκλιανό.

 

 

Τώρα μαθαίναμε για τα γεγονότα του Πελοποννησιακού Πολέμου το 425πΧ (την άλωση της Σφακτηρίας από τους Αθηναίους) και την Ναυμαχία του Ναυαρίνου στις 20 Οκτώβρη του 1827μΧ. Όσο μπαίναμε και πάλι στον κόλπο, μάς εξήγησε ο Τζέραλντ τη διαρρύθμιση του οθωμανικού στόλου (στην μορφή ενός πετάλου) και την τακτική και τεχνογνωσία των ναυτικών των συμμάχων, όταν ο Κόδρινγκτον, απαντώντας στην πρόκληση από τον στόλο του Ιμπραήμ-Πασά, εξαπέλυσε μια καταστρεπτική και καθοριστική αντεπίθεση. Από το αγγλικό μνημείο, στο Χελωνάκι, βλέπαμε, στο βόρειο τέλος του κόλπου, την επίπεδο λιμνοθάλασσα και το φραγκικό κάστρο του 13^ου αιώνα στο Παλιό Ναυαρίνο.

 

 

Σε αυτή την μικρή γωνία της Πελοποννήσου φαινόταν ότι κάθε εποχή της ευρωπαϊκής ιστορίας είχε αφήσει το δικό της αποτύπωμα. Η ομηρική μυθολογία, η αρχαία και μεσαιωνική ιστορία, οι θρυλικές μορφές από την εποχή των ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών και της ελληνικής επανάστασης, τα φαντάσματα και τα βήματα του παρελθόντος – όλ’ αυτά είχαν μαζευτεί σε αυτό το συμπυκνωμένο περιβάλλον, σ’ αυτό το τοπίο εκθαμβωτικής φυσικής εμορφιάς.

Οι πρώτες εντυπώσεις είναι καθοριστικές. Οι πρώτες μου εντυπώσεις της Ελλάδας άλλαξαν την πορεία της ζωής μου. Σε αυτό δεν είμαι μοναδικός. Ερωτεύτηκε και ο Λόρδος Βύρωνας  – πράγμα κάπως πιο σημαντικό για την πορεία της ελληνικής ιστορίας! – κατά την διάρκεια της πρώτης του εκδρομής στην Ελλάδα το 1809. Πραγματικά ερωτεύτηκε πολλαπλά· ερωτεύτηκε, με τρόπο που έμεινε γνωστός παντού, την Τερέζα Μακρή, την «Κόρη των Αθηνών», αλλά ερωτεύτηκε – ακόμα πιο επίμονα – και την Ελλάδα την ίδια: τα τοπία της, το μυθικό της παρελθόν, τον λαό της και τα έθιμά του. Και προ παντός ερωτεύτηκε την ιδέα της Ελλάδας: μιας Ελλάδας της ριζοσπαστικής ελευθερίας, απελευθερωμένης από τις οθωμανικές χειροπέδες. Σαγηνεύτηκε από την Ελλάδα (παρέθεσα παρακάτω μια αγαπημένη μου στροφή από Το προσκύνημα του Τσιλντ Αρόλδου), αλλά φαίνεται ότι για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα δεν πίστευε πως οι Έλληνες θα εξεγείρονταν πραγματικά για να απαιτήσουν την ελευθερία τους. Ήταν ο φίλος του, ο ποιητής Πέρσι Σέλλεϋ, που τον δίδαξε φιλελληνικό πολιτικό ακτιβισμό ενός πιο δυναμικού είδους. Η ριζοσπαστικότητα και ο ιδεαλισμός του Σέλλεϋ ξεσήκωσε τον Βύρωνα και τον ενέπνευσε στην τελευταία του μεγάλη πρωτοβουλία, το 1823: την περιπέτεια που κατέληξε στον θάνατο του Βύρωνα στο Μεσολόγγι στις 19 Απρίλη του 1824 και στην απελευθέρωση ενός μεγάλου κύματος φιλελληνικού συναισθήματος παντού στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες.

 

 

Ο Βύρωνας ήταν φιλελεύθερος και η συνεισφορά του στον ελληνικό αγώνα βασίστηκε στα φιλελεύθερα ιδανικά. Αλλά επί της ουσίας ο Φιλελληνισμός δεν είναι μια πολιτική ιδεολογία, αν και έχει, βέβαια, μια πολιτική διάσταση. Η ιστορία των βρετανικών επαφών με την Ελλάδα αυτούς τους δυο αιώνες που πέρασαν δείχνει ότι ο κατάλογος των παθιασμένων Βρετανών Φιλελλήνων περιλαμβάνει φιλελεύθερους, συντηρητικούς, σοσιαλιστές και τους απολύτως απολιτικούς. Κι επιπλέον θα ήταν λάθος κανείς να φανταστεί ότι ο Φιλελληνισμός, αν και έχει ιστορικές συνδέσεις και βαθιές ιστορικές ρίζες, ανήκει αποκλειστικά στο παρελθόν. Πιστεύω πάντως ότι ο νεαρός Βύρωνας μάς δείχνει από τί αποτελείται ο Φιλελληνισμός. Απλώς, πρόκειται για μια ερωτική σχέση που μεταμορφώνει. Τα εκατομμύρια των συμπατριωτών μου που πηγαίνουν κάθε χρόνο στην Ελλάδα είναι εξίσου ευάλωτα στη γοητεία της Ελλάδας όσο και ο Βύρωνας το 1809. Το εάν η πρώτη αυτή σπίθα της αγάπης θα εξελιχτεί σε κάτι πιο σταθερό και σημαντικό ή όχι, εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένης της προσωπικής επένδυσης του χρόνου, της προθυμίας να μάθει κανείς την γλώσσα, να αποκτήσει μια γνώση και ένα μερίδιο του πολιτισμού. Για όσους ερχόμαστε στην Ελλάδα και την ερωτευόμαστε πραγματικά, η ερωτική σχέση αυτή διαμορφώνει τη ζωή μας: οδηγεί το παρόν μας και επηρεάζει το μέλλον μας, και γίνεται κι γρήγορα ένα αγαπημένο, αναγκαίο μέρος του προσωπικού μας παρελθόντος.

 

 

Οπότε, σήμερα, μια ημέρα που μνημονεύει την επέτειο των 200 ετών από την έναρξη του αγώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας, σκέφτομαι όχι μόνο τους ήρωες της επανάστασης – όπως τον Μακρυγιάννη, τον Κολοκοτρώνη, τον Καραϊσκάκη, τη Μπουμπουλίνα, το Μιαούλη, το Μαυροκορδάτο, τον Καποδίστρια, το Βύρωνα, τον Άστιγκα, το Τζώρτζ – και τους «ανώνυμους» Έλληνες που πάλεψαν και επέμεναν, αλλά και τους σημερινούς Έλληνες: τους πολλούς Έλληνες φίλους και γνωστούς μου στην Ελλάδα, τους απόδημους Έλληνες που συναντάω στο Λονδίνο, τους πολύ περισσότερους Έλληνες που δεν γνώρισα ακόμη στην πατρίδα τους: στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη κι αλλού. Σε όλους σας λέω το εξής: αυτή η ημέρα είναι δίκη σας ημέρα, εννοείται ότι μετά από 200 χρόνια της διατήρησης της λευτεριάς, αυτά που πέτυχαν οι πρόγονοί σας είναι δικό σας επίτευγμα. Όσο βαρύ κι αν φαίνεται να είναι το φορτίο του παρελθόντος, το αξίζετε και σας ταιριάζει. Εμείς που αγαπάμε την Ελλάδα, μοιραζόμαστε την χαρά σας και αισθανόμαστε αγαλλίαση για την ένδοξή σας ελευθερία. Σας στέλνω τα θερμότερά μου συγχαρητήρια και την αγάπη μου. Χρόνια πολλά!

Ζήτω η Ελλάς! Ζήτω η λευτεριά των Ελλήνων!
Τζων
Εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, 2021

 

 

Childe Harold’s Pilgrimage, Canto II.88

Where’er we tread ‘tis haunted, holy ground;
No earth of thine is lost in vulgar mould,
But one vast realm of wonder spreads around,
And all the Muse’s tales seem truly old,
Till the sense aches with gazing to behold
The scenes our earliest dreams have dwelt upon:
Each hill and dale, each deepening glen and wold
Defies the power which crush’d thy temples gone:
Age shakes Athena’s tower, but spares gray Marathon.

 

Προσκύνημα τοῦ Τσὶλνδ Ἁρόλδου, μέρος ΙΙ.88 

Εἰς οἱονδήποτε μέρος καὶ ἂν διευθύνωμεν τὰ βήματά μας, πατοῦμεν γῆν ἱερᾶν·
οὐδὲν μέρος τοῦ ἐδάφους σου καθιερώθη εἰς χυδαῖα μνημεῖα,
ἀλλ᾽ὅλη ἡ χώρα σου εἶναι εὐρὺ θέατρον θαυμάτων·
ὅλα τὰ πλάσματα τῆς μούσης φαίνονται ὡς τόσαι ἀλήθειαι,
οἱ δὲ ὀφθαλμοί μας ἀποκάμνουσι θαυμάζοντες 
τοὺς τόπους τούτους εἰς τοὺς ὁποίους μετεφερόμεθα τόσον συχνάκις
ὑπὸ τῶν ὀνείρων τῆς νεανικῆς ἡλικίας μας·
τὰ ὄρη καὶ αἱ κοιλάδες σου, οἱ λόφοι καὶ αἱ πεδιάδες σου, 
ἀνθίστανται εἰς τὴν καταστρεπτικὴν δύναμιν τοῦ χρόνου,
ὁ ὁποῖος κατηρείπωσε τοὺς ναούς σου.
Οἱ αἰῶνες ἐκλόνησαν τὰς μεγαλοπρεπεῖς οἰκοδομὰς τῶν Ἀθηνῶν,
ἀλλ᾽ἐσεβάσθησαν τὸ πεδίον τοῦ Μαραθῶνος.

 

 

 

Δρ. Ελένη Λεοντίδου και Επιστημονική Επιτροπή ΕΕΦ

 

Η διεθνής συγκυρία στην αρχή της Ελληνικής επανάστασης δεν ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκή: μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους, οι ηγέτες των ευρωπαϊκών δυνάμεων συναντήθηκαν στη Βιέννη, όπου συναίνεσαν σε μία κοινή γραμμή πολιτικής για τη διατήρηση του εδαφικού και κοινωνικού καθεστώτος των μοναρχιών της Ευρώπης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Γαλλική Επανάσταση είχε οδηγήσει σε καθεστώς τρομοκρατίας, ενώ εν τέλει έφερε στην εξουσία τον Ναπολέοντα, ο οποίος προκάλεσε σειρά πολέμων που είχαν μεγάλο κόστος για την Ευρώπη. Εξ΄αιτίας αυτής της εμμονής με τη διατήρηση της καθεστηκυίας τάξης και της ισορροπίας των δυνάμεων, για την αποφυγή νέων συρράξεων, οι μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις, και ιδιαίτερα οι Πρωσία, Ρωσία και Αυστρία, ιδρυτικά μέλη της «Ιεράς Συμμαχίας», ανέπτυξαν μια εχθρική πολιτική απέναντι σε εθνικά ή φιλελεύθερα κινήματα.

Οι Έλληνες επαναστάτες είχαν όμως σε μεγάλο βαθμό την κοινή γνώμη της Ευρώπης με το μέρος τους. Οι ευρωπαϊκές ελίτ θαύμαζαν τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό και τον αναγνώριζαν ως το υπόβαθρο του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, ενώ έβλεπαν τους Οθωμανούς ως βάρβαρους και απάνθρωπους δυνάστες.

Αυτό ίσχυε και για τις βασιλικές οικογένειες της Ευρώπης, μέλη των οποίων είχαν αναπτύξει φιλελληνικά αισθήματα ήδη πριν την έναρξη της επανάστασης.  Ένα παράδειγμα αποτελεί η Caroline von Braunschweig-Wolfenbüttel (1768 – 1821), η σύζυγος του πρίγκιπα της Ουαλίας και αργότερα βασιλέα της Βρετανίας Γεωργίου Δ΄, η οποία είχε μεγάλη αγάπη για την κλασσική Ελλάδα και τους Έλληνες. Το 1816, κατά τη διάρκεια μίας περιοδείας της στην Ανατολή μάλιστα επισκέφθηκε την Αθήνα όπου ενήργησε ανασκαφές και εκδήλωσε την υποστήριξη της προς την Εταιρεία Φιλομούσων, εταιρεία υπό Βρετανική προστασία που είχε ως στόχο την μόρφωση των νέων, και την καλλιέργεια εθνικής συνειδήσεως.[1]

 

 

Τα φιλελληνικά αισθήματα των μελών των βασιλικών οικογενειών  εκδηλώνονταν κυρίως με γενναιόδωρες εισφορές σε διάφορους εράνους που διοργάνωναν τα φιλελληνικά κομιτάτα της Ευρώπης για την οικονομική στήριξη των επαναστατημένων Ελλήνων. Μάλιστα, υπήρχε και περίπτωση μέλους βασιλικής οικογενείας που πρωτοστάτησε στην ίδρυση και χρηματοδότηση φιλελληνικού κομιτάτου. Πρόκειται για την αδελφή του Σουηδού βασιλέα, πριγκίπισσα Sophia Albertina της Σουηδίας, η οποία είχε μεταβάλει τα ανάκτορα σε κέντρο φιλελληνισμού και ίδρυσε, μετά την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως, γυναικείο κομιτάτο.[2]

 

 

Ο διάδοχος του θρόνου της Δανίας, πρίγκιπας Χριστιανός Φρειδερίκος, μετέπειτα Χριστιανός Η΄, ήταν και αυτός υποστηρικτής της Ελληνικής Επανάστασης. Το 1814 ανταποκρίθηκε ανώνυμα σε διοργάνωση εράνου του Δανού ιερέα Hans Bastholm συνεισφέροντας το ποσό των 500 ταλήρων.

 

 

Τον Αύγουστο του 1821 απέστειλε στην Ελλάδα τον C. L. J. Von Wedekind  Υπολοχαγό του Δανικού Στρατού. Αυτός, στις αρχές του 1822, πήγε στο Παρίσι, ούτως ώστε να έρθει σε επαφή με το Φιλελληνικό Κομιτάτο των Παρισίων. Στη συνέχεια γύρισε πίσω στην πατρίδα του αλλά αργότερα επέστρεψε στην Ελλάδα. Για την Φιλελληνική του δράση, ο Χριστιανός Φρειδερίκος τον έκανε υπασπιστή του. Ο Χριστιανός ήταν επίσης συνδρομητής της Δανικής φιλελληνικής εφημερίδας «Graekervennen» (ο Φιλέλλην).[3] Όταν οι Δανοί φιλέλληνες επέστρεψαν στη χώρα τους, ο βασιλέας ανέλαβε να πληρώσει ο ίδιος τα χρέη τους.[4]

 

 

Η Γαλλία του βασιλιά Καρόλου Ι’ ήταν ενεργό μέλος της Ιεράς Συμμαχίας αλλά ήταν επίσης πατρίδα ενός μεγάλου αριθμού φιλελλήνων που μετέβησαν στην Ελλάδα για να πολεμήσουν. Το ισχυρό φιλελληνικό ρεύμα που ακολούθησε τις σφαγές της Χίου, και ιδιαίτερα αργότερα την Έξοδο του Μεσολογγίου, ενίσχυσαν περαιτέρω το ρεύμα συμπάθειας προς την ελληνική υπόθεση. Μετά από την νίκη των Ευρωπαϊκών συμμαχικών δυνάμεων στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, ο Κάρολος Ι’ υποστήριξε με χρήματα την Ελληνική Επανάσταση και το 1828 έστειλε στην Ελλάδα στρατιωτική αποστολή 14000 ανδρών με αρχηγό τον στρατηγό Maison με αποστολή να θέσει ένα τέλος στις επιχειρήσεις του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Ο Maison μετέφερε μαζί του αρχαιολόγους και επιστήμονες οι οποίοι χαρτογράφησαν την περιοχή, ετοίμασαν τα πολεοδομικά σχέδια των περισσοτέρων πόλεων, κατέγραψαν τα αρχαία μνημεία της και προσέφεραν τεχνογνωσία στον τοπικό πληθυσμό.[5]

Ακόμη, ο οίκος της Ορλεάνης είχε επίσης ταχθεί υπέρ των Ελλήνων. Ο δούκας της Ορλεάνης, ο οποίος αργότερα έγινε και βασιλέας των Γάλλων, Λουδοβίκος-Φίλιππος προσέφερε σημαντικά χρηματικά ποσά σε φιλελληνικούς εράνους. Σε ένα μόνο έρανο η πριγκίπισσα της Ορλεάνης  προσέφερε 3000 Φράγκα υπέρ των Ελλήνων.[6]

 

 

Ο Φιλελληνισμός ήταν επίσης ιδιαίτερα διαδεδομένος και στους βασιλικούς οίκους στα Γερμανικά κρατίδια. Για παράδειγμα, ο Γουλιέλμος Α’, δεύτερος βασιλέας της Βυρτεμβέργης (1816-1864) υπήρξε σημαντικός φιλέλληνας[7].

 

 

Ο σημαντικότερος φιλέλληνας μονάρχης ήταν όμως ο βασιλέας της Βαυαρίας Λουδοβίκος Α’.

 

 

Ο Eυρωπαίος ηγέτης που πήρε από την αρχή και ανοικτά θέση υπέρ της ανεξαρτησίας της Ελλάδος. Ο Λουδοβίκος, πατέρας του Όθωνα, του μελλοντικού βασιλέα της Ελλάδος, ήταν φανατικός ελληνιστής, φίλος των τεχνών, και οραματίστηκε την πρωτεύουσα του, το Μόναχο, ως κέντρο νεοκλασικού φιλελληνικού ανθρωπισμού.  Από τη θέση ισχύος στην οποία βρισκόταν διευκόλυνε την δημιουργία του Φιλελληνικού Συλλόγου του Μονάχου, έγραφε προκηρύξεις υπέρ της Ελλάδος και δημοσίευε πύρινα άρθρα υπέρ της Επανάστασης στον τύπο. Έγραψε επίσης 32 φιλελληνικά ποιήματα και δημοσίευσε ποιητικές συλλογές, τα έσοδα των οποίων ετίθεντο στη διάθεση της επαναστατημένης Ελλάδας.[8] Μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου συνεισέφερε 2 εκατομμύρια φράγκα για τους σκοπούς της Επανάστασης.[9]

Ο βασιλέας της Βαυαρίας έστειλε ο ίδιος ένα σώμα φιλελλήνων υπό τη διοίκηση του Karl  Heideck για να πολεμήσουν στην Ελλάδα.[10] Κατά την ίδια περίοδο έστειλε επίσης στην Αθήνα τον διάσημο ζωγράφο τοπίων Carl Rottmann (1797-1850), ο οποίος ζωγράφισε ελληνικά ιστορικά τοπία για να τοποθετηθούν στο Hofgarten του Μονάχου.[11] Οι διάσημοι φιλελληνικοί ζωγραφικοί πίνακες του Peter von Hess (39 σκηνές από την Ελληνική Επανάσταση έγιναν μετά από παραγγελία του.[12]

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι αντιλήψεις των πριγκίπων έρχονταν σε αντίθεση με την πολιτική του κράτους. Ενώ δυο από τους πρίγκιπες του βασιλείου των Κάτω Χωρών ήταν φιλέλληνες, στρατηγικά συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εμποδίζαν την βασιλική οικογένεια από το να υποστηρίξει ανοικτά την Ελληνική υπόθεση. Επίσης ο Ολλανδός βασιλέας δεν ήθελε να ενδυναμώσει τις φωνές που ζητούσαν ανεξαρτησία μέσα στο ίδιο του το βασίλειο, και συγκεκριμένα στο Βέλγιο, το οποίο τελικά κέρδισε την ανεξαρτησία του το 1830.[13] Παρόλα αυτά, το φιλελληνικό κίνημα εξελίχθηκε στις Κάτω Χώρες και προσέφερε πολλά στον αγώνα των Ελλήνων.

Ο πρίγκιπας της Πρωσίας ήταν θετικά διατεθειμένος έναντι στους Έλληνες επαναστάτες, αλλά η πρωσική κυβέρνηση ήταν από τις πιο εχθρικές προς τον αγώνα των Ελλήνων στις αρχές του. Οι φιλελληνικοί έρανοι και η συστράτευση φιλελλήνων μαχητών ήταν απαγορευμένοι στην Πρωσία μέχρι το 1826.[14] Τότε, ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος, ο βασιλέας της Πρωσίας διέταξε την άρση της απαγόρευσης των Εράνων, και μάλιστα φαίνεται ότι προσέφερε ανώνυμα 1.200 χρυσά φρειδερίκια προς για τους Χριστιανούς στην Ελλάδα.[15]

 

 

Ενώ στη Δυτική Ευρώπη, τα φιλελληνικά αισθήματα των μοναρχών στηρίζονταν σε μεγάλο βαθμό στην αγάπη και τον θαυμασμό για τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, στη Ρωσία έπαιζε μεγάλο ρόλο η κοινή πίστη στην ορθοδοξία. Το θέμα των Ελλήνων είχε προκύψει πολύ νωρίτερα και πολιτικά υπήρξε μέρος του Ανατολικού ζητήματος, καθώς η μεγάλη εξασθένηση  της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήδη από τον 18^ο αιώνα άνοιγε το δρόμο για τη διαμοίραση των εδαφών της σε σφαίρες επιρροής. Κατά τα τέλη του 18^ου αιώνα, η αυτοκράτειρα Αικατερίνη η Μεγάλη είχε απεργαστεί ένα φιλόδοξο σχέδιο για τη δημιουργία μίας ορθόδοξης αυτοκρατορίας: τη διχοτόμηση και διανομή των εδαφών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα ακολουθούσε η αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας υπό Ρωσική προστασία και κυριαρχία.

Μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους όμως, οι πολιτικές ισορροπίες άλλαξαν: η Ρωσική κυβέρνηση είδε στην αρχή αρνητικά την Ελληνική επανάσταση καθώς άνηκε στις δυνάμεις που δεν επιθυμούσαν την αλλαγή του status quo στην Ευρώπη. Έτσι ο τσάρος Αλέξανδρος Α’ τήρησε ουδέτερη στάση. Εντούτοις, τον Ιούλιο του 1821 ενέκρινε το πρόγραμμα συλλογής βοήθειας για τους Έλληνες που κατέφυγαν στην Οδησσό και τη Βεσσαραβία, στο οποίο συνέδραμε και η σύζυγός του τσαρίνα Ελισάβετ. Τόσο ο τσάρος όσο και η τσαρίνα προσέφεραν σημαντικά ποσά στη Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης, που ήταν φιλολογική εταιρεία αντίστοιχη σε δράσεις και ιδεολογία με αυτή των Αθηνών, αλλά υπό Ρωσική επιρροή. Συγκεκριμένα, ο τσάρος προσέφερε 200 Ολλανδικά δουκάτα και η Τσαρίνα 100, ενώ προσέφεραν επίσης και οι περισσότεροι παραδουνάβιοι ηγεμόνες.[16]

Αρκετοί λοιπόν βασιλείς και πρίγκιπες της Ευρώπης υπήρξαν υποστηρικτές και εκφραστές του φιλελληνικού πνεύματος από την αρχή της Ελληνικής Επανάστασης. Στην αρχή τα φιλελληνικά τους αισθήματα δεν αρκούσαν, στις περισσότερες περιπτώσεις, για να διαμορφώσουν την πολιτική των χωρών τους. Εν τούτοις, η συνεισφορά τους ήταν σημαντική, ιδιαίτερα στο βαθμό που ενεθάρρυναν την ανάπτυξη των φιλελληνικών κομιτάτων.

Ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας είναι ο πρώτος βασιλέας που προσέφερε αμέριστη ηθική, οικονομική, ανθρωπιστική, διπλωματική και στρατιωτική στήριξη. Τα έργα τέχνης που παρήγγειλε διέδωσαν την ρομαντική εικονογραφία της επανάστασης που ενέπνευσε και συνεπήρε την Ευρώπη.

Στη συνέχεια, το 1826 δύο μοναρχικά καθεστώτα (της Μεγάλης Βρετανίας και της Ρωσίας), υπέγραψαν το Πρωτόκολλο της Αγίας Πετρούπολης (που αποσκοπούσε στην στήριξη της Ελλάδος), ενώ ένα χρόνο αργότερα, με την προσθήκη Γαλλικής μοναρχίας, οι τρείς πλέον μεγάλες δυνάμεις της εποχής κατέληξαν στη Συνθήκη του Λονδίνου που άνοιγε τον δρόμο για την απελευθέρωση της Ελλάδος, η οποία ουσιαστικά σφραγίσθηκε με την ναυμαχία στο Ναυαρίνο.

Αλλά και μετά το Ναυαρίνο, τα φιλελληνικά αισθήματα του Γάλλου βασιλέα, οδήγησαν σε ουσιαστική στρατιωτική στήριξη, και την απομάκρυνση των Τούρκων από την Πελοπόννησο.

Η μία μετά την άλλη, σχεδόν όλοι οι βασιλικοί οίκοι ταυτίσθηκαν με το φιλελληνικό κίνημα, και μετατράπηκαν σε σημαντικούς εκφραστές ιδεών που υπερέβαιναν τις σκοπιμότητες και τις πολιτικές ισορροπίες της εποχής και για αυτό κυρίως αξίζει να μνημονεύουμε τη στάση και τα έργα τους.

 

Παραπομπές

[1] Α. Μηλιαράκης, «Η Φιλόμουσος εταιρεία εν Αθήναις και η πριγγιπέσσα της Ουαλλίας (1816)», Εστία
683 (29.1.1889).
[2] William St Clair, That Greece may still be free, p. 271.
[3] Βλ. Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στην Δανία.
[4] St Clair, Greece, p. 112.
[5] Ξένη Μπαλωτή, Μαιζών, ένας μεγάλος φιλέλληνας. Η εκστρατεία του στην Πελοπόννησο (Αθήνα 1993). Νίκος Τζανάκος, Η Γαλλική Εκστρατεία στον Μοριά και ο Στρατάρχης Μαιζών (Πάτρα, 2017).
[6] Στέφανος Παπαδόπουλος, «Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός, ομιλία στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων για τον εορτασμό της 150ετηρίδος της Εθνικής Παλιγγενεσίας (27.11.1971)», Ιωάννινα 1971.
[7] Παύλος Καρολίδης, Ο γερμανικός φιλελληνισμός (Αθήνα, 1917).
[8] Λουδοβίκος Α’ (βασιλιάς της Βαυαρίας), Ποιήματα περί Ελλάδος, μτφρ. Σοφοκλής Καρύδης, (Αθήνα, 1868).
[9] Σεβαστή Κεφαλίδου, «Πώς βλέπουν οι Ευρωπαίοι Φιλέλληνες Περιηγητές και τεχνοκράτες τους υπόδουλους Έλληνες και την ελληνική πραγματικότητα (κοινωνία-πολιτική- παιδεία)», Μεταπτυχιακή εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (2005), σελ. 36, 82-3. Στέφανος Παπαδόπουλος, «Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός», σ. 15, 32-4.
[10] Gahlen, Gundula: The Deployment of Bavarian Officers to Greece in the 19th Century, (2015), URL: http://www.mwme.eu/essays/index.html. Reinhard Heydenreuter, Die erträumte Nation. Griechenlands Staatswerdung zwischen Philhellenismus und Militärintervention, in: Reinhard Heydenreuter (ed.), Die erträumte Nation. Griechenlands Wiedergeburt im 19. Jahrhundert. Begleitband zur Ausstellung (München 1993), pp. 47-78.
[11] Markella-Elpida Tsichla, «The Semiotics of the Imagery of the Greek War of Independence. From Delacroix to the Frieze in Otto’s Palace, The Current Hellenic Parliament», cf. Kalligas, Μ. (1977) Images of Greek space after the Liberation. Watercolors and drawings by C. Rottmann and L. Lange. (Athens, 1977).
[12] Μιλτιάδης Παπανικολάου, «Εικόνες από την Ελληνική Επανάσταση: τα 39 πρωτότυπα σχέδια του Peter Von Hess»,  ΕΕΣΑΠΘ, ΙΖ’ (1978), σελ.  335-344.
[13] Β. J. Slot, «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τον ΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια, «Παρνασσός, τ. 19.2 (1977), σελ. 281-282.
[14] St Clair, Greece, σ. 64.
[15] Παπαδόπουλος, «Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός», σ. 17
[16] Theophilus C. Prousis, «Russian Philorthodox Relief During The Greek War Of Independence», University of North Florida, History Faculty Publications, (1985) http://digitalcommons.unf.edu/ahis_facpub/17, σελ. 41-42.

 

Βιβλιογραφία – Πηγές

• Λουδοβίκος Α’ (βασιλιάς της Βαυαρίας), ‘’Ποιήματα περί Ελλάδος’’, μτφρ. Σοφοκλής Καρύδης (Αθήνα, 1868).
• Gahlen, Gundula. The Deployment of Bavarian Officers to Greece in the 19th Century, (2015), URL: http://www.mwme.eu/essays/index.html.
• Heydenreuter, Reinhard. «Die erträumte Nation. Griechenlands Staatswerdung zwischen Philhellenismus und Militärintervention» in Reinhard Heydenreuter (ed.), Die erträumte Nation. Griechenlands Wiedergeburt im 19. Jahrhundert. Begleitband zur Ausstellung, (München, 1993), σελ. 47-78.
• Kalligas, Μ. Images of Greek space after the Liberation. Watercolors and drawings by C. Rottmann and L. Lange (Athens, 1977).
• Prousis Theophilus C., «Russian Philorthodox Relief During The Greek War Of Independence», University of North Florida, History Faculty Publications, σελ. 31-62. (1985) http://digitalcommons.unf.edu/ahis_facpub/17.
• Slot Β. J., «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τον ΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια», Παρνασσός, τ. 19.2 (1977), σελ. 263-284.
• St Clair, William. That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence (Cambridge, 2008).
• Tsichla, Markella-Elpida. «The Semiotics of the Imagery of the Greek War of Independence. From Delacroix to the Frieze in Otto’s Palace, The Current Hellenic Parliament». American Research Journal of Humanities & Social Science 3.1, σελ. 36-41 (2020).
• Καρολίδης, Παύλος Ο γερμανικός φιλελληνισμός (Αθήνα, 1917).
• Εταιρεία για τον Ελληνισμό και Φιλελληνισμό, «Ελληνίδες και φιλελληνίδες: η συμβολή τους στην Ελληνική Ανεξαρτησία», https://www.eefshp.org/ellinides-kai-filellinides-i-symvoli-toys-stin-elliniki-anexartisia/
• Κεφαλίδου, Σεβαστή. «Πώς βλέπουν οι Ευρωπαίοι Φιλέλληνες Περιηγητές και τεχνοκράτες τους υπόδουλους Έλληνες και την ελληνική πραγματικότητα (κοινωνία-πολιτική- παιδεία)» Μεταπτυχιακή εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2005.
• Μηλιαράκης, Α. «Η Φιλόμουσος Εταιρεία εν Αθήναις και η πριγγιπέσσα της Ουαλλίας (1816)», Εστία 683 (29.1.1889).
• Μπαλωτή, Ξένη. Μαιζών, ένας μεγάλος φιλέλληνας. Η εκστρατεία του στην Πελοπόννησο (Αθήνα 1993).
• Παπαδόπουλος, Στέφανος Ι. Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός, Ομιλία στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων για τον εορτασμό της 150ετηρίδος της Εθνικής Παλιγγενεσίας (27.11.1971), (Ιωάννινα, 1971).
• Παπανικολάου-Κρίστενσεν. Αριστέα. Το Φιλελληνικό κίνημα στην Δανία (Αθήνα, 2010).
• Παπανικολάου, Μιλτιάδης. «Εικόνες από την Ελληνική Επανάσταση: τα 39 πρωτότυπα σχέδια του Peter Von Hess»,  ΕΕΣΑΠΘ, ΙΖ’ (1978), σελ.  335-344.
• Τζανάκος, Νίκος. Η Γαλλική Εκστρατεία στον Μοριά και ο Στρατάρχης Μαιζών (Πάτρα, 2017).

 

 

 

 

Έχει επισημανθεί ότι η ανάπτυξη του φιλελληνικού κινήματος ξεκινά από το τέλος του 18^ου αιώνα, όταν η Ευρώπη ανακαλύπτει χάρη στον Winckelman, τον Barthelemy και άλλους λογίους και ιστορικούς της εποχής, την αρχαία Ελλάδα, η οποία περνά προοδευτικά στο εκπαιδευτικό σύστημα του δυτικού κόσμου.

Κατά τη δεύτερη δεκαετία του 19^ου αιώνα το κίνημα του φιλελληνισμού εισέρχεται σε μία ώριμη φάση και συγχρονίζεται πλέον με το αίτημα για την απελευθέρωση της Ελλάδος.

Στην φάση αυτή τρείς είναι οι παράγοντες που διαμορφώνουν τον φιλελληνισμό, και αυτοί είναι:

– η αίσθηση χρέους προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό,

– τα φιλελεύθερα αισθήματα κατά της τυραννίας και

– η κοινή πίστη των χριστιανικών εθνών.

Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουμε μέσα από μία σειρά από αντικείμενα της συλλογής της ΕΕΦ, τεκμήρια που προβάλουν την σημασία και συμβολή της κοινής χριστιανικής πίστης στη διαμόρφωση του φιλελληνικού κινήματος. Έχουν επιλεγεί αντικείμενα και έγγραφα από την Γαλλία, την Αγγλία, την Ιταλία και την Γερμανία, με στόχο να γίνει κατανοητό ότι η πρόσληψη αυτή ήταν κυρίαρχη σε όλη την Ευρώπη.

Το πρώτο αντικείμενο, αποτελεί ένα σημαντικό ντοκουμέντο για την γέννηση του φιλελληνισμού πολύ πριν την κήρυξη της Επανάστασης του 1821.

Πρόκειται για μία εισήγηση που υπέβαλε το 1815 ο βουλευτής François de Chateaubriand στην Γαλλική Βουλή (Chambre des Pairs de France). Η εισήγηση αυτή συζητήθηκε στην συνεδρίαση της 9ης Απριλίου 1816 και εγκρίθηκε μετά από ψηφοφορία. Το έγγραφο έχει τυπωθεί το 1816 από τον εκδοτικό οίκο P. Didot.

 

 

Στην εισήγηση αυτή, που υποβάλει ο Chateaubriand προς τον Βασιλέα, γίνεται αναφορά στις “βάρβαρες δυνάμεις” (Οθωμανική  αυτοκρατορία) και το καθεστώς δουλείας των χριστιανών. Η εισήγηση περιγράφει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι υπόδουλοι Έλληνες. Το κείμενο αυτό αποτελεί την πρώτη επίσημη πολιτική πρωτοβουλία στην Ευρώπη υπέρ των Ελλήνων, και στηρίζεται στην κοινή χριστιανική πίστη των λαών της Ευρώπης με τους Έλληνες.

Στο κείμενο διαβάζουμε τα εξής: «Πρόκειται για την διεκδίκηση των δικαιωμάτων της ανθρωπότητας και για τη διαγραφή […] της ντροπής της Ευρώπης».

Σύμφωνα με το σχέδιο ψηφίσματος: “ζητείται ταπεινά από την Αυτού Μεγαλειότητα να διατάξει τον Υπουργό Εξωτερικών του να γράψει σε όλες τις βασιλικές αυλές στην Ευρώπη, με σκοπό την έναρξη γενικών διαπραγματεύσεων με τις Βάρβαρες Δυνάμεις, για να ζητήσει από αυτές τις δυνάμεις να σέβονται τις σημαίες των ευρωπαϊκών εθνών και να θέσουν ένα τέλος στη δουλεία των χριστιανών».

Η πρόταση αυτή έγινε δεκτή από το Σώμα των Ομότιμων και έχει καταγραφεί ως η πρώτη πολιτική παρέμβαση μιας μεγάλης δύναμης στην Ευρώπη υπέρ των Ελλήνων που ήταν εκείνη την εποχή υπό τον έλεγχο των Οθωμανών.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το κυρίαρχο στοιχείο για να ενδιαφερθεί ο πολιτικός κόσμος για την Ελλάδα ήταν η κοινή χριστιανική πίστη και τα δεινά των σκλάβων χριστιανών στην Οθωμανική αυτοκρατορία.

Το 1821 ξεσπά η Ελληνική Επανάσταση. Και πάλι τα πρώτα ερεθίσματα που προσελκύουν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης έχουν να κάνουν με την κοινή χριστιανική πίστη και τα δεινά των χριστιανών. Στον τύπο και την τέχνη καταγράφονται οι σφαγές, οι λεηλασίες και τα δεινά που υφίστανται οι χριστιανοί. Ένα από τα πρώτα γεγονότα που σοκάρει την κοινή γνώμη, και εγκαινιάζει ουσιαστικά το φιλελληνικό κίνημα, είναι ο μαρτυρικός απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου Ε.

 

 

Από την αρχή της Επανάστασης, και σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1820, ο Ευρωπαϊκός και ο Αμερικανικός τύπος προβάλει διαρκώς ως κεντρικό θέμα τα δεινά των χριστιανών και παρουσιάζει τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων, ως αγώνα για την απελευθέρωση των χριστιανών από την σκλαβιά των Τούρκων μουσουλμάνων. Εντελώς ενδεικτικά, παρουσιάζουμε άρθρα από τρείς εφημερίδες, από το αρχείο των 1000 και πλέον εφημερίδων της περιόδου αυτής που διαθέτει η ΕΕΦ.

 

 

Από την στιγμή που ξεσπά η Επανάσταση, ένα άλλο σημαντικό θέμα που κάνει την εμφάνισή του είναι η ευλογία που δέχονται οι Έλληνες αγωνιστές από ιερείς και επισκόπους. Οι σκηνές αυτές αποτελούν ένα από τα πλέον δημοφιλή θέματα της φιλελληνικής τέχνης κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Παραθέτουμε δύο δείγματα από την Γαλλία και την Ιταλία, από θέματα που έχουν σημαντική κυκλοφορία στην Ευρώπη.

 

 

Ένα άλλο σχετικό θέμα που κυριαρχεί στην φιλελληνική τέχνη, έχει να κάνει με τον όρκο του Έλληνα μαχητή. Ο όρκος αυτός λαμβάνει χώρα πάντα μπροστά σε ένα σταυρό. Ο Έλληνας αγωνιστής ορκίζεται, παρουσία της οικογένειάς του ή παρουσία της αρραβωνιαστικιάς του. Οι σκηνές αυτές πάντα θυμίζουν ότι οι Έλληνες μάχονται ως χριστιανοί προκειμένου να απελευθερωθούν από τον μωαμεθανό τούρκο δυνάστη. Αυτό ήταν το κεντρικό μήνυμα που συγκινούσε την κοινή γνώμη στην Ευρώπη.

 

 

Το θέμα αυτό της κοινής χριστιανικής πίστης προβάλλεται στην κοινή γνώμη με όλες τις ευκαιρίες σε όλες τις εμβληματικές εκδηλώσεις. Για παράδειγμα, στην μεγάλη καλλιτεχνική έκθεση στο σαλόνι των Παρισίων το 1822, παρουσιάζεται ένας πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Charles-Edouard Le Prince, γνωστός ως Crespy-Le Prince (1784-1851). Ο πίνακας έχει ως θέμα «Inspiration d’un prêtre grec pendant l’orage» (Έμπνευση Έλληνα ιερέα κατά τη διάρκεια της καταιγίδας). Ο Έλληνας ιερέας κρατά στο χέρι του τον 103^ο ψαλμό του Δαβίδ που αναφέρεται στο μεγαλείο του Θεού. Ο πίνακας αυτός είναι χαρακτηριστικός των μηνυμάτων που ζητούσε να λάβει η κοινή γνώμη για να ταχθεί στο πλευρό των Ελλήνων.

 

 

Ένα άλλο ενδιαφέρον θέμα που προβλήθηκε πολύ κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, και αποτυπώθηκε στην φιλελληνική τέχνη, έχει να κάνει με την ιστορία του Έλληνα Διάκου. Η ιστορία αυτή αποτελεί το αντικείμενο ποιήματος του Γάλλου ποιητή Casimir Delavigne. Η μορφή αποτυπώθηκε σε έργο του Antoine (Tony) Johannot (1803-1852), στο οποίο βασίστηκαν διάφορα αντικείμενα, όπως το επιτραπέζιο ρολόι που ακολουθεί.

 

 

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η ποιητική συλλογή “Les Orientales”, του Victor Hugo που αναφέρεται αποκλειστικά στην Επανάσταση του 1821 και δημοσιεύεται στο Παρίσι στα πλαίσια της αλληλεγγύης του στο δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό προβάλλοντας το φιλελληνικό πνεύμα στην Ευρώπη. Δημοσιοποιεί τις επαναστατικές δράσεις των Ελλήνων για ελευθερία από τον τουρκικό ζυγό, και προβάλει θέματα και στοιχεία που θα συγκινήσουν περισσότερο, όπως η αρχαία Ελλάδα, η χριστιανική πίστη, η πολιορκία του Μεσολογγίου, τα κατορθώματα του Κανάρη και του Μπότσαρη, κλπ.

“Στην Ελλάδα, εμπρός, ω φίλοι! Εκδίκηση και λευτεριά!”.

Ο Victor Hugo αποκαλεί την Ελλάδα μητέρα του δυτικού πολιτισμού:

“(…)Ελλάδα του λόρδου Μπάιρον, Ελλάδα του Ομήρου
Εσύ γλυκιά αδελφή, εσύ δική μας μάνα”.

Το παρακάτω απόσπασμα εμφανίζει τον Κανάρη να λέει:

“Αδέλφια μου, αν πίσω γυρίσω ζωντανός, το Μεσολόγγι αν γλιτώσει,
Τάζω καινούργια εκκλησιά του Ιησού Χριστού να κτίσω.
Αν πεθαμένος στου Χάροντα τη μαύρη νύχτα πέσω
Από κείνη που κανείς επιστροφή δεν έχει
Κι αν όλο το αίμα μου χυθεί, αυτό που έχει απομείνει
Σε χώματα ελεύθερα τη στάχτη μου να θάψετε
Στου ήλιου το φως, την ξαστεριά, το μνήμα μου να σκάψετε”.

Τέλος, ο υπέροχος πίνακας που ακολουθεί, του μεγάλου Γερμανού ζωγράφου Paul Emil Jacobs (1802-1866), συμπυκνώνει σε μία εικόνα τα κεντρικά μηνύματα της φιλελληνικής τέχνης. Ο Τούρκος έχει σκοτώσει τον πατέρα, έχει λεηλατήσει και κάψει την εκκλησία από την οποία έχει κλέψει τα ιερά σκεύη και απαγάγει τη μητέρα ως σκλάβα. Ο γιός έχει το όπλο του με μία σφαίρα, και άρα μια ελπίδα να εξουδετερώσει τον δυνάστη του. Η σκηνή έχει ως φόντο αρχαίες κολώνες και τον φλεγόμενο ναό, και παντρεύει το αρχαίο ελληνικό με το χριστιανικό στοιχείο. Αυτό ήταν το κεντρικό μήνυμα της φιλελληνικής προπαγάνδας κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και σχεδόν για όλο τον 19^ο αιώνα.

 

 

Στις περισσότερες εκκλησίες όλων των δογμάτων στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, ελάμβαναν χώρα κηρύγματα και έρανοι υπέρ των Ελλήνων. Πολλοί ιερείς ήταν μέλη Φιλελληνικών κομιτάτων με σημαντική δράση, και πολλοί ιεραπόστολοι έφθασαν στην Ελλάδα και στήριξαν τους Έλληνες και την ανάπτυξη της εθνικής παιδείας.

Εντελώς ενδεικτικά, παραθέτουμε μερικά παραδείγματα.

Bastholm, Hans (1774-1856), Δανός ιερέας που συμπαραστάθηκε στους αγωνιζόμενους Έλληνες διοργανώνοντας εράνους, τους οποίους διοργάνωσε, παρά την απαγόρευσή τους, μέσω της εφημερίδας Vestsjællandske Avis.

Holstein, κόμης Frederik Adolph, Δανός Φιλέλλην, υποστήριξε δημόσια τη θέση ότι οι φιλελληνικοί έρανοι δεν θα έπρεπε να είναι παράνομοι, όπως εκείνοι που διοργάνωσε ο ιερέας Hans Bastholm. To 1827 εξέδωσε ένα 24-σέλιδο έντυπο υπό τον τίτλο «Η υπόθεση των Ελλήνων στη Δανία. Μια τολμηρή παρατήρηση», τα έσοδα από την πώληση του οποίου προορίζονταν για την ενίσχυση των Ελλήνων.

Christian VIII ή Christian Frederick (1786-1848), βασιλέας της Δανίας (1839-1848) και βασιλέας της Νορβηγίας το 1814, ανταποκρίθηκε ανώνυμα σε διοργάνωση εράνου του Δανού ιερέα Hans Bastholm συνεισφέροντας το ποσό των 500 ταλήρων και ήταν συνδρομητής της φιλελληνικής εφημερίδας «Graekervennen» (ο Φιλέλλην).

Bendell, Gregory, Αμερικανός Φιλέλλην, πάστορας στην εκκλησία St. Andrew στη Φιλαδέλφεια με φιλελληνική δραστηριότητα.

Beskow B. von, Σουηδός Φιλέλλην, συνέθεσε την καντάτα «Η Σουηδία στα παιδιά της Ελλάδας» που ακούστηκε σε συναυλία που διοργάνωσαν Σουηδοί Φιλέλληνες στην εκκλησία της περιοχής Λάντουγκόρντ (17.06.1826).

Crussel, Σουηδός Φιλέλλην, συνθέτης του «Ύμνου στην απελευθέρωση της Ελλάδας», ο οποίος περιλήφθηκε σε συναυλία στην εκκλησία της περιοχής Λάντουγκόρντ που διοργάνωσαν Σουηδοί Φιλέλληνες (17.06.1826).

Edwards Dwight, Sereno (1786-1850), πάστορας της εκκλησίας Park Street Church στη Βοστώνη, την 1η Απριλίου 1824 απηύθηνε έκκληση με τον τίτλο «The Greek Revolution» υπέρ του Ελληνικού Αγώνα.

Gender, Γερμανός Φιλέλληνας, ιερέας από το Augsburg, διατηρούσε επιστολική επικοινωνία με τον Άγγλο Φιλέλληνα Warren, o οποίος τον ενημέρωνε για την πορεία της Ελληνικής Επανάστασης.

Hildebrandt, Johann Andreas Christoph (1763-1846), βοηθητικός ιερέας στο Halberstadt, ιεροκήρυκας στο Welferlingen και συγγραφέας μυθιστορημάτων. Έγραψε το φιλελληνικό έργο «Die Sklavin in Anatolis Wüste» (Η σκλάβα στην έρημο της Ανατολής, 1822), το οποίο αναφέρεται στις τουρκικές αγριότητες και στην επιθυμία των Ελλήνων για ξεσηκωμό.

Κeun, Bernard (1733-1801), Ολλανδός πάστορας της λουθηρανικής εκκλησίας της Σμύρνης, επηρέασε διανοητικά τον διαφωτιστή Αδαμάντιο Κοραή, του οποίου χρηματοδότησε τις σπουδές, δίδαξε λατινικά και ενθάρρυνε στη μελέτη των αρχαίων κλασικών.

Münter, Friedrich Christian Carl Heinrich (1761-1830), Δανός λουθηρανός επίσκοπος, μέλος της Ιονίου Ακαδημίας, ο οποίος στη διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως αλληλογραφούσε με ορθόδοξους ιερείς για να τους δίνει θάρρος.

Parkes Cadman, Dr. S., πρόεδρος του Ομοσπονδιακού Συμβουλίου Εκκλησιών του Χριστού στην Αμερική, σε λόγους του αναφερόταν στην ηθική υποχρέωση της Αμερικής να βοηθήσει τους αγωνιζόμενους Έλληνες.

White, William, επίσκοπος και πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής της Philadelphia.

Στο πνεύμα και στην γραμμή αυτή της κοινής χριστιανικής πίστης, εμφανίζονται οι Φιλέλληνες να προστρέχουν στο πλευρό των Ελλήνων, με σημαία τον σταυρό.

 

 

Μία ενδελεχής μελέτη των βασικών εκφράσεων της φιλελληνικής τέχνης και κίνησης πριν και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, επιβεβαιώνει ότι η κοινή χριστιανική πίστη απετέλεσε έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους του φιλελληνικού κινήματος και της σημαντικής βοήθειας που έλαβαν οι Έλληνες κατά τη διάρκεια του αγώνα τους.

 

 

 

Με θλίψη, προβληματισμό και ανησυχία πληροφορηθήκαμε την πρόθεση του τουρκικού κράτους να μετατρέψει το μνημείο-μουσείο της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης σε τζαμί.

Ανεξάρτητα από θρησκευτικές – ή όποιες άλλες, όπως εθνοτικές – πεποιθήσεις και καταβολές, υπενθυμίζουμε και υπογραμμίζουμε ότι η Αγία Σοφία αποτελεί μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, ενταγμένο στον κατάλογο της UNESCO από το 1985 ως μουσείο, χρήση που έχει από το 1934.

Τα πολιτιστικά μνημεία είναι φορείς υψηλών συμβολισμών και αποτελούν κοινό κτήμα του παγκόσμιου πολιτισμού. Είναι φορείς ανθρωπιστικών και διαχρονικών αξιών που δεν θα έπρεπε να υπόκεινται αλλοιώσεις και καταστροφές ή να γίνονται εργαλεία προπαγάνδας.

Καλούμε τους συναδέλφους μας ιστορικούς της τέχνης και ευρύτερα τους επιστήμονες των ανθρωπιστικών, πολιτισμικών και ιστορικών σπουδών, αλλά και κάθε άνθρωπο που θίγεται, να διαμαρτυρηθούν και να δραστηριοποιηθούν προκειμένου να ακυρωθεί η πρόθεση της τουρκικής κυβέρνησης. Από πλευράς μας θα γνωστοποιήσουμε την αντίθεσή μας σε αυτή την πράξη προς πάσα κατεύθυνση, με την ελπίδα να μην αλλάξει το status του μνημείου και να μην απωλέσει η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης τον πολυπολιτισμικό και καλλιτεχνικό της χαρακτήρα.

Καλούμε επίσης όλους τους επίσημους φορείς, καθώς και την UNESCO, να προβούν σε αυστηρές κυρώσεις για την επιχειρούμενη ενέργεια του τουρκικού κράτους που θίγει τον ιστορικό και πολιτιστικό χαρακτήρα του μνημείου.

Η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης ανήκει στον οικουμενικό και πανανθρώπινο πολιτισμό.

Αθήνα, 17 Ιουλίου 2020
Το Διοικητικό Συμβούλιο της Εταιρείας Ελλήνων Ιστορικών Τέχνης

 

 

Γεώργιος Αργυράκος – Ιούνιος 2020

 

Φιλέλληνες και Φιλελληνισμός. Όροι οι οποίοι αν υποβάλλονταν σε μια ολοκληρωμένη των ονομάτων επίσκεψιν θα οδηγούσαν αναγκαστικά σε μια επισκόπηση όλης σχεδόν της ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας από την κλασσική αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Στον Ηρόδοτο (5^ος αι. πΧ) βρίσκουμε την πρώτη αναφορά σε φιλέλληνα, τον Αιγύπτιο φαραώ Άμασι Β’ (6^ος αι. πΧ). Η ίδια λέξη είχε και τη σημασία του Έλληνα πατριώτη, γι’ αυτό και ο Ξενοφών (στο Αγησίλαος 7.4) χαρακτηρίζει φιλέλληνα τον Σπαρτιάτη στρατηγό Αγησίλαο. Το αντώνυμο ήταν ο μισέλλην, και ο Ξενοφών πρώτος αντιπαραθέτει αυτούς τους δύο
όρους σε μία φράση, αναφερόμενος σε ηγέτες των Αιγυπτίων που άλλοι είναι φιλέλληνες και άλλοι μισέλληνες (Αγησίλαος, 2.31). Πολλά άλλα σημαντικά πρόσωπα της κλασσικής και ρωμαϊκής αρχαιότητας αναφέρονται ως φιλέλληνες (μεταξύ αυτών και ο Νέρων), αλλά απείρως περισσότερα είναι τα πρόσωπα που έμπρακτα ήταν φίλοι του ελληνισμού ή των Ελλήνων, χωρίς τυπικά να χαρακτηρίζονται φιλέλληνες (υπήρχαν όμως ελληνίζοντες, και αργότερα γραικομάνοι, γραικομανία, ελληνιστές, φιλογενείς κλπ). Καθώς γύρω από τη Μεσόγειο σταδιακά διαμορφώνονταν δύο διακριτές γεωπολιτισμικές ενότητες (ιδίως μετά την εξάπλωση του Ισλάμ), ο φιλελληνισμός εντοπίστηκε κυρίως στον ευρασιατικό χώρο βόρεια της Μεσογείου, μετά τον 11^ο αι. περιέλαβε τη Ρωσία, και μετά τον 18^ο αι. απλώθηκε και σε ολόκληρη την Αμερικανική ήπειρο.

Η κυρίαρχη ιστοριογραφία τοποθετεί στην Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό την ισχυρή επαναφορά της κλασσικής παιδείας στην Ευρώπη. Αυτή η εποχή συμπίπτει περίπου με τη γέννηση και την ανάπτυξη της βιομηχανίας της τυπογραφίας, η οποία λειτούργησε ως πολλαπλασιαστής  μιας προϋπάρχουσας τάσης, που ανευρίσκεται τουλάχιστον στη σχολαστική φιλοσοφία και θεολογία του Μεσαίωνα. Είναι ενδεικτικό ότι μόνο για τα έργα του Αριστοτέλη μαζί με τα σχόλιά τους υπήρχαν ήδη 590 εκδόσεις μέχρι το έτος 1500, όταν η τυπογραφία βρισκόταν ακόμα στη βρεφική της ηλικία. Στην περιοχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, για ιστορικούς και πολιτισμικούς λόγους ο φιλελληνισμός (Ελλήνων το γένος και μη) είχε μια διαφορετική πορεία και μορφή, καθώς τμήματα του πληθυσμού σταδιακά αποκτούσαν εθνική ελληνική συνείδηση μετά τον 13^ο αιώνα.^[1] Η σύγχρονη ιστοριογραφία έχει αναθεωρήσει τις απόψεις περί «θεοκρατικού Βυζαντίου» εχθρικού προς τον ελληνισμό, και δείχνει ότι η ελληνοφιλία δεν υποχώρησε κατά τη βυζαντινή περίοδο. Για το θέμα μας δεν έχει μεγάλη σημασία ο χαρακτήρας της σχέσης που είχαν οι Βυζαντινοί με την αρχαιότητα, αν δηλαδή ήταν μιμητισμός, ρομαντισμός, συνείδηση συνέχειας, κτλ, κάτι το οποίο αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής αντιπαράθεσης.^[2] Σημασία έχει ότι με τον έναν ή άλλο τρόπο διατηρήθηκε η επαφή με την κλασσική και ελληνιστική αρχαιότητα, το οποίο είχε και παράπλευρα αποτελέσματα σε ευρασιατική κλίμακα, κυρίως μέσω των σχέσεων με τους Σλάβους.

Στο παρόν άρθρο υποστηρίζω ότι ο Φιλελληνισμός του 1821 (με «Φ» κεφαλαίο) έγινε εφικτός κυρίως λόγω των εξής παραγόντων: (α) Του κοινού πολιτισμικού υποβάθρου που είχαν Έλληνες και Ευρωπαίοι (περιλαμβανομένων των Ρώσων), (β) της διάδοσης των εντύπων και ειδικά των εφημερίδων, και (γ) της επιμονής των Ελλήνων στον απελευθερωτικόν αγώνα και στις θυσίες.

Είναι περίπου αυτονόητο ότι δεν θα ανθούσε ο στενά νοούμενος Φιλελληνισμός κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, αν δεν υπήρχε ένα υπέδαφος μακρόχρονης ελληνικής καλλιέργειας του Δυτικού/χριστιανικού κόσμου. Οι Χριστιανοί Σέρβοι επαναστάτησαν και αυτοί, και μάλιστα πριν από το 1821,  όπως και άλλες εθνότητες των Βαλκανίων αργότερα, αλλά δεν υπήρξε «φιλοσερβισμός» (εκτός της Ρωσίας) ή «φιλοαλβανισμός» κτλ. πόσο μάλλον στο βαθμό που να συγκρίνεται με τον Φιλελληνισμό. Επίσης, εξ ορισμού δεν θα υπήρχε Φιλελληνισμός, αν οι επαναστάτες δεν δήλωναν και αισθάνονταν οι ίδιοι Έλληνες («Ημείς το ελληνικόν έθνος των χριστιανών…», Διακήρυξη προς τους προξένους των Μεγάλων Δυνάμεων, Πάτρα, 26/3/1821) και αν αυτό δεν ήταν προφανές προς τρίτους λόγω της χρήσης της ελληνικής γλώσσας και της συνεχούς κατοίκησης στον ιστορικό ελλαδικό χώρο. Αυτά τα εμφανή στοιχεία εθνικής ταυτότητας, μαζί με την αντοχή των επαναστατών σε ένα μακρόχρονο αιματηρόν αγώνα, έπαιξαν τεράστιο ρόλο στην εμφάνιση του σύγχρονου φιλελληνικού κινήματος, το οποίο βάρυνε αποφασιστικά στην πολιτική πλάστιγγα υπέρ της ανεξαρτησίας των Ελλήνων.

Από τις διάφορες μορφές του Φιλελληνισμού έχουν προβληθεί περισσότερο η προσέλευση εθελοντών μαχητών, τα λογοτεχνικά και εικαστικά έργα, και οι αποστολές χρημάτων και εφοδίων από φιλελληνικές οργανώσεις, όλα από τη Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ. Εδώ θα αναφερθούμε σε ορισμένες όψεις του Φιλελληνισμού που συνήθως δεν διατυμπανίζονται πολύ πέραν της ακαδημίας, όπως ο σημαντικότατος φιλελληνικός ρόλος της Ρωσίας, και το ενδιαφέρον του παγκόσμιου αντι-δουλοκτητικού κινήματος για τη δουλεία των Ελλήνων.

Η Επανάσταση κηρύχθηκε μόλις έξι χρόνια μετά τη λήξη των Ναπολεόντειων πολέμων (1803-1815), από τους οποίους η Ευρώπη είχε υποστεί τεράστιες ανθρώπινες και υλικές καταστροφές και πολιτικές αναστατώσεις. Τα άμεσα ή έμμεσα θύματα ήταν της τάξης των 3 έως 6 εκατομμυρίων νεκροί, σε μια εποχή που ο πληθυσμός της Ευρώπης ήταν 3 ή 4 φορές μικρότερος από τον σημερινό. Με τη λήξη των πολέμων τέθηκαν οι βάσεις για τη διεθνή συνεννόηση κρατών με σκοπό την ειρήνη και τη σταθερότητα. Το Συνέδριο της Βιέννης (1814-15) και η σύμπηξη της Ιεράς Συμμαχίας ήταν τα θεμέλια αυτής της πολιτικής. Στην Ανατολική Ευρώπη είχε φανεί οριστικά ως Μεγάλη Δύναμη η Ρωσία, και η ανησυχία της Δύσης ήταν ότι η Επανάσταση μπορούσε να κινητοποιήσει έναν ρωσοτουρκικό πόλεμο, που με τη σειρά του θα έφερνε γεωπολιτικές ανακατατάξεις και ίσως έναν νέο μεγάλο ευρωπαϊκό πόλεμο. Λόγω αυτής της κατάστασης, στους πρώτους μήνες της Επανάστασης οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις και μεγάλο μέρος της κοινής γνώμης, ήταν από αδιάφορες έως αρνητικές. Οι εν δυνάμει φιλελληνικοί παράγοντες ήταν μειοψηφίες, που σε μερικές χώρες καταστέλλονταν από τη λογοκρισία ανθελληνικών κυβερνήσεων, όπως αυτή του Μέτερνιχ, που ήλεγχε όχι μόνο την Αυστρία αλλά και μεγάλο μέρος του γερμανόφωνου κόσμου, μέρος της Ιταλίας, το Βατικανό, και μέρος των Βαλκανίων.

Παρά τις αρχικές εκτιμήσεις των Ευρωπαίων και τις ελπίδες των Ελλήνων, η Ρωσία δεν βοήθησε στρατιωτικά τους επαναστάτες, γεγονός που καταδίκασε σε αποτυχία το (έτσι κι αλλιώς ελλιπώς προετοιμασμένο) κίνημα του Αλέξανδρου Υψηλάντη στην Μολδοβλαχία. Αυτή η πολιτική οφείλεται κυρίως στις διεθνείς συνθήκες που προαναφέραμε, στην επιρροή που ασκούσε ο Μέτερνιχ στον τσάρο, και σε εσωτερικά πολιτικά ζητήματα της Ρωσίας. Αντίθετα όμως με την ευρέως διαδεδομένη άποψη, στο παρασκήνιο της διπλωματίας η Ρωσία έδειξε διάθεση για μια διεθνή επέμβαση υπέρ των Ελλήνων. Μετά το πρώτο μούδιασμα, τον Ιούλιο του 1821 πρότεινε στη Γαλλία μια συμμαχία ώστε η Ελλάδα να γίνει γαλλικό προτεκτοράτο, και μια παρόμοια πρόταση έκανε το Σεπτέμβριο και προς τις άλλες Δυνάμεις. Το ρωσικό επιχείρημα ήταν ότι «υπάρχει χώρος για όλους από το Βόσπορο μέχρι το Γιβραλτάρ», δηλαδή μπορούσε να γίνει μια διανομή της Νότιας Ευρώπης. Συνάντησε όμως την άρνηση όλων των λοιπών Δυνάμεων, οι οποίες φοβούνταν η μία την άλλη και όλες μαζί τη Ρωσία. Η τελευταία επανέφερε και πάλι ένα παρόμοιο σχέδιο τον Ιανουάριο του 1824.^[3] Πρωταγωνιστής της φιλελληνικής ρωσικής τάσης ήταν (μέχρι την παραίτησή του τον Αύγουστο του 1822), ο Καποδίστριας και ο λιγότερο γνωστός συνεργάτης του Αλέξανδρος Στούρτζας.

Ευτυχώς ο τσάρος δεν ήταν το μόνο κέντρο εξουσίας στη Ρωσία. Σημαντική εξουσία είχαν και η Εκκλησία, ο στρατός και αρκετοί πολιτικοί και ευγενείς, ακόμα και μέλη της βασιλικής οικογένειας, οι οποίοι σχημάτιζαν το λεγόμενο «φιλοπόλεμο κόμμα». Υπήρχε δηλαδή μια εύρωστη φιλελληνική πυραμίδα με ευρεία λαϊκή βάση και κορυφή έως το εσωτερικό του παλατιού. Μελετητές της ρωσικής πολιτικής έναντι της Επανάστασης θεωρούν ότι η Ρωσία ακολούθησε μια διπρόσωπη στάση, τηρώντας μια επίσημη πολιτική και μία ανεπίσημη,^[4] ή αλλιώς, ότι η Ρωσία έβλεπε τους μεν άμαχους Έλληνες σαν αδελφούς Ορθόδοξους, τους δε επαναστάτες ως επικίνδυνους.^[5] Το τί ακριβώς συνέβαινε στα ανώτατα κλιμάκια της ρωσικής κυβέρνησης και του παλατιού παραμένει σχεδόν άγνωστο, λόγω της δυσκολίας στη μελέτη των ρωσικών αρχείων. Από τις γνωστές πηγές όμως προκύπτουν καθαρά δύο γεγονότα, που έσωσαν την Επανάσταση: Πρώτον, η συνεχής απειλή για εισβολή ρωσικού στρατού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (στο εξής Οθ.Α), και δεύτερον, η στήριξη των Ελλήνων από τη Ρωσική Εκκλησία και το λαό. Σε σύγκριση με τις πολιτικές των άλλων Δυνάμεων, φαίνεται ότι η Ρωσία (επισήμως ως κράτος) ήταν η μόνη που έστω έμμεσα στήριξε την Επανάσταση κατά τα πρώτα χρόνια, όταν οι υπόλοιπες ουσιαστικά στήριζαν την Οθ.Α. Η επίσημη στροφή της Ρωσίας προς την ενεργή στήριξη των Ελλήνων άρχισε να εκδηλώνεται από τις αρχές του 1824, όταν πρότεινε στις άλλες Δυνάμεις μια ημιαυτόνομη Ελλάδα, ανάλογα με τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες. Οι Έλληνες ηγέτες έμαθαν αυτή την πρόταση από την γαλλική εφημερίδα Constitutionnel (31-5-1824, Νέο Ημ.), δεν αποδέχτηκαν την ιδέα της μη πλήρους ανεξαρτησίας, και οι περισσότεροι πρότειναν να τεθούν υπό την βρετανική προστασία. Φοβούνταν ότι η επιρροή της Ρωσίας θα καθιστούσε την Ελλάδα μια απόλυτη μοναρχία υπό διοίκηση Φαναριωτών, έναντι της οποίας προτιμούσαν μια συνταγματική μοναρχία δυτικού τύπου. Αυτό σήμανε και μια υποβάθμιση των σχέσεών τους με τη Ρωσία. Ίσως ήταν το πρώτο επίσημο «ανήκομεν εις την Δύσιν».

Είναι αυτονόητο ότι η φιλελληνική διάθεση των Ρώσων στηριζόταν κυρίως στους δεσμούς της θρησκείας και της ιστορίας, καθώς και στην ύπαρξη ενός κοινού εχθρού. Δευτερευόντως, σε φιλελεύθερους κύκλους όπως οι Δεκεμβριστές, μέτρησε η κοινωνική όψη της Επανάστασης.^[6] Μεγάλο σοκ και ενδιαφέρον προκάλεσε στη ρωσική κοινή γνώμη και η εκτέλεση του πατριάρχη Γρηγορίου E’. Σε σχέση με το δυτικό Φιλελληνισμό, ο ρωσικός ήταν περισσότερο «πολυσυλλεκτικός» στις αναφορές του, στηριζόμενος όχι μόνο στην αρχαιότητα, αλλά και στη βυζαντινή, τη μεταβυζαντική και τη σύγχρονη εμπειρία. Στην τελευταία περιλαμβανόταν το ζωντανό ενδιαφέρον και οι σχέσεις με ιερούς τόπους όπως το Άγιον Όρος, η Ιερουσαλήμ και τα ανατολικά πατριαρχεία, χώροι με έντονο ελληνικό χαρακτήρα που λειτουργούσαν ως κέντρα ορθόδοξων διεθνικών επαφών. Οι Ρώσοι γνώριζαν καλύτερα από τους Δυτικούς την ελληνική και ευρύτερη βαλκανική γενεαλογία της αντιτουρκικής επαναστατικότητας, όπου μάλιστα υπήρξαν και φάσεις συνεργασίας όπως στην επανάσταση του 1770 (Ορλωφικά).^[7] Πιθανότατα μέσω του Αγίου Όρους έμαθαν για τους Έλληνες Νεομάρτυρες αγίους, ένα ιδιαίτερο φαινόμενο αντι-ισλαμικής αντίστασης, που ήταν σχεδόν άγνωστο στη Ρωσία έως τον 18^ο αιώνα.^[8] Επίσης πρέπει να γνώριζαν και την αντι-ισλαμική μεσσιανική γραμματεία του Βυζαντίου, η οποία αρχίζει από τον 8^ο αιώνα.^[9] Σ’ αυτή την αντίσταση (ή μη συνθηκολόγηση) των Ελλήνων, το «φιλοπόλεμο κόμμα» της Ρωσίας έδωσε προεκτάσεις διεθνούς δικαίου: Κρίσιμο σημείο της ιστορίας ήταν η μη συνθηκολόγηση της Κων/πολης το 1453. Ένα από τα επιχειρήματα των Καποδίστρια και Στούρτζα, προκειμένου να κάμψουν τις αμφιβολίες του τσάρου περί της νομιμότητας της επανάστασης, ήταν το ότι «οι Έλληνες ποτέ δεν ορκίστηκαν πίστη στον σουλτάνο … [και] …  επαναστατούν εναντίον ενός παράνομου μονάρχη».^[10]

Ατυχώς, η ελληνική ιστοριογραφία του 20ού αιώνα απέφυγε να φωτίσει επαρκώς αυτό το ρόλο της Ρωσίας λόγω διαφόρων πολιτικών σκοπιμοτήτων, που παλαιότερα ήταν η Δυτική επιρροή στην Ελλάδα και ο Ψυχρός Πόλεμος, και μετέπειτα η κυριαρχία μιας ιστοριογραφικής σχολής προσκολλημένης στη θεωρία του υποτιθέμενου “big bang” της Γαλλικής Επανάστασης. Για τους ίδιους λόγους ρίχθηκαν στη λήθη και διαχωρίστηκαν από την Επανάσταση του ’21 οι παλαιότερες επαναστάσεις ή εξεγέρσεις. Μέχρι τη δεκαετία του 1990 υπήρξαν σχετικά λίγες μελέτες που αναδείκνυαν τον βαρύνοντα ρόλο της Ρωσίας στην Επανάσταση, όπως αυτές των Γκριγκόρι Αρς,^[11] Θεόφιλου Προύση (T. Prous(s)is), και Δημ. Λουλέ^[12].^[13] Τελευταία όμως υπάρχει ένα αυξημένο ενδιαφέρον για το θέμα, και έχουν γίνει πολλές σύγχρονες δημοσιεύσεις, χάρη και στο άνοιγμα των ρωσικών αρχείων.

Η Ρωσία ουσιαστικά έσωσε την Επανάσταση και πολλούς άμαχους με μερικές κινήσεις που επιγραμματικά ήταν οι εξής:  Από την αρχή της Επανάστασης μετακινήθηκαν ισχυρά ρωσικά στρατεύματα στην αριστερή όχθη του ποταμού Προύθου, που ήταν το σύνορο με τη Βλαχία και τη Μολδαβία (σήμερα στα σύνορα Ρουμανίας – Μολδαβίας). Τον Ιούλιο του 1821 ο Ρώσος πρέσβης στην ΚΠολη επέδωσε στον σουλτάνο το πρώτο μήνυμα έμμεσης στήριξης των Ελλήνων, υπενθυμίζοντας τις προηγούμενες ρωσοτουρκικές συνθήκες. Ήταν ένα τελεσίγραφο, πιθανότατα αποτέλεσμα των ενεργειών των Καποδίστρια και Στούρτζα. Μ’ αυτό η Ρωσία δήλωνε ότι με βάση τις συνθήκες είναι προστάτιδα των Χριστιανών, απαιτούσε την αποχώρηση των Τούρκων από τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, και την προστασία των άμαχων Χριστιανών και των περιουσιών τους. Από τότε άρχισε να παίζεται σχεδόν καθημερινά μια διπλωματική παρτίδα στην Κωνσταντινούπολη, την Πετρούπολη και τις πρωτεύουσες της Ευρώπης, με τη Βρετανία και την Αυστρία να μεσολαβούν ώστε να αποφευχθεί μια στρατιωτική εμπλοκή της Ρωσίας.^[14] Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μετριασθούν τα τουρκικά αντίποινα κατά των Ελλήνων της ΚΠολης και των αμάχων περιοχών. Ο σουλτάνος έλαβε σοβαρά υπόψη όχι μόνο τις ρωσικές απαιτήσεις αλλά και τις συμβουλές των Δυτικών πρέσβεων που τον προειδοποιούσαν ότι δεν αποκλείεται μια ρωσική εισβολή ή κάθοδος στο Αιγαίο. Αυτή η προσδοκία ήταν διάχυτη σε όλο το σώμα των ευρωπαϊκών κοινωνιών, δηλ. το λαό, τους εμπορικούς και τραπεζικούς οίκους, τους διανοούμενους και τους πολιτικούς, και ήταν καθημερινό θέμα των εφημερίδων. Η φημολογούμενη ρωσική επίθεση δεν συνέβη πριν το 1828,  αλλά ήταν διαρκώς στο τραπέζι ως κάτι πολύ πιθανό. Έτσι η Οθ.Α. ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί ισχυρό στρατό στο σύνορο του Προύθου, στη δεξιά όχθη του Δούναβη, και γύρω από την πρωτεύουσα. Ουσιαστικά ο μεγάλος και αξιόμαχος όγκος των τουρκικών δυνάμεων ήταν δεσμευμένος μακριά από την επαναστατημένη νότια Ελλάδα, στην οποία η Οθ.Α. μπόρεσε να διαθέσει μικρές και όχι καλά οργανωμένες δυνάμεις. Αυτό κυριολεκτικά έσωσε την Επανάσταση μέχρι που οι Μεγάλες Δυνάμεις άλλαξαν πολιτική.

Ταυτόχρονα στο εσωτερικό της Ρωσίας, στελέχη της κυβέρνησης και η Εκκλησία οργάνωσαν ένα ευρύ πρόγραμμα ανθρωπιστικής βοήθειας προς τους Έλληνες. Αυτό το πρόγραμμα στηρίχθηκε από όλες τις κοινωνικές ομάδες, και βεβαίως από τη μεγάλη μάζα των Χριστιανών υπηκόων που ήταν αγράμματοι και δεν είχαν επαφές με την κλασσική παιδεία όπως οι Δυτικοί. Ο Θ. Προύσης (1985) χαρακτηρίζει αυτό το κίνημα ως «φιλορθόδοξο». Από τους πρώτους μήνες της Επανάστασης, δεκάδες χιλιάδες Έλληνες πρόσφυγες από περιοχές της Ρουμανίας, της Κωνσταντινούπολης, κλπ κατέφευγαν σε ρωσικά εδάφη, «διασώζοντας μόνο τη ζωή τους και την τιμή των γυναικών και των παιδιών τους».  Τον Ιούλιο του 1821 ο τσάρος Αλέξανδρος Α’ ενέκρινε το πρόγραμμα συλλογής βοήθειας για τους Έλληνες που κατέφυγαν στην Οδησσό και τη Βεσσαραβία. Μεγάλη βοήθεια προσέφεραν και οι Έλληνες που ήδη ζούσαν εκεί. Πρωτεργάτης του προγράμματος ήταν ο πρίγκηπας και υπουργός Αλέξανδρος Νικολάγιεβιτς Γκολίτσιν, ο οποίος αναγνώριζε ρητά το ηθικό χρέος της Ρωσίας και της Δυτ. Ευρώπης «να βοηθήσουν τα τέκνα της χώρας που έδωσε τα φώτα στην Ευρώπη και στην οποία η Ρωσία είναι περισσότερο υπόχρεη αφού δανείστηκε από αυτή τα φώτα της πίστης, η οποία στερέωσε τη σωτήρια σημαία του Ευαγγελίου πάνω στα ερείπια του παγανισμού». Εκατομμύρια ρούβλια συγκεντρώθηκαν απ’ όλες τις περιοχές της Ρωσίας, και από όλες τις τάξεις, από το παλάτι μέχρι το λαό. Το σημαντικό είναι ότι αυτή η βοήθεια διήρκεσε καθ’ όλη τη δεκαετία μέχρι την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ελλάδας, ενώ στην Ευρώπη παρατηρήθηκε μια κόπωση του φιλελληνικού κινήματος μετά τα πρώτα 4-5 χρόνια.^[15]

Tο φιλελληνικό κίνημα στη Δύση και πιθανότατα και στη Ρωσία^[16] τροφοδοτήθηκε, εκτός των άλλων, από τη δημοσιότητα που έλαβε η Επανάσταση μέσω των εφημερίδων και από τον ηρωισμό και τις θυσίες των επαναστατών. Ο τελευταίος παράγων υποτιμάται από τη σύγχρονη ακαδημαϊκή ιστοριογραφία για χάρη πιο «σύγχρονων» κοινωνικο-οικονομικών αναλύσεων, αποστειρωμένων από ήρωες και μάρτυρες. Η πραγματικότητα είναι ότι αν οι επαναστάτες δεν άντεχαν μέχρι και τον χειμώνα του 1822-23, ο Φιλελληνισμός δεν θα είχε αντικείμενο. Ας δούμε γιατί, κάνοντας παράλληλα μια ενδεικτική παρουσίαση ειδήσεων από ευρωπαϊκές εφημερίδες της εποχής, οι οποίες ήταν η κύρια πηγή διαμόρφωσης της κοινής γνώμης. Θα παραπέμψω κυρίως στην γαλλόφωνη Gazette de Lausanne (στο εξής GdL), μια ελβετική φιλελληνική εφημερίδα που συχνά αναδημοσίευε ειδήσεις και από άλλες εφημερίδες.^[17] Υπενθυμίζω ότι μέχρι την Επανάσταση δεν εκδίδονταν ελληνικές εφημερίδες στην Ελλάδα, ούτε τουρκικές, και πιθανότατα ούτε σε άλλες γλώσσες.

Οι πρώτες ειδήσεις για το κίνημα του Υψηλάντη στη Βλαχία εμφανίζονται στις εφημερίδες στα τέλη Μαρτίου 1821, και γρήγορα παίρνουν θέση δίπλα στις στήλες για τις πολιτικές επαναστάσεις στη Νάπολη, το Πιεμόντε, την Ισπανία και τη Λατινική Αμερική. Την 1η Μαΐου 1821 (όλες οι ημερ/νίες είναι Νέου Ημ/γίου), το πρωτοσέλιδο της GdL γράφει για τους πρώτους Έλληνες πρόσφυγες που καταφεύγουν στη Ρωσία και στις ξένες πρεσβείες της ΚΠολης για να σωθούν.^[18] Δημοσιεύει (όπως και πολλές άλλες εφημερίδες) και μια από τις διακηρύξεις του Αλ. Υψηλάντη, τη γνωστή «Μάχου υπέρ Πίστεως και Πατρίδος» σε ελεύθερη απόδοση. Το «υπέρ Πίστεως», το οποίο δεν ακουγόταν στις άλλες επαναστάσεις της εποχής, έδωσε στην Ευρώπη να καταλάβει ότι εδώ συνέβαινε κάτι διαφορετικό. Ολόκληρο το σύνθημα είναι υστεροβυζαντινής προέλευσης, καθώς περιέχεται στην τελευταία ομιλία  (δημηγορία) του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, όπως την παραδίδει ο Γεώργιος Φραντζής στο Χρονικό του (1477).^[19] Επίσης περιέχεται (όχι ενιαίο) σε αποσπάσματα ομιλιών του ιδίου του αυτοκράτορα που κατέγραψε στα ρωσικά ο χρονικογράφος Νέστορας-Ισκεντέρ, επίσης σύγχρονος της Άλωσης.^[20] Περίπου στη γνωστή του μορφή το σύνθημα αποδίδεται στον Μεγάλο Πέτρο, και μετέπειτα χρησιμοποιήθηκε στη Ρωσία με μικρές παραλλαγές μέχρι τουλάχιστον την εποχή της Επανάστασης. Ο Υψηλάντης δεν μπορεί παρά να το γνώρισε υπηρετώντας στο ρωσικό στρατό, τότε τυποποιημένο ως «Για την πίστη, τον τσάρο και την πατρίδα».^[21] Η προκήρυξη του Υψηλάντη τελειώνει με αναφορές σε ηρωικά αρχαία πρόσωπα και γεγονότα, πολύ γνωστά στους Ευρωπαίους και ήδη χρησιμοποιούμενα ως σύμβολα πολιτικών ιδεών: Θερμοπύλες, Μιλτιάδης, Λεωνίδας, Αθήνα, αγώνες κατά τυράννων και Περσών κτλ. Αυτά και άλλα κλασσικά ονόματα, επανέρχονταν συχνά στις ειδήσεις, αφού τα πολεμικά γεγονότα πράγματι λάμβαναν χώρα σε περιοχές με κλασσικά τοπωνύμια τα οποία δεν είχαν αλλάξει από την αρχαιότητα. Ειδικά οι Θερμοπύλες, λόγω του υψηλού συμβολισμού, αναφέρονταν συχνά στις εφημερίδες, ακόμα και όταν δεν είχαν άμεση σχέση με τα γεγονότα. Η «έμμονη ιδέα» των Ευρωπαίων με τις Θερμοπύλες είχε ξεκινήσει από το 1737 με το πολύ δημοφιλές επικό ποίημα «Λεωνίδας» του Άγγλου ποιητή και πολιτικού Richard Glover, το οποίο ήταν μια αλληγορία για τα τότε φιλελεύθερα αιτήματα μερίδας των πολιτικών του Λονδίνου.^[22]

Μετά από τις πρώτες συγκεχυμένες ειδήσεις όπου η Ελληνική Επανάσταση συσχετιζόταν με αυτές που γίνονταν περίπου ταυτόχρονα στη Νάπολη, στην Ισπανία ή τη Νότια Αμερική, η εικόνα ξεκαθαρίζει. Στο φύλλο της 8 Μαΐου 1821 η GdL κάνει σαφές ότι δεν πρόκειται για μια πολιτική επανάσταση αλλά για τη σύγκρουση εθνών, θρησκειών και πολιτισμών. Αναφέρει ένα βασικό χαρακτηριστικό της Επανάστασης: Οι Έλληνες δεν ζητούν κυβερνητικές μεταρρυθμίσεις, αλλά ανεξαρτησία και απελευθέρωση από ένα ζυγό. Οι εφημερίδες περιγράφουν ένα πολεμικό σκηνικό διαφορετικό από αυτά των πολιτικών ευρωπαϊκών επαναστάσεων: Οι ιερείς με σταυρούς και εικόνες προπορεύονται των μαχητών. Οι σημαίες φέρουν το σταυρό και εικόνες αγίων, οι πολεμιστές ορκίζονται σε Ευαγγέλια. Ο κορυφαίος ιεράρχης της Πελοποννήσου, ο Πατρών Γερμανός, και άλλοι ιεράρχες, ξεσηκώνουν το λαό και τους πολεμιστές και  συμμετέχουν στις πολιορκίες (GdL 1/6/1821). Μερικές εφημερίδες δημοσιεύουν μια επαναστατική ομιλία του Γερμανού στην Αγία Λαύρα (Constitutionnel Παρισίων, 6/6/21, Times Λονδίνου 11/6/21 κ.ά.)^[23]. Αντίστοιχη ιεροποίηση του πολέμου κάνουν και οι Μουσουλμάνοι, με τους δικούς τους ιερείς να ευλογούν τους πολεμιστές, να υψώνουν την πολεμική σημαία του Προφήτη, και να επικαλούνται το Κοράνιο και τη σωτηρία του Ισλάμ (GdL 8/6/1821,  1/1, 26/4 και 24/5/1822). Ζωηρή εντύπωση προκαλούν και τα νέα για την εκτέλεση του Πατριάρχη κατά την ημέρα του Πάσχα, και τη σφαγή πολλών Ελλήνων (και Αρμενίων) στην ΚΠολη, τη Σμύρνη και τις Κυδωνίες (Αϊβαλί) (GdL 29/5, 5/6, 15/6, 31/7/1821 κλπ). Χριστιανοί πετιούνται στη θάλασσα δεμένοι για να πνιγούν, ώστε να μη χυθεί αίμα κατά την εορτή του Ραμαζανίου (π.χ. GdL, 3 και 7/8/1821). Σάκοι γεμάτοι κεφάλια, αυτιά, μύτες και γλώσσες στέλνονται στην Κων/πολη (GdL, 7 και 21/8/21). ^[24] Ο εθνικο-θρησκευτικός χαρακτήρας της Επανάστασης επιβεβαιώνεται και από τις αναφορές της βρετανικής πρεσβείας της Κωνσταντινούπολης.^[25] Αυτές οι ειδήσεις ενεργοποιούν τα θρησκευτικά και πολιτισμικά ανακλαστικά των Ευρωπαίων. Παρά τις δογματικές  διαφορές, Καθολικοί και Προτεστάντες δεν μένουν ασυγκίνητοι, καθώς τα γεγονότα έχουν «ενωτικό» χαρακτήρα, παραπέμποντας στην εποχή των πρώτων μαρτύρων, πολύ προ του Σχίσματος. Στο θέμα αυτό Δυτικοί και Ελληνορθόδοξοι μιλούν την ίδια γλώσσα: Μια ανταπόκριση από την Ελλάδα λέει ότι οι Έλληνες ιερείς θεωρούν μάρτυρες τις γυναίκες που ατιμάστηκαν από τους Τούρκους (GdL 4/1/1822).

Σύντομα εμφανίζονται τα πρώτα δημοσιογραφικά σχόλια και παραινέσεις υπέρ μιας φιλελληνικής πολιτικής των κυβερνήσεων.^[26] Στις 8/6/21 η GdL γράφει ότι μια επιχείρηση για την καταστροφή της φοβερής τουρκικής δύναμης θα ήταν συμβατή με τις ευρωπαϊκές πολιτικές περί προστασίας των λαών από κατακτητές. Στις 22 Ιουνίου 1821 γράφει ότι είναι υποχρέωση της χριστιανικής Ευρώπης και θέμα τιμής του χριστιανισμού και της ανθρωπότητας, να βάλει ένα τέλος στις διώξεις των Χριστιανών της Κωνσταντινούπολης. Ανθελληνικές εφημερίδες όπως η Oesterreichische Beobachter (Αυστριακός Παρατηρητής, κυβερνητικό όργανο της Βιέννης) τονίζουν κάποια αρνητικά στοιχεία της Επανάστασης, όπως τη στροφή των Ρουμάνων κατά του Υψηλάντη και την υποτιθέμενη σχέση της Φιλικής Εταιρείας με παρόμοιες μυστικές εταιρείες της Ευρώπης (η  GdL με αντικειμενικότητα αναπαράγει και τέτοιες ειδήσεις, π.χ. την 22/6/21), αλλά αυτά δεν αλλάζουν σημαντικά τη γενικότερη εικόνα και τα συναισθήματα.  Η Oesterreichische Beobachter, όπως και άλλες γερμανόφωνες εφημερίδες, είναι περισσότερο εφημερίδες ειδήσεων και λιγότερο γνώμης, κι έτσι  παρουσιάζουν ταυτόχρονα και μερικές επαναστατικές διακηρύξεις και ομιλίες της Επανάστασης. Για παράδειγμα, η Algemeine Preussische Staat Zeitung στις πρώτες μέρες του Ιουνίου του 1821 δημοσιεύει την επαναστατική προκήρυξη της Μεσσηνιακής Γερουσίας, τις σφαγές στην Κωνσταντινούπολη και τη Σμύρνη, την εξέγερση των Ελλήνων του Μοριά με επικεφαλής τον αρχιεπίσκοπο και τους ιερείς, την εκτέλεση του Πατριάρχη.^[27] Πολλές γερμανικές και ελβετικές εφημερίδες καλούν τους αναγνώστες να προσφέρουν χρηματική και στρατιωτική βοήθεια.^[28] Από νωρίς γερμανόφωνοι διανοούμενοι παίρνουν θέση υπέρ της Επανάστασης, το ίδιο και μεγάλο μέρος της γερμανικής κοινής γνώμης. Ο ποιητής Wilhelm Müller με ένα ποίημα απαντά στον Αυστριακό Παρατηρητή εκ μέρους των Ελλήνων. Ατυχώς η λογοκρισία και οι απαγορεύσεις περιόρισαν πολλές δραστηριότητες του γερμανικού φιλελληνικού κινήματος, όπως και την πληροφόρηση που έχουμε γι’ αυτές.^[29] Όπου δεν υπάρχει λογοκρισία (κυρίως σε Βρετανία και ΗΠΑ), εκδηλώνεται πιο ελεύθερα το φιλελληνικό συναίσθημα, τρεφόμενο από το υπόστρωμα αιώνων ελληνικής παιδείας, κάτι που ο Percy Shelley συμπύκνωσε σε τέσσερεις λέξεις: “We are all Greeks”. Αλλά και εφημερίδες που αρχικά υπήρξαν ανθελληνικές, όπως οι γαλλικές Gazette de France και Drapeau Blanc, σταδιακά γέρνουν προς την πλευρά των Ελλήνων υπό την επιρροή προσωπικοτήτων όπως ο Σατωβριάνδος,^[30] ο οποίος σε επιστολή του προς τον εκδότη εφημερίδας έγραφε το 1826: «Ανεξάρτητα από το τι θα συμβεί, θέλω να πεθάνω σαν Έλληνας»^[31]. Για την ευρωπαϊκή ειδησεογραφία περί την Επανάσταση και την επιρροή της στην κοινή γνώμη, υπάρχει μια σειρά μελετών, με πρωτοπόρες αυτές των Ι. Δημάκη και Αριστείδη Δημόπουλου από τη δεκαετία του 1960.^[32]

Είναι γνωστή η απογοήτευση και οι ταλαιπωρίες πολλών Φιλελλήνων από την επαφή τους με την ελληνική πραγματικότητα, ειδικά στα πρώτα τρία χρόνια. Οι περισσότεροι είχαν ενθουσιασμό αλλά όχι εκπαίδευση και σκληραγωγία, ούτε μπορούσαν να κατανοήσουν τους Έλληνες. Οι τελευταίοι επίσης δεν μπορούσαν να κατανοήσουν τους Ευρωπαίους. Όπως έγραφε και ο Λόρδος Byron, οι περισσότεροι Φιλέλληνες γνώριζαν μόνο τους καλούς τρόπους και την προσκόλληση στα τελετουργικά και τους κανονισμούς που είχαν μάθει στις πατρίδες τους.^[33] Δεν είναι σίγουρο αν όλοι οι Φιλέλληνες εφάρμοζαν τα ευρωπαϊκά «σαβουάρ-βίβρ» και αν όλοι έμειναν πράγματι απογοητευμένοι. Από τις αντιπαραθέσεις μεταξύ ορισμένων (μερικές «ξεκαθάρισαν» με μονομαχίες) και τις αφηγήσεις άλλων, μαθαίνουμε, για παράδειγμα, ότι μετά την άλωση της Τριπολιτσάς οι περισσότεροι Φιλέλληνες πλαισιώθηκαν με νεαρές Τουρκάλες, και μάλιστα ότι ένας Ιταλός διατηρούσε χαρέμι από δέκα Τουρκάλες και Ελληνίδες.^[34] Άλλοι αναφέρουν με θαυμασμό την αντοχή των Ελλήνων μαχητών σε μακρές πορείες και κακουχίες, και τη λιτότητά τους στο φαγητό και τη διαβίωση. Φιλέλληνες και περιηγητές περισσότερο αντικειμενικοί και μορφωμένοι, διαπιστώνουν ότι οι Έλληνες που συνάντησαν εφαρμόζουν συνήθειες πολιτισμού που αναφέρει και ο Όμηρος, όπως το πλύσιμο των χεριών πριν από μια συνεστίαση, κάτι που δεν το έκαναν απαραίτητα όλοι οι Ευρωπαίοι.^[35]

Από τον Ιούνιο του 1821 εμφανίζονται οι πρώτες ειδήσεις για προώθηση ρωσικών δυνάμεων στα σύνορα του Προύθου και στο Αιγαίο (GdL, 5, 19, 22 Ιουν., 6 και 27  Ιουλ., 21 & 28/8/21 κλπ). Στη συνέχεια, οι ειδήσεις για επικείμενη ρωσική εισβολή στα οθωμανικά εδάφη είναι σχεδόν καθημερινές, και μερικές φορές μάλιστα λέγεται ότι η εισβολή άρχισε. Γινόταν επίσης γνωστό ότι και ο αυστριακός στρατός ενισχυόταν στα σύνορα με την Οθ.Α. για να αντιμετωπίσει οποιαδήποτε κατάσταση. Οι ειδήσεις αυτές, αν και όχι πάντα ακριβείς στις λεπτομέρειές τους, έσπερναν την ανησυχία στους Ευρωπαίους οι οποίοι δεν ήθελαν να ζήσουν ένα νέο πόλεμο. Λογικά θα έφθαναν και στην Υψηλή Πύλη. Ταυτόχρονα γινόταν αντιληπτό ότι η πολιτική της αυστηρής ουδετερότητας (ουσιαστικά η στήριξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) δεν ήταν μονόδρομος, αφού η Ρωσία παρενέβαινε για να εμποδίσει τις σφαγές των Χριστιανών. Στις 29/6/21 η GdL γράφει ότι ο πρέσβης της Ρωσίας επέδωσε στην Πύλη μια νότα σχετικά με την παραβίαση των άρθρων της Συνθήκης του Βουκουρεστίου (1812) λόγω των διωγμών των Χριστιανών και των καταστροφών των εκκλησιών. Στο ίδιο φύλλο δημοσιεύει απόσπασμα από το οδοιπορικό του Σατωβριάνδου (1811) όπου περιγράφεται η εξολόθρευση του Μοριά από τους Αλβανούς μετά τα Ορλωφικά. Στις 11/9/21 συνοψίζει τους περιορισμούς και τις ταπεινώσεις που διαχρονικά επιβάλλει το ισλαμικό δίκαιο στους μη Μουσουλμάνους. Οι ρωσικές απαιτήσεις για σεβασμό των Χριστιανών επαναλαμβάνονται συχνά ως είδηση.

Ειδικά σε χώρες με Κοινοβούλια, όπως η Βρετανία και η Γαλλία, η άποψη της κοινής γνώμης είχε πολιτικό αποτέλεσμα. Βουλευτές της αντιπολίτευσης έφερναν τα θέματα στα Κοινοβούλια και πίεζαν τις κυβερνήσεις να λάβουν θέση (π.χ. ερώτηση του  βουλευτή Wortley στο Βρετανικό Κοινοβούλιο, GdL 3/7/21). Αλλά και εκτός των κρατικών οργάνων, πόλοι εξουσίας όπως οι Προτεσταντικές Εκκλησίες και οι διανοούμενοι, ενεργοποιούνταν υπέρ της ελληνικής υπόθεσης. Την 1/7/1821 ανακοινώνεται η πρώτη ήπια φιλελληνική κίνηση της Βρετανίας (GdL 10/8/1821): Μέχρι εκείνη τη στιγμή πλοία από τη Βόρεια Αφρική (τύποις υπαγόμενη στην Οθ.Α.) εκτελούσαν επιδρομές εις βάρος του ελληνικού στόλου και σε περίπτωση κινδύνου κατέφευγαν για προστασία αλλά και ανεφοδιασμό σε λιμάνια του Ιονίου που ήταν υπό βρετανική διοίκηση (το ίδιο έκαναν και τουρκικά πλοία). Τα ελληνικά πλοία, ως στερούμενα οποιασδήποτε διεθνούς νομιμότητας, δεν μπορούσαν να πλησιάσουν σε βρετανικά λιμάνια. Η Βρετανία επανενεργοποίησε παλαιότερη συνθήκη του 1800 σύμφωνα με την οποία τα πλοία της Β. Αφρικής πρέπει να τηρούν απόσταση 40 μιλίων από τα Ιόνια Νησιά. Εδώ μέτρησε και ο πατριωτισμός των Επτανησίων, οι οποίοι προβλημάτιζαν τον Βρετανό διοικητή γιατί παρά τις απαγορεύσεις περνούσαν κατά χιλιάδες στην Ελλάδα για να πολεμήσουν ή ασκούσαν άλλες φιλελληνικές δραστηριότητες. Τότε άρχισαν στην Ευρώπη και οι πρώτες σοβαρές συζητήσεις για το «Ανατολικό Ζήτημα», οι οποίες ουσιαστικά τελείωσαν μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Courier του Λονδίνου, που απηχεί κυβερνητικές θέσεις, την 30/7/21 θέτει θέμα διάλυσης και διαδοχής της Οθ.Α., εκφραζόμενη θετικά υπέρ της ανεξαρτησίας των Ελλήνων (GdL 10/8/21). Ανταποκρίσεις από το Λονδίνο αναφέρουν ότι «η πίεση της κοινής γνώμης απ’ όλη την Αγγλία αρχίζει να δίνει αποτελέσματα» (GdL 4/1/1822).

Η άφιξη Φιλελλήνων πολεμιστών ήταν μόνο μια από τις όψεις του φιλελληνισμού, η πιο ηρωική και μυθιστορηματική αλλά όχι απαραίτητα η πιο αποτελεσματική. Από αυτούς άλλοι ήταν πραγματικά φίλοι της Ελλάδας, και άλλοι ήταν περισσότερο επαγγελματίες στρατιωτικοί, βετεράνοι των Ναπολεοντείων Πολέμων που αναζητούσαν μία νέα καριέρα. Έδειξαν ηρωισμό και πολλοί θυσιάστηκαν, γι’ αυτό και δικαίως τιμώνται. Παρά το ότι ο αριθμός τους ήταν σχετικά μικρός, πολλές φορές έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις μάχες. Οφείλουμε πολλά και στα απομνημονεύματα που άφησαν ορισμένοι, και στις ειδήσεις που έστελναν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ με επιστολές από την Ελλάδα.^[36] Συχνές ήταν οι προσκλήσεις μέσω εφημερίδων για οικονομική ενίσχυση του αγώνα των Ελλήνων, στρατολόγηση εθελοντών, και οι σχετικές ειδήσεις. Περιγράφονται συγκεντρώσεις και αναχωρήσεις Φιλελλήνων για την Ελλάδα, όπως η αναχώρηση πλοίου από τη Μασσαλία υπό τις ευλογίες του τοπικού Ορθοδόξου επισκόπου (GdL 17 & 24/8/21), οι προετοιμασίες Γερμανών Φιλελλήνων (GdL, 4 & 11 & 14/9/21, κλπ.), η αναχώρηση Γερμανών και Γάλλων υπό τον στρατηγό Νόρμαν (GdL, 1 & 8/2/1822) κ.ά.

Είναι γνωστό από τη ρωμαϊκή εποχή και τις σταυροφορίες, ότι ο φιλελληνισμός  είχε και την παρενέργεια της απόσπασης ελληνικών και ελληνιστικών έργων τέχνης ή της νομότυπης αγοράς τους από τους εκάστοτε «ιδιοκτήτες». Η τάση αυτή συλλογής Ελληνικών αρχαιοτήτων από την νότιο Ιταλία και τον Ελλαδικό χώρο, συνεχίσθηκε και κατά την αναγέννηση, αλλά και τον 18^ο και 19^ο αιώνα. Για παράδειγμα το Βατικανό ήταν ο μεγαλύτερος συλλέκτης αρχαιοτήτων, όπου και τις μελέτησε ο ιδρυτής της επιστήμης της αρχαιολογίας Winkelman, ο οποίος έδωσε ώθηση στο ρεύμα του νεοκλασικισμού και στη συνέχεια του ρομαντισμού που γέννησαν τον Φιλελληνισμό του 19^ου αιώνα. Και βέβαια, η παρουσία των Ελληνικών μνημείων στο Λονδίνο και στο Παρίσι, διαδραμάτισαν καταλυτικό ρόλο για την ταύτιση του κάλλους της αρχαίας Ελληνικής τέχνης και του Ελληνικού πολιτισμού, με το αίτημα της απελευθέρωσης του Ελλάδος. Πέρα όμως από τις αρπαγές, δεν έλειψαν και μερικές σωτήριες παρεμβάσεις. Το 1821, μετά από αίτημα του Βρετανού πρέσβη στην ΚΠολη, λόρδου Στράνγκφορντ, ο Μέγας Βεζύρης (το αντίστοιχο του πρωθυπουργού) δίνει αυστηρή διαταγή στον οθωμανικό στρατό που οδεύει για ανακατάληψη της Αθήνας να σεβαστεί τα αρχαία μνημεία «για τα οποία πάντα είχαν υψηλό ενδιαφέρον οι μορφωμένοι της Ευρώπης».^[37] Δεν αποκλείεται αυτό να έσωσε κάποια από τα μνημεία, και αξίζει να μνημονεύεται παράλληλα με όποιες άλλες αναφορές στον Ελγίνο.^[38]

Από τα μέσα του 1821 διαφαινόταν μία αλλαγή στο κλίμα υπέρ των Ελλήνων, τουλάχιστον στο επίπεδο της κοινής γνώμης, των διανοούμενων και ορισμένων πολιτικών κύκλων. Όμως αυτό για να αποκτήσει αντίκρισμα θα έπρεπε οι επαναστάτες να αντέξουν στο πεδίο της μάχης. Αν είχαν καταθέσει τα όπλα με αντάλλαγμα τη συγχώρεση που υπόσχονταν οι Τούρκοι, δεν θα είχε νόημα οποιαδήποτε φιλελληνική κίνηση. Αποφασιστικής σημασίας υπήρξε η κατάληψη της Τριπολιτσάς τον Σεπτέμβριο του 1821, καθώς και η έμπρακτη επίδειξη ότι ο ελληνικός στόλος μπορούσε να αντιμετωπίσει επιτυχώς τον τουρκικό. Εκείνη την εποχή οι εχθροπραξίες γίνονταν κυρίως μεταξύ άνοιξης και φθινοπώρου, ενώ ο χειμώνας ήταν περίοδος ανασύνταξης δυνάμεων. Οι Έλληνες, με βαριές απώλειες μάχιμων και αμάχων ειδικά στη Βόρεια Ελλάδα, τη Βλαχία και τη Μικρά Ασία, κράτησαν με επιτυχία μια ελεύθερη εστία εδάφους στη Νότια Ελλάδα, έως ότου μπήκε ο χειμώνας του 1821-22. Οι ελπίδες των Τούρκων και των αντεπαναστατικών κύκλων της Ευρώπης μετατέθηκαν για την επόμενη άνοιξη.

Το 1822 ξεκίνησε άσχημα για την Επανάσταση, λόγω της εξουδετέρωσης του Αλή Πασά, γεγονός που απαγκίστρωσε οθωμανικές δυνάμεις από την Ήπειρο. Ωστόσο, στα πεδία των μαχών οι αγωνιστές άντεξαν και πάλι. Αποφασιστική ήταν η καταστροφή της στρατιάς του Δράμαλη το καλοκαίρι, γεγονός που έδειξε ότι ούτε μέσα στο 1822 θα έσβηνε η Επανάσταση. Είχε προηγηθεί η άτυχη εκστρατεία στην Ήπειρο όπου σκοτώθηκαν τουλάχιστον 60 Φιλέλληνες και πολλοί Επτανήσιοι στη μάχη του Πέτα. Αυτό το στρατιωτικό σώμα που είχε οργανώσει ο Balestre, πολέμησε με ηρωισμό αλλά η μάχη χάθηκε, είτε από προδοσία είτε από στρατηγικά λάθη.

Τεράστια σημασία για το φιλελληνικό κίνημα είχε η μαζική θυσία των Ελλήνων της Χίου το Μάρτιο του 1822. Χιλιάδες Έλληνες σφαγιάστηκαν από τους Τούρκους και πολλοί άλλοι πουλήθηκαν ως δούλοι, χωρίς να υπάρξει σχεδόν καμία εθελοντική αλλαξοπιστία («τούρκεμα»). Όπως όλες σχεδόν οι εφημερίδες, η GdL στις 21 και 28/5/22 αναφέρει τους εμπρησμούς και τις σφαγές. Γράφει ότι οι νεκροί ξεπερνούν τις 50.000 και ότι οι Τούρκοι της Σμύρνης περνούν με βάρκες στη Χίο για πλιάτσικο. Άλλη είδηση γράφει ότι τα πλοία δυσκολεύονται να πλεύσουν στο λιμάνι λόγω των πτωμάτων που επιπλέουν. Ο Γάλλος πρέσβης με ηρωισμό έσωσε μερικές εκατοντάδες γυναικόπαιδα. Κάποιοι πίστευαν ότι η σφαγή μπορούσε να γίνει αφορμή για επέμβαση της Ρωσίας (GdL 7/6/22). Χιλιάδες γυναικόπαιδα μεταφέρθηκαν και πουλήθηκαν στα παζάρια της Κων/πολης, και πολλοί αυτοκτόνησαν καθ’ οδόν. «Καμία μάχη των τελευταίων πολέμων δεν προκάλεσε τόση αιματοχυσία όσο η απόβαση του Καπετάν-πασά στη Χίο. Ένας πόλεμος που θα σταματούσε αυτή την αιματοχυσία θα ήταν δικαιολογημένος» (GdL 11/6/22). Δημοσιεύονταν ειδήσεις για παρόμοιες φρικαλεότητες και στη Βουλγαρία^[39]: «Πάνω από 2.000 κεφάλια μαζί με μύτες και αυτιά στάλθηκαν μέσα σε σάκους στην Κωνσταντινούπολη και περίπου 6.000 γυναίκες πουλήθηκαν μέσω δημοπρασίας σε Εβραίους οι οποίοι πλήρωσαν για κάθε θύμα 4 έως 15 πιάστρα. Τα νέα αγόρια υποβλήθηκαν σε αναγκαστική περιτομή και δόθηκαν σε Τούρκους. Υπάρχει αγανάκτηση για τους Ευρωπαίους πολιτικούς που παρακολουθούν απαθείς τον σφαγιασμό των Ελλήνων χριστιανών» (GdL 25/6/22). Η σφαγή της Χίου έγινε γνωστή σε όλο τον κόσμο από τις εφημερίδες, και αργότερα από τον γνωστό και εμβληματικό πίνακα του Ντελακρουά.  Η μαζική αιχμαλώτιση Ελλήνων και η πώλησή τους ως δούλων γινόταν συστηματικά από τις αρχές έως το τέλος της Επανάστασης, και είχε σημαντικό αντίκτυπο στα αισθήματα των λαών και τις πολιτικές των κυβερνήσεων. Το ότι η ευρωπαϊκή κοινή γνώμη δεν ασχολήθηκε πολύ με την προηγηθείσα σφαγή των Τούρκων στην Τριπολιτσά, απλά δείχνει ότι τα αισθήματα ήταν σαφώς υπέρ των Ελλήνων, ενώ οι Τούρκοι θεωρούνταν κατακτητές και θύτες εν αδίκω. Μάλιστα συχνά τα κείμενα της εποχής διευκρίνιζαν ότι ενώ τις πράξεις βίας Ελλήνων εναντίον των Τούρκων τις διέπραττε οργισμένος όχλος, οι σφαγές των Τούρκων ήταν οργανωμένες από ένα επίσημο κράτος.

Η δουλεία των Ελλήνων ήταν μείζον γεγονός της Επανάστασης, και ένα από αυτά που ανάγκασαν τους πολιτικούς να λάβουν θέση. Από το δεύτερο μισό του 18^ου αιώνα στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική βρισκόταν σε άνοδο το κίνημα υπέρ της κατάργησης της δουλείας, και σταδιακά λαμβάνονταν νομικά μέτρα για την παύση ενός θεσμού τόσο αρχαίου όσο και ο πολιτισμός. Το 1807 η Βρετανία και οι ΗΠΑ απαγόρευσαν το εμπόριο σκλάβων, και το 1833 απαγορεύθηκε γενικά η δουλεία στη Βρετανία.

Στην εποχή της Ελληνικής Επανάστασης βρετανικά πλοία εκτελούσαν νηοψίες στους ωκεανούς συλλαμβάνοντας πλοία που μετέφεραν σκλάβους, τους οποίους ελευθέρωναν. Ταυτόχρονα ανάγκαζαν τους Αφρικανούς φυλάρχους να σταματήσουν τις πωλήσεις ανθρώπων.^[40] Στο αντιδουλοκτητικό κίνημα είχαν πρωτοστατήσει περίπου οι ίδιοι κύκλοι που ήταν ευνοϊκοί και προς την Επανάσταση, δηλαδή Προτεσταντικές Εκκλησίες με τους πιστούς τους, και πολιτικοί όλου του φάσματος από τους φιλελεύθερους μέχρι τους συντηρητικούς. Σε πολλές εφημερίδες υπήρχαν ξεχωριστές στήλες με νέα για το ζήτημα της δουλείας.

Μέσα σ’αυτό το κλίμα, έρχονταν σαν σοκ οι αναφορές ότι Χριστιανοί της Ανατολής πωλούνται σαν ζώα σε παζάρια της Κων/πολης, της Σμύρνης, της Αλεξάνδρειας, κλπ. Μόνο κατά την καταστροφή της Χίου, το οθωμανικό τελωνείο κατέγραψε την εξαγωγή περί των 45.000 δούλων (GdL 13/9/22). Πολλοί αιχμαλωτίσθηκαν ως δούλοι και κατά την κατάληψη του Μεσολογγίου, την εκστρατεία των Αιγυπτίων στην Πελοπόννησο και σε άλλες περιστάσεις. Δούλοι ήταν και Έλληνες ναυτικοί που αναγκαστικά υπηρετούσαν στον οθωμανικό στόλο, μια πτυχή της Επανάστασης που περιμένει κι αυτή να λάβει το μερίδιο ενδιαφέροντος που της πρέπει.

Ευθύς από τις πρώτες ειδήσεις για την Επανάσταση, ορισμένοι αρθρογράφοι επισήμαναν ότι όλοι οι Έλληνες είναι ουσιαστικά δούλοι των Τούρκων, και ότι σύμφωνα με τις τότε αρχές Δικαίου η δουλεία είναι μια κατάσταση πολέμου.^[41]  Ο οίκτος για τα θύματα της δουλείας τροφοδοτούσε τα φιλελληνικά αισθήματα των λαών και δημιουργούσε πιέσεις στις κυβερνήσεις για να παρέμβουν. Στη Βουλή των Κοινοτήτων της Βρετανίας, η αντιπολίτευση ρωτούσε πιεστικά την κυβέρνηση αν γνωρίζει ότι «οι αγορές της Σμύρνης και της Κων/πολης έχουν γεμίσει από Ελληνίδες που προσφέρονται στις ορέξεις των βάρβαρων μωαμεθανών» (GdL 9 και 30/7/22). Στη Ρωσία επίσης η δουλεία των Ελλήνων προκάλεσε νέο κύμα ανθρωπιστικής κινητοποίησης. Με πρωτοβουλία τριών Ορθοδόξων επισκόπων συγκεντρώθηκαν χρήματα για εξαγορά δούλων, με την εκτίμηση ότι κάθε εξαγορά θα κόστιζε περίπου 5 ρούβλια. Δωρεές, ακόμα και σε εκκλησιαστικά σκεύη, προσφέρθηκαν απ’ όλες τις κοινωνικές τάξεις, όλες τις χριστιανικές εθνότητες και τα δόγματα της Ρωσίας, ακόμα και από μακρινές περιοχές της Σιβηρίας.^[42] Το δουλεμπόριο ήταν μια από τις όψεις της γενοκτονίας στην Πελοπόννησο, που αργότερα προκάλεσε την ανθρωπιστική παρέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων στο Ναυαρίνο. Περιέργως, η σύγχρονη ελληνική κοινή γνώμη γνωρίζει ελάχιστα για τη δουλεία των Ελλήνων. Και όμως η δουλεία των Ελλήνων απετέλεσε ένα από τους ακρογωνιαίους λίθους του Φιλελληνικού κινήματος κατά την δεκαετία του 1820 αλλά και πολύ αργότερα. Πολλοί έρανοι φιλελλήνων λάμβαναν χώρα διαρκώς και πολλοί εύποροι Ευρωπαίοι διέθεταν μεγάλα ποσά, για την εξαγορά και απελευθέρωση Ελλήνων σκλάβων, των οποίων μάλιστα οι τιμές ανέβαιναν επειδή υπήρχε μεγάλη ζήτηση. Το θέμα αυτό απεικονίζεται εμφατικά και στην Φιλελληνική τέχνη ακόμη και μετά τα μέσα του 19^ου αιώνος.

Αφού μπήκε και ο χειμώνας του 1822 προς 1823 χωρίς να ηττηθεί η Επανάσταση, οι συνθήκες ωρίμαζαν για μια αλλαγή πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων. Δεν μπορούσε κανείς να αποκλείσει ότι την επόμενη άνοιξη του 1823 θα συνέβαινε η απειλούμενη επέμβαση της Ρωσίας, η οποία δεν θα έβρισκε μεγάλες αντιρρήσεις από τους λαούς της Ευρώπης, αν δεν προκαλούσε και ζητωκραυγές. Στη Σύνοδο της Βερόνας (τελείωσε τον Δεκέμβριο 1822) όπου συγκεντρώθηκαν οι κορυφαίοι ηγέτες της Ευρώπης, συζητήθηκε πολύ λίγο το ελληνικό ζήτημα, χωρίς να ληφθεί  κάποια ευνοϊκή απόφαση. Όμως στη συνέχεια, μετά την ανάληψη των καθηκόντων του υπουργού εξωτερικών από τον George Canning, η Βρετανία άλλαξε πολιτική μονομερώς και την άνοιξη του 1823 και αναγνώρισε τους Έλληνες ως εμπολέμους, ενώ έως τότε τους θεωρούσε ως παράνομους αντάρτες εναντίον μιας νόμιμης κυβέρνησης. Η ιδιότητα του εμπόλεμου κερδήθηκε και από τους Έλληνες, αφού πληρούσαν τα τότε κοινώς αποδεκτά κριτήρια: αντοχή επί αρκετό χρόνο, σταθερό έλεγχο ενός υπολογίσιμου εδάφους, λειτουργία μιας μορφής κυβέρνησης.^[43]  Αυτό έδωσε κάποια δικαιώματα του διεθνούς δικαίου στους  Έλληνες, όπως το δικαίωμα να κάνουν νηοψίες και ναυτικούς αποκλεισμούς. Ήταν ένα από τα βήματα που θα οδηγούσαν στην αναγνώριση της προσωρινής κυβέρνησης της Ελλάδας. Το επόμενο βήμα ήταν η χορήγηση των περίφημων βρετανικών δανείων (1824, 1825), τα οποία συνήθως χαρακτηρίζονται «ληστρικά», αλλά σύμφωνα με μία πρόσφατη τεχνική ανάλυση ήταν σε ότι αφορά τον σχεδιασμό τους και τους όρους τους, με βάση και τα δεδομένα της εποχής, ιδιαίτερα ευνοϊκά και ουσιαστικά μια πράξη που εντάσσεται στο ευρύτερο πλαίσιο των φιλελληνικών δράσεων.^[44] Μπορεί στην πορεία να έγιναν λάθη και κακοί ή και κακόβουλοι χειρισμοί στην διαχείριση των ποσών, όμως οι αρχικοί όροι ήταν οι βέλτιστοι δυνατοί, και η χορήγηση των δανείων αυτή καθαυτή, αποτέλεσε την πρώτη πράξη επίσημης αναγνώρισης του Ελληνικού κράτους. Αυτό καταγράφηκε έντονα και από τον ευρωπαϊκό τύπο, ο οποίος πλέον παρακολουθούσε την πορεία των επιτοκίων των Ελληνικών ομολόγων στο City, ανάλογα με τις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. Για παράδειγμα, όταν ανακοινώθηκε ότι ο Ναύαρχος Cohrane (ο ναυτικός θρύλος της εποχής), ερχόταν στην Ελλάδα να αναλάβει την διοίκηση του Ελληνικού στόλου, τα επιτόκια έπεσαν κατά 15%.

Η τύχη έπαιξε κι’ αυτή το ρόλο της όταν ο Βρετανός υπουργός εξωτερικών Castlereagh αυτοκτόνησε τον Αύγουστο του 1822 και αντικαταστάθηκε από τονCanning, ο οποίος ήταν φίλος και θαυμαστής του Λόρδου Byron (είχαν θητεύσει μαζί στην Βουλή των Λόρδων), και έβλεπε με συγκρατημένη συμπάθεια τους Έλληνες και την Επανάσταση. Ο ίδιος έκανε και τον πολιτικό υπολογισμό ότι ένα νέο κράτος γεννιέται, το οποίο η Βρετανία θα είχε συμφέρον να θέσει υπό την επιρροή της. Δεν προχώρησε άμεσα σε θεαματικές διπλωματικές πρωτοβουλίες, και το 1825 πρότεινε στην Πύλη τη δημιουργία μιας ημιαυτόνομης ελληνικής επικράτειας. Η πρότασή του όχι μόνο απορρίφθηκε, αλλά ταυτόχρονα άρχισε η εκστρατεία του Ιμπραήμ με την οποία επιχειρήθηκε εποικισμός της Πελοποννήσου με Αιγυπτίους και η μεταφορά όλου του γηγενούς Ελληνικού πληθυσμού στα σκλαβοπάζαρα της Μεσογείου. Αυτό ήταν κάτι που δεν μπορούσε να ανεχθεί ούτε αυτός, ούτε οι Ρώσοι, ούτε άλλοι Ευρωπαίοι. Ο εξάδελφος του Canning, Stratford, πρέσβης στην Κων/πολη, ενημέρωνε τον υπουργό του ότι οι Αιγύπτιοι μεταφέρουν σκλάβους τους Έλληνες στην Αίγυπτο και εξισλαμίζουν τα παιδιά.  Στις Μεγάλες Δυνάμεις άρχισε να συζητείται η ιδέα της στρατιωτικής επέμβασης για ανθρωπιστικούς λόγους, για την οποία η κοινή γνώμη ήταν προετοιμασμένη από τις εφημερίδες, όπως είδαμε. Στα τέλη του 1825 η Ρωσία έδειχνε επίσης έτοιμη να επέμβει μονομερώς, πράγμα που επιτάχυνε τις αποφάσεις και στο Λονδίνο. Τον Απρίλιο του 1826 Ρωσία και Βρετανία πρότειναν πάλι στην Οθ.Α. τη δημιουργία ενός ημιανεξάρτητου ελληνικού κράτους, η δε Ρωσία δήλωνε ότι σε περίπτωση άρνησης μπορούσε να επέμβει μόνη της. Σχεδόν ταυτόχρονα έφθασε στην Ευρώπη η είδηση της πτώσης του Μεσολογγίου (Απρίλιος 1826) και ο θάνατος του διάσημου στην Ευρώπη Λόρδου Byron. Αυτό προκάλεσε νέες εκδηλώσεις Φιλελληνισμού με τη συμμετοχή κορυφαίων λογοτεχνών, ζωγράφων (πάλι ο Delacroix), μουσικών (Rossini) και άλλων προσωπικοτήτων. Εκείνη περίπου την εποχή άρχισε να χρησιμοποιείται μαζικά και η λέξη «Φιλέλληνας», πρώτα στη Γαλλία. Η πίεση προς τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις ήταν τέτοια, ώστε κάμφθηκε και η φιλο-αιγυπτιακή πολιτική ορισμένων κύκλων της Γαλλίας. Και πάλι η τύχη τα έφερε να γίνει ο Canning πρωθυπουργός, αντικαθιστώντας τον σοβαρά ασθενή Λίβερπουλ στα μέσα του 1827. Επιτέλους οι Μεγάλες Δυνάμεις συμφώνησαν στη Σύμβαση του Λονδίνου τον Ιούλιο του 1827, μετά από μακρές συζητήσεις που κράτησαν μερικούς μήνες (εκείνη την εποχή για να μεταφερθεί μια επιστολή από το Λονδίνο στην Πετρούπολη και να έλθει πίσω η απάντηση, μπορεί να χρειαζόταν και ένας μήνας). Η Σύμβαση ήταν η πρώτη παγκοσμίως που διατύπωνε ρητά τη δυνατότητα μιας στρατιωτικής επέμβασης “by sentiments of humanity”.^[45] Οι όροι και οι εκτελεστικές οδηγίες που δόθηκαν στους ναυάρχους των τριών Δυνάμεων ήταν ασαφείς (τουλάχιστον οι γραπτές), αλλά φαίνεται ότι ανεπίσημα είχε δοθεί το πράσινο φως να επέμβουν υπέρ των Ελλήνων, ή τουλάχιστον δεν τους είχε απαγορευθεί. Η επέμβαση ήταν βέβαιο ότι θα συνέβαινε, όταν οι Ευρωπαίοι αξιωματικοί και ναυτικοί, μετά από μερικών ετών φιλελληνικό γαλβανισμό, βρέθηκαν στην Πελοπόννησο και είδαν ιδίοις όμμασι τους Έλληνες σε άθλια κατάσταση και στα όρια του αφανισμού. Στα μέσα Οκτωβρίου του 1827, αξιωματικοί που αποβιβάσθηκαν στην Πελοπόννησο για αναγνώριση, ενημέρωναν το ναύαρχο Codrington ότι ο Ιμπραήμ καίει τα χωριά, κόβει τα δένδρα, καταστρέφει τις καλλιέργειες και ότι οι τοπικοί πληθυσμοί κινδυνεύουν να πεθάνουν από την πείνα. Η ναυμαχία του Ναυαρίνου ήλθε με την αναγκαιότητα φυσικού φαινομένου.

Τα νέα της ναυμαχίας έγιναν δεκτά από τους λαούς της Ευρώπης και των ΗΠΑ με ενθουσιασμό, αλλά από τις κυβερνήσεις με ανάμικτα αισθήματα, συχνά αρνητικά, λόγω της ανησυχίας για τις εξελίξεις και την ανατροπή τους status quo που είχε διασφαλίσει η ιερά συμμαχία, αλλά και του νέου ρόλου που μπορούσε να διαδραματίσει η Ρωσία στην περιοχή. Οι περισσότερες εφημερίδες ήταν ικανοποιημένες. Η φιλελληνική Morning Chronicle έγραψε ότι η νίκη ήταν δικαίωση της φιλελληνικής πολιτικής που έπρεπε από την αρχή να είχε ακολουθήσει η Βρετανία.^[46] Δεν ήταν ακριβώς το τέλος της Επανάστασης, αλλά ήταν η αρχή του τέλους, αφού είχε λυθεί ο γόρδιος δεσμός της στρατιωτικής επέμβασης. Στη συνέχεια η Γαλλία βρήκε την ευκαιρία να δράσει και πάλι σαν Μεγάλη Δύναμη, αναλαμβάνοντας τον κατά ξηράν πόλεμο κατά του Ιμπραήμ. Ενώ οι Δυτικές κυβερνήσεις παρέμεναν αναποφάσιστες για το μέλλον της Ελλάδας, η Ρωσία κήρυξε τον πόλεμο κατά της Οθ.Α. τον Ιούνιο του 1828 ο οποίος έληξε με τη Συνθήκη της Αδριανούπολης (14/9/1829), όπου η Οθ.Α. αναγκάστηκε να βάλει την πρώτη υπογραφή για την ανεξαρτησία της Ελλάδας.

Στις κυρίαρχες εκλαϊκευμένες αφηγήσεις γύρω από την επέμβαση των Μεγάλων Δυνάμεων και την ελληνική ανεξαρτησία, επικρατεί η απλοϊκή εικόνα ενός τριμερούς σχήματος: Ο ελληνισμός ήταν μια ξεχωριστή μικρή οντότητα, η Οθ.Α. ένα μεγάλο και ισχυρό ενιαίο κράτος, και οι χριστιανικές Μεγάλες Δυνάμεις ήταν ένα τρίτο μέρος, το οποίο επενέβη λόγω φιλελληνισμού και γεωπολιτικών συμφερόντων. Αυτή περίπου είναι και η άποψη των Τούρκων ιστορικών, οι οποίοι θεωρούν ότι στο Ναυαρίνο «τους έκλεψαν τη νίκη μέσα από τα χέρια»^[47], δηλαδή η Αίγυπτος εμφανίζεται ως μέλος της Οθ.Α. και οι ξένοι παρεμβαίνουν σε μια εσωτερική τους υπόθεση. Νομίζουμε ότι αυτή η ανάλυση δεν αντέχει το τεστ των γεγονότων. Μακρο-ιστορικά είναι περισσότερο χρήσιμο το μοντέλο της σύγκρουσης δύο κόσμων, με τους Έλληνες να είναι αναπόσπαστο μέρος της γεωπολιτισμικής Ευρώπης, και αντίστοιχα η Αίγυπτος, η Β. Αφρική και η Οθ.Α. μέρη μιας μεσανατολικής/ισλαμικής οντότητας. Είναι αλήθεια ότι δεν υπήρξε ποτέ μια ισχυρή ευρωπαϊκή συλλογική ταυτότητα που να πλησιάζει την έννοια ενός «ευρωπαϊκού έθνους», όπου θα περιλαμβάνονταν και οι Έλληνες. Αλλά το ίδιο περίπου ισχύει και για την Οθ.Α., ακόμα κι αν λάβουμε υπόψη μόνο τους μουσουλμάνους υπηκόους της. Υπήρχαν όμως τα ενοποιητικά στοιχεία για μια χαλαρή ενότητα των εθνοτήτων σε κάθε μιας από τις δύο πλευρές, που ήταν κυρίως οι θρησκείες, οι γλωσσικές συγγένειες, τα αλφάβητα, οι ιστορικές αναφορές. Αυτή η εικόνα αποδεικνύεται και δημογραφικά, αλλά θεωρούμε ότι είναι αυτονόητη και σε κάποιο βαθμό διαιωνίζεται μέχρι σήμερα. Οι δύο κόσμοι είχαν συγκρουστεί πολεμικά και στο παρελθόν, με σημαντικότερες πολυεθνικές μάχες αυτές του Κοσσυφοπεδίου, της Βιέννης και της Ναυπάκτου, ενώ στην εποχή της Επανάστασης η σύγκρουση είχε λάβει έντονο οικονομικό χαρακτήρα, καθώς η Οθ.Α. πιεζόταν για συνεχείς οικονομικές και πολιτικές παραχωρήσεις. Η ελληνική Επανάσταση ήταν το σοκ που ώθησε την αυτοκρατορία σε μια σειρά ημι-αποτυχημένων προσπαθειών εκσυγχρονισμού, που συνεχίσθηκαν μέχρι τη διάλυσή της, αφού δεν ήταν δυνατόν να γεφυρωθούν  οι εσωτερικές της διαιρέσεις. Όμως οι ευρωπαϊκές εσωτερικές διαιρέσεις και αντιπαλότητες ήταν ο κύριος παράγων που έδωσε παράταση ζωής στην Οθ.Α. μέχρι τη δεκαετία του 1910.

Στα προαναφερθέντα στοιχεία που συνθέτουν την ενότητα «Ευρώπη», είναι σαφείς και παντού παρούσες οι παρακαταθήκες της κλασσικής και μεσαιωνικής Ελλάδας. Στη Δυτική Ευρώπη της εποχής της Επανάστασης, οι κλασσικές αξίες τροφοδότησαν, εκτός των άλλων, και τα ριζοσπαστικά και φιλελεύθερα πολιτικά κινήματα. Αυτά, φέρονται να έχουν την αφετηρία τους στα συμβατικά ορόσημα της Γαλλικής Επανάστασης ή του Διαφωτισμού, όπου είναι γνωστό ότι συνέβη (πάλι) μια στροφή προς την κλασσική ελληνική φιλοσοφία. Ωστόσο, σύγχρονοι μελετητές του Διαφωτισμού τείνουν να ανατρέψουν την κατεστημένη ιστοριογραφία που παρουσιάζει αυτήν την εποχή ως τομή στον ευρωπαϊκό πολιτισμό και ως αρχή ενός νέου επιστημολογικού και πολιτικού παραδείγματος. Οι αναθεωρητές αμφισβητούν τον Διαφωτισμό σαν σημείο καμπής και αφετηρία της «νεωτερικότητας», και υποστηρίζουν ότι αυτός ήταν μια περίοδος ομαλής μετάβασης. Πιστεύεται ότι η τότε ενασχόληση με την αρχαιότητα δεν ήταν μια επιλογή που έκαναν κάποιοι διανοούμενοι για ειδικούς λόγους, αλλά ότι ο «ο αρχαίος κόσμος ήταν πανταχού παρών και επέβαλε τον εαυτό του σαν το κύριο φίλτρο μέσα από το οποίο οι μορφωμένοι Ευρωπαίοι δομούσαν και έβλεπαν την πραγματικότητα, όπως έκαναν από την Αναγέννηση. Μάλιστα, η αρχαιότητα αποτελούσε ένα αναπόφευκτο […] υπόβαθρο για τη διανόηση της εποχής».^[48] Για τους αναθεωρητές ο «Διαφωτισμός» (συχνά σε εισαγωγικά δικά τους) θεωρείται μια γαλλοκεντρική εκδοχή της ιστορίας, ή και ένας όρος που σταδιακά χάνει το νόημά του.^[49] Αλλά και αυτές οι αναλύσεις περί Διαφωτισμού παραμένουν «δυτικο-κεντρικές» αφού περιορίζονται στα της Δυτικής Ευρώπης.

Στον ελληνικό χώρο η συνέχεια με την κλασσική αρχαιότητα ήταν περισσότερο μια ζώσα κοινωνική εμπειρία, κυρίως λόγω των παραδόσεων και της γλώσσας (δημώδους και εκκλησιαστικής) η οποία μάλιστα είχε επεκταθεί «οικουμενικώς» και στα Βαλκάνια.^[50] Η επαφή με την κλασσική αρχαιότητα δεν έπαυσε στη διάρκεια της βυζαντινής και μεταβυζαντινής περιόδου, αφού «το Βυζάντιο ήταν ο διασφαλιστής της ιστορικής ροής του ελληνικού κόσμου».^[51] Αρκεί να αναφέρω ότι το 95% των κλασσικών ελληνικών συγγραμμάτων που γνωρίζουμε και διαβάζουμε σήμερα, προέρχονται από βυζαντινά χειρόγραφα μεταγενέστερα του 9^ου αιώνα, τα οποία αναπαράγονταν συνεχώς από ελληνομαθείς Βυζαντινούς γραφείς για ελληνομαθείς αναγνώστες.^[52] Ακόμα και όταν στην υπόλοιπη Ευρώπη ανθούσε πλέον η τυπογραφία, σε τουρκοκρατούμενες περιοχές του ελληνισμού, μοναχοί συνέχιζαν να αντιγράφουν με το χέρι κλασσικά συγγράμματα χάριν σπουδής. O ρωσικός κόσμος έπιασε το νήμα της ελληνικής συνέχειας περίπου από τον 11^ον αιώνα, υιοθετώντας το αλφάβητο, την ορθόδοξη θρησκεία και θρησκευτική τέχνη, και αργότερα την κλασσική παιδεία. Από τότε έπαυσαν και οι επιθέσεις των Ρώσων κατά του Βυζαντίου.

Στο φιλελληνικό κίνημα της δεκαετίας του 1820,  διακρίθηκαν μορφές που εκτός από κλασσική μόρφωση είχαν και ενεργό συμμετοχή στα τότε πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα της Ευρώπης. Θα ήταν κοινοτυπία να αναφέρω την τριμερή σχέση μεταξύ των φιλελεύθερων κινημάτων, της κλασσικής παιδείας, και του Φιλελληνισμού. Αυτές οι σχέσεις είναι παραπάνω από εμφανείς σε εμβληματικά έργα, όπως στο ποίημα «Ελλάς» του Percy Shelley (απ’ όπου το «είμαστε όλοι Έλληνες») που βασίζεται στους Πέρσες του Αισχύλου και είναι μια αλληγορία για τη σύγχρονη πάλη μεταξύ ελευθερίας και τυραννίας.^[53] Υπάρχουν και λιγότερο εμφανείς σχέσεις, που πλέχτηκαν στο παρασκήνιο της δημοσιότητας και διαφαίνονται από κάποιες ενδιαφέρουσες προσωπικές ιστορίες, όπως π.χ. τον φιλικό κύκλο των Byron και P. Shelley με την πρωτοπόρο φεμινίστρια Mary Wollstonecraft, τον αναρχικό φιλόσοφο William Godwin και  τον ουτοπιστή σοσιαλιστή Robert Owen.^[54] Ένας άλλος φιλελληνικός κύκλος που παραμένει σχετικά άγνωστος στην Ελλάδα ήταν αυτός των Ιρλανδών και Σκωτσέζων ριζοσπαστών. Ακόμα και ο γνωστότερος εξ αυτών, ο Ιρλανδός Richard Church, συχνά αναφέρεται ως «Άγγλος». Αυτοί  είχαν μια ξεχωριστή σχέση με τους αγωνιζόμενους Έλληνες, επειδή έβλεπαν μια αναλογία με τις πατρίδες τους που ήταν υπό αγγλική διοίκηση.^[55] Πολλοί Ιρλανδοί και Σκωτσέζοι συμμετείχαν στη φιλελληνική  Ελληνική Επιτροπή (Greek Committee) του Λονδίνου, όπου κύριο «διαπιστευτήριο» για τη συμμετοχή ήταν ο εθνικισμός και η αντιπολίτευση προς την κυβέρνηση, σε βαθμό ώστε η Επιτροπή να χαρακτηρίζεται από τον ιστορικό David Brewer ως «κίνημα διαμαρτυρίας».^[56] Μάλιστα ο Church, και απ’ ότι φαίνεται και άλλοι Βρετανοί των οποίων δεν γνωρίζουμε τα ονόματα, ενίσχυαν χρηματικά τη Φιλική Εταιρεία πολύ πριν το 1821.^[57]  Ο Ιρλανδός Φιλέλληνας Sir Edward Lowe, αν και δεν πολέμησε στην Επανάσταση, αγάπησε την Ελλάδα όταν υπηρετούσε στα Ιόνια νησιά, όπου υπήρξε συμπολεμιστής των Church και Κολοκοτρώνη στη Λευκάδα, και εκπαιδευτής ταγμάτων Ελλήνων. Μετέπειτα, ως διοικητής στη νήσο της Αγ. Ελένης (1816-1821) ήταν υπεύθυνος για τη φύλαξη του Ναπολέοντα, αλλά και πρωτοστάτησε στην απελευθέρωση των δούλων που είχαν απομείνει στο νησί. Ο φυλακισμένος Ναπολέων (στον οποίον ήλπισαν οι Έλληνες) τον εκτιμούσε επειδή «ίσως αντάλλαξαν μεταξύ τους κάποιες κανονιές» στον πόλεμο. Ένας αφανής Φιλέλληνας ήταν ο ήρωας της Γαλλικής και της Αμερικανικής Επανάστασης Ζιλμπέρ Λαφαγιέτ. Δεν μπόρεσε να δράσει φανερά γιατί είχε προηγουμένως σχετισθεί με τον καρμποναρισμό, όμως επηρέαζε την Ελληνική Επιτροπή του Παρισιού μέσω των μελών της οικογενείας του που συμμετείχαν, και του στενού φίλου του, στρατηγού Guillaume-Mathieu Dumas.^[58]

Παράθεσα μερικές λιγότερο πανηγυριζόμενες όψεις του Φιλελληνισμού του 1821, υποστηρίζοντας την άποψη ότι αυτός ήταν η εκδήλωση μιας θεμελιώδους, αλλά όχι ισχυρής και αρραγούς, ευρωπαϊκής ενότητας και ευρωπαϊκού πολιτισμού, ο οποίος παρέλαβε από την κλασσική αρχαιότητα την αξία της ελευθερίας και τις βάσεις για τις έννοιες του φυσικού νόμου και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.^[59] Μακρύτερα από την Ευρώπη ίσως υπήρξαν και μη ευρωκεντρικές προσλήψεις της Επανάστασης, σε μια εποχή όπου υπήρχε ήδη μια παγκοσμιοποίηση στη διάδοση των ιδεών και των ειδήσεων. Κλείνω με μια ενδιαφέρουσα δι-εθνική (trans-national) περίπτωση, ήτοι τον αντίκτυπο που είχε η Επανάσταση στην πρώτη εφημερίδα των απελεύθερων Αφροαμερικανών, την Freedom’s Journal, που κυκλοφορούσε από τον Μάρτιο του 1827 στη Νέα Υόρκη. Η εφημερίδα,  που είχε ως κύριο ενδιαφέρον τον αγώνα κατά της δουλείας, είδε στην Ελληνική Επανάσταση έναν αγώνα σκλάβων εναντίον αφεντικών, και στις ειδήσεις από την Ελλάδα έδινε βαρύτητα ανάλογη με τις ειδήσεις από την Αϊτή, την Αφρική και τις Δυτικές Ινδίες. Μεταξύ άλλων, με μεγάλη ικανοποίηση την 21/12/1827 δημοσίευσε την είδηση για τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου. Ενδιαφέρον είναι το ότι έβλεπε με συμπάθεια και τους γενιτσάρους, τους οποίους (όχι αβάσιμα) θεωρούσε σκλάβους που σφαγιάσθηκαν από τον «τύραννο» Μαχμούτ Β’ (το 1826), καθώς και τις γυναίκες των χαρεμιών που επίσης τις θεωρούσε σκλάβες. Στα φιλελληνικά ποιήματα “Greek Song” και “To Greece” που δημοσίευσε η εφημερίδα, απηχείται το σύνθημα «ελευθερία ή θάνατος» και περιέχεται η εικόνα των αλυσίδων, το τυπικό σύμβολο σκλαβιάς.^[60] Μερικοί στίχοι σε ελεύθερη απόδοση:

Στην Ελλάδα (F.J. 12/10/1827)

Χαίρε, χώρα του Λεωνίδα,  […]

Μη δειλιάζετε, απόγονοι των ηρώων του Μαραθώνα.

Καλύτερα να πέσετε εκεί όπου οι πρόγονοί σας αναπαύονται,

παρά να σέρνετε τις φοβερές οθωμανικές αλυσίδες. […]

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΣΜΑ (F.J. 7 Σεπ. 1827)

Στρατιώτη, σέλωσε το γενναίο άλογο.

Τρέξε, τρέξε στη φωτιά του πολέμου.

Είναι καλύτερα εκεί να ματώσεις και να πεθάνεις,

παρά να σέρνεις την άμαξα του τύραννου. […]

Χτύπα! Χτύπα! Μη θαρρείς ότι πάει χαμένο

το χτύπημα που σπάζει τις αλυσίδες. […]

Εκεί, εκεί που δείχνει ο Καραϊσκάκης!

Εκεί που κυματίζει η ημισέληνος, […]

Το τραγούδι του Γενίτσαρου  (F.J., 4/5/1827)

Για λίγο μόνο, ο τύραννος θα νικήσει,

αλλ’ αυτός και οι πασάδες του, μπροστά μας θα πέσουν.

Η μοίρα που κύλισε τον Σελίμ από το θρόνο μέσα στα αίματα,

θα είναι και δικιά σου, ξιπασμένε Μαχμούτ, τ’ ορκιζόμαστε. […]

Πρόσεχε, σκληρέ Μαχμούτ! Η ώρα σου έφτασε […].

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Barau Denys. “La mobilisation des philhellènes en faveur de la Grèce, 1821-1829”, στο: Cambrézy Luc, Véronique Lassailly-Jacob (eds.) Populations réfugiées: De l’exil au retour [online]. Marseille: IRD Éditions, 2001. Στο https://books.google.gr/ και http://books.openedition.org/irdeditions/6650
• Brewer David, The Greek War of Independence, Abrams, 2011, κεφ. 14. https://books.google.gr
• Comerford Patrick, “Sir Richard Church and the Irish Philhellenes in the Greek War of Independence”, στο John Victor Luce et al. (eds.) The Lure of Greece: Irish Involvement in Greek Culture, Literature, History and Politics, εκδ. Hinds, 2007, κεφ. 1. www.hinds.ie/samplePages/52273b8f54149.pdf
• Craig Calhoun, The Roots of Radicalism: Tradition, The Public Sphere, and Early Nineteenth-Century Social Movements, University of Chicago Press, 2012, https://books.google.gr
• Crawley C. W., The Question of Greek Independence, Cambridge University Press, 2014, σ. 22, 23, 30, 31. https://books.google.gr
• Dieli Marta, “The Enlightenment and the Teaching of Ancient Greek Grammar in Greece”, στο  Loughlin F. and Johnston A. (eds.) Antiquity and Enlightenment Culture, Brill, 2020, σ. 173–192. https://brill.com
• Dimakis Jean, «Το πρόβλημα των ειδήσεων περί της Ελληνικής Επαναστάσεως εις τον Γαλλικόν τύπον», Ελληνικά, 19 (1966), σ. 54-91.
• Dimakis Jean, La guerre de l’independence Grecque vue par la presse française, …, Paris, 1974.
• Dimakis Jean, “La presse de Vienne et la question d’orient: 1821-1827”. Balkan Studies, ΙΜΧΑ, 16, (1975), σ. 35-43.
• Dimopoulos Aristide G., L’opinion publique Francaise et la revolution Grecque, Nancy, 1962
• Edelstein Dan, συνέντευξη προς τον Alex Shashkevich, “Stanford scholar examines the roots of human rights” για το βιβλίο Edelstein D., “On the Spirit of Rights“ [University of Chicago Press, 2018], 4/1/2019, https://news.stanford.edu/2019/01/04/roots-human-rights/
• Erdem Güven, “The Image and the Perception of the Turk in Freedom’s Journal”, Journalism History, (2016) 41:4, σ. 191-199, www.academia.edu
• Gell William, Narrative of a Journey in the Morea, London, 1823. Στο https://books.google.gr.
• Ghervas Stella, «Le philhellénisme d’inspiration conservatrice en Europe et en Russie», στο Peuples, etats et nations dans le Sud-Est de l’Europe, Bucarest, 2004.  www.academia.edu.
• Heraclides Alexis and Ada Dialla, Humanitarian Intervention in the Long Nineteenth Century, Manchester University Press, 2015. JSTOR.
• Jelavich Barbara, Russia’s Balkan Entanglements, 1806-1914, Cambridge University Press, Mar 11, 2004 [1993], σ. 49-76.
• Kaldellis Anthony, Hellenism in Byzantium. The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition. Cambridge University Press. 2008.
• Klausing, Kyle J., «We Are All Greeks: Sympathy and Proximity in Shelley‘s Hellas», Scholarly Horizons: University of Minnesota, Morris Undergraduate Journal: (2015) Vol. 2: 2, Art. 3. http://digitalcommons.morris.umn.edu
• Konstantinou Evangelos, “Graecomania and Philhellenism”, στο European History Online (EGO), έκδοση Leibniz Institute of European History (IEG), Mainz 2012-11-23. http://www.ieg-ego.eu/konstantinoue-2012-en
• Loosemore Jo, Sailing against slavery, 2008, http://www.bbc.co.uk
• Loughlin F. & Johnston A., Antiquity and Enlightenment Culture, Brill, 2020. https://books.google.gr
• Loukides George (ή Γ. Λουκίδης), Δύο ομιλίες του Π. Πατρών Γερμανού στην Αγ. Λαύρα το Μάρτιο 1821,  Academia.edu. 2019.
• Lucien J. Frary, Russian consuls and the Greek war of independence (1821–31), Mediterranean Historical Review, (2013) 28:1, 46-65, www.tandfonline.com/
• Maioli, Roger. Review of The Specter of Skepticism in the Age of Enlightenment, by Anton M. Matytsin. The Scriblerian and the Kit-Cats, vol. 51 no. 2, (2019), p. 158-160. Project MUSE, doi:10.1353/scb.2019.0065.
• Malatras Christos, “The making of an ethnic group: the Romaioi in 12th-13th century”, στο Ταυτότητες στον ελληνικό κόσμο (από το 1204 έως σήμερα), Δ’ Ευρωπ. Συνέδριο Νεοελλ. Σπουδών, Γρανάδα, 9-12 Σεπ. 2010, επιμ. Κων. Α. Δημάδης.
• Maltézou Chryssa, «Η διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας στη λατινοκρατούμενη Ελλάδα», Études balkaniques, (1999), 6, σ. 103-119
• Morris, Ian Macgregor, ‘To Make a New Thermopylae’: Hellenism, Greek Liberation, and the Battle of Thermopylae. Greece & Rome, 2000, vol. 47, 2, pp. 211–230. JSTOR,
• Nestor-Iskender, The Tale of Constantinople, http://myriobiblion.byzantion.ru/romania-rosia/nestor2.htm. Υπάρχει έκδοση και στα ελληνικά από τις Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα.
• Penn Virginia, “Philhellenism in Europe, 1821-1828”. The Slavonic and East European Review, (1938), 16(48), 638–653. www.jstor.org
• Prousis Theophilus C., «Russian Philorthodox Relief During The Greek War Of Independence», University of North Florida, History Faculty Publications, (1985), 17, σ. 31-62. http://digitalcommons.unf.edu/ahis_facpub/17
• Prousis, Theophilus C., «British Embassy Reports on the Greek Uprising in 1821-1822: War of Independence or War of Religion?», University of North Florida, History Faculty Publications. (2011). http://digitalcommons.unf.edu/ahis_facpub/21
• Quack-Μανουσάκη Ρεγγίνα, «Ελληνική Επανάστασις: Η πολιτική του Metternich και η κοινή γνώμη στη Γερμανία». Πελοποννησιακά, Δ’ (1996-97) [1995], σ. 329-338.
• Swatek-Evenstein Mark, A History of Humanitarian Intervention, Cambridge University Press, 2020, https://books.google.gr
• Tabaki-Iona Frédérique, “Philhellénisme religieux et mobilisation des Français pendant la révolution grecque de 1821-1827”, Mots. Les langages du politique, 79 / 2005, http://journals.openedition.org/mots/1348.
• Tachiaos Anthony-Emil N. “The national regeneration of the Greeks as seen by the Russian intelligentsia”, Balkan Studies, (1989) τ. 30, n. 2, p. 291-310. https://ojs.lib.uom.gr/index.php/BalkanStudies/article/view/2211
• Αποστολίδης Νίκος &  Βελέντζας Κωνσταντίνος, «Ήταν ληστρικά τα δάνεια που λάβαμε από την Αγγλία;», Καθημερινή, 31-3-2020. www.kathimerini.gr/
• Αργυράκος Γεώργιος & Αργυράκου Κωνσταντίνα-Κορασόν, Η Επανάσταση του ’21 στην Gazette de Lausanne. Ανασκόπηση – Περίληψη των ειδήσεων (Απρίλιος 1821 – Φεβρουάριος 1823). Ελίκρανον, Αθήνα, 2017.
• Αργυρίου Αστέριος, Les exégeses grecques de l‘ Apocalypse a l‘epoque turque (1453-1821), Εταιρεία Μακεδ. Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 1982. http://thesis.ekt.gr/
• Αρς Γκριγκόρι (1925-2017), σύντομο βιογραφικό, www.dardanosnet.gr/
• Ευθυμιάδης Απόστολος, «Προσφορά αίματος και θυσιών της Θράκης 1361 – 1829», 1971. http://ainites.gr/wp-content
• Ιωαννίδου – Μπιτσιάδου Γεωργία, Η ρωσική διπλωματία στη δεύτερη φάση της Ελληνικής Επαναστάσεως (από τα τέλη του 1825 μέχρι το 1830), Βαλκανικά Σύμμεικτα, (1989), 3, σ. 62. https://ojs.lib.uom.gr
• Καραθανάσης Αθανάσιος Ε. «Γύρω από το γερμανικό φιλελληνισμό. Μαρτυρίες και δοκουμέντα της περιόδου 1821-23». Βαλκανικά Σύμμεικτα, (1981)  τομ. Α’, 45-60.
• Κατσιαρδή-Hering Όλγα, «Από τις εξεγέρσεις στις επαναστάσεις των χριστιανών υποτελών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Νοτιοανατολική Ευρώπη (περ. 1530-1821). Μια απόπειρα τυπολογίας», Στο: Τα Βαλκάνια, Εκσυγχρονισμός, ταυτότητες, ιδέες, Συλλογή κειμένων προς τιμήν της καθ. Ν.Ντάνοβα, Herakleio 2014, 575-618. www.academia.edu.
• Κοντογιώργης Γιώργος, τηλεοπτική ιστορική σειρά «’21. Η Αναγέννηση των Ελλήνων», κανάλι MEGA, 18/19 Απρ. 2019, περίπου 6ο λεπτό. www.megatv.com/21/default.asp?catid=43549
• Κρεμμυδάς Βασίλης, Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, Αθήνα, Gutenberg, 2006.
• Λούβη-Κίζη Ασπασία, «Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο», Αρχαιολογία, (1987), τχ. 25, σ. 26-30. https://www.archaiologia.gr/
• Λούκος Χρήστος, βιβλιοκρισία του Theophilus C. Prousis (1994) Russian Society and the Greek Revolution. Μνήμων, (1998) 20, σ. 337-340
• Λουλές Δημ., «Η Ελληνική Επανάσταση και ο βρετανικός τύπος  …», Δωδώνη, 12 (1983), σ. 99-138.
• Λουλές Δημήτρης, Ο ρόλος της Ρωσίας στη διαμόρφωση του Ελληνικού Κράτους. Αθήνα 1981.
• Λουλές Δημήτρης, «Ο Βρετανικός τύπος για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου», Μνήμων, 7 (1979), σ. 1-11.  https://ejournals.epublishing.ekt.gr/
• Μαλατράς Χρήστος, «H Ελληνικότητα του Βυζαντίου στη μεταπολεμική ιστοριογραφία», Ιστορικά Θέματα 104, (2011), 25-37.
• Παπαγεώργιος Σπυρίδων, «Του Μητροπολίτου Άρτης  Ιγνατίου Α’ Αλληλογραφία», Επετηρίς, Φιλολογ. Σύλλ. Παρνασσός, 1917, σ. 207, 208.
• Παπουλίδης Κωνσταντίνος Κ., Η Ρωσία και η Ελληνική Επανάσταση τού 1821-1822. 1983, https://ojs.lib.uom.gr
• Σιμόπουλος Κυριάκος, Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ‘21, Πολιτιστικές Εκδόσεις, Αθήνα, 2004.
• Στείρης Γεώργιος, Οι απαρχές της νεοελληνικής ταυτότητας στο ύστερο Βυζάντιο, 2017. http://indeepanalysis.gr.
• Τσελίκας Αγαμέμνων, προσωπική επικοινωνία (email), 13/4/2020
• Φραντζής (ή Σφραντζής) Γεώργιος, Χρονικό Majus, Νέα Ελληνική Λογοτεχνία (Α’ Λυκείου) – Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο), ebooks.edu.gr

Εφημερίδες

• Algemeine Preussische Staat Zeitung, 1821, στο https://digi.bib.uni-mannheim.de/
• Freedom’s Journal, στο Wisconsin Historical Society, https://www.wisconsinhistory.org/Records/Article/CS4415
• Galignani’s Messenger, 1821. https://books.google.gr/
• Gazette de Lausanne, στο https://www.letempsarchives.ch/
• Gentleman’s Magazine, στο https://catalog.hathitrust.org/Record/006056643.
• Moskovskiye Vedomosti (Νέα της Μόσχας), Ιούλ. – Δεκ. 1821, στο https://books.google.cz/

 

[1] Πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν ότι οι ρίζες της ελληνικής εθνικής συνείδησης βρίσκονται στον 13ο αιώνα, λόγω της πολεμικής αντιπαράθεσης με τους Φράγκους. Βλ. π.χ. Maltézou Chryssa, «Η διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας στη λατινοκρατούμενη Ελλάδα», Études balkaniques, 1999, 6, σ. 103-119, επίσης Kaldellis A. (2008). Άλλοι τοποθετούν αυτή την εξέλιξη στο ύστερο Βυζάντιο, π.χ. Στείρης Γεώργιος, «Οι απαρχές της νεοελληνικής ταυτότητας στο ύστερο Βυζάντιο», 2017.

[2] Για μια σύνοψη των διαφόρων απόψεων μέχρι το 2011 βλ. Μαλατράς Χρήστος Μαλατράς Χρήστος, «H Ελληνικότητα του Βυζαντίου στη μεταπολεμική ιστοριογραφία», Ιστορικά Θέματα, 104, Ιούλ. 2011, 25-37. ● Επισκόπηση της θέσης του ελληνισμού στο Βυζάντιο στο Kaldellis Anthony, Hellenism in Byzantium. The Transformations of Greek Identity and the Reception of the Classical Tradition, 2008. ● Λούβη-Κίζη Ασπασία, «Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο», Αρχαιολογία, 1987, 25, σ. 26-30. ● Malatras Chr., “The making of an ethnic group: the Romaioi in 12th-13th century”, 2010.

[3] Crawley C. W., The Question of Greek Independence, 2014, σ. 22, 23, 30, 31.

[4] Παπουλίδης Κωνσταντίνος Κ., Η Ρωσία και η Ελληνική Επανάσταση…, 1983.

[5] Ιωαννίδου – Μπιτσιάδου Γεωργία, «Η ρωσική διπλωματία στη δεύτερη φάση της Ελληνικής Επαναστάσεως …», Βαλκανικά Σύμμεικτα, 1989, 3, σ. 62. ● Lucien J. Frary, Russian consuls and the Greek war of independence …, Mediterranean Historical Review, (2013), 28:1, 46-65.

[6] Λούκος Χρήστος, βιβλιοκρισία του Theophilus C. Prousis (1994) Russian Society and the Greek Revolution. Μνήμων, (1998) 20, σ. 337-340.

[7] Συνοπτική παράθεση των εξεγέρσεων, αποπειρών εξεγέρσεων ή επαναστάσεων των Χριστιανών των Βαλκανίων από τον 16^ο αιώνα έως και το ’21 υπάρχουν στο Όλγα Κατσιαρδή-Hering, «Από τις εξεγέρσεις στις επαναστάσεις των χριστιανών υποτελών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας …», 2014, σ. 587-603.

[8] Tachiaos Anthony-Emil, “The national regeneration of the Greeks as seen by the Russian intelligentsia”, Balkan Studies, v. 30, n. 2, p. 294-296, 1989.  https://ojs.lib.uom.gr/

[9] Αργυρίου Αστέριος, Les exégeses grecques de l’ Apocalypse a l’epoque turque (1453-1821), 1982, σ. 22-25.

[10] Ghervas Stella, «Le philhellénisme d’inspiration conservatrice en Europe et en Russie”, 2004, σ.105, 106.

[11] Αρς Γκριγκόρι (1925-2017), σύντομο βιογραφικό, www.dardanosnet.gr/

[12] Λουλές Δ., Ο ρόλος της Ρωσίας στη διαμόρφωση του Ελληνικού Κράτους. Αθήνα 1981.

[13] Παραπομπές σε σχετικές μελέτες, πολλές σε ρωσική γλώσσα, μέχρι το 1983, υπάρχουν στο Παπουλίδης Κ., Η Ρωσία και η Ελληνική Επανάσταση, 1983.

[14] Jelavich Barbara, Russia’s Balkan Entanglements, 1806-1914, CUP, Mar 11, 2004 [1993] σ. 49-76.

[15] Prousis Theophilus, Russian Philorthodox Relief During The Greek War Of Independence, 1985.

[16] Ο αριθμός των εφημερίδων στη Ρωσία ήταν σαφώς μικρότερος απ’ ότι στη Δ. Ευρώπη και υπόκειντο σε κρατική λογοκρισία. Μη γνωρίζοντας τη ρωσική έχω μόνο αμυδρά εικόνα των σχετικών ειδήσεων. Παρατηρώ ότι η εφημ. Moskovskiye Vedomosti (Νέα της Μόσχας) που υπάρχει ψηφιοποιημένη στο διαδίκτυο, είχε εκτεταμένες ειδήσεις για την Επανάσταση σε κάθε φύλλο της (2 την εβδομάδα) στο 2^ο εξάμηνο του 1821.

[17] Από το βιβλίο Αργυράκος Γ. & Αργυράκου Κ.Κ., Η Επανάσταση του ’21 στην Gazette de Lausanne.– … (Απρίλιος 1821 – Φεβρουάριος 1823). Ελίκρανον, Αθήνα, 2017.

[18] Τότε οι ειδήσεις από την Ανατολή έφταναν στη Δυτ. Ευρώπη με καθυστέρηση έως και ένα μήνα. Ταυτόχρονα, το Νέο Ημερολόγιο της Ευρώπης ήταν 12 ημέρες μπροστά από το Παλαιό της Ελλάδας.

[19] Φραντζής (ή Σφραντζής) Γεώργιος, Χρονικό Majus, κεφ. B’. Νέα Ελληνική Λογοτεχνία (Α’ Λυκείου) – Βιβλίο Μαθητή (Εμπλουτισμένο), ebooks.edu.g

[20] Nestor-Iskender, The Tale of Constantinople.  http://myriobiblion.byzantion.ru/romania-rosia/nestor2.htm.

[21] Αργυράκος Γ. & Αργυράκου Κ.Κ., 2017, σ. 36, σημ. 7. … Βλ. π.χ.. Κρεμμυδάς Β., Η Ελληνική Επανάσταση του 1821), 2006, σ. 63.

[22] Morris, Ian Macgregor, ‘To Make a New Thermopylae’: Hellenism, Greek Liberation, and the Battle of Thermopylae. Greece & Rome, (2000), vol. 47, 2, pp. 211–230. JSTOR.

[23] Λεπτομερείς πληροφορίες για τις δημοσιεύσεις εφημερίδων περί Γερμανού υπάρχουν στο Loukides George (ή Γ. Λουκίδης),  «Δύο ομιλίες του Π. Πατρών Γερμανού στην Αγ. Λαύρα το Μάρτιο 1821»,  2019, Academia.edu.

[24] Δεν πρόκειται για υπερβολές. Συνηθιζόταν η αποστολή από την περιφέρεια προς την πρωτεύουσα «τεκμηρίων» ότι ο στρατός κάνει τη δουλειά του. Τέτοιες μακάβριες αποστολές επιβεβαιώνονται από πολλές πηγές.

[25] Prousis Th. C., «British Embassy Reports on the Greek Uprising in 1821-1822: War of Independence or War of Religion?» . Univ. N. Florida, History Faculty Publications, 2011.

[26] Για τη χριστιανική διάσταση του Φιλελληνισμού της Γαλλίας βλ. Tabaki-Iona Frédérique, “Philhellénisme religieux et mobilisation des Français pendant la révolution grecque de 1821-1827”, Mots. Les langages du politique , 79, 2005, http://journals.openedition.org/

[27] Algemeine Preussische Staat Zeitung, 7 & 12 Ιουν. 1821. στο https://digi.bib.uni-mannheim.de/

[28] Penn Virginia (1938). “Philhellenism in Europe, 1821-1828”. The Slavonic and East European Review, 16(48), 638–653. www.jstor.org

[29] Quack-Μανουσάκη Ρεγγίνα, «Ελληνική Επανάστασις: Η πολιτική του Metternich και η κοινή γνώμη στη Γερμανία». Πελοποννησιακά, Δ’ (1996-97) [1995], 329-338. ● Καραθανάσης Αθανάσιος Ε. «Γύρω από το γερμανικό φιλελληνισμό». Βαλκανικά Σύμμεικτα, (1981) τομ. Α’, 45-60.

[30] Penn V. (1938), σ. 649.

[31] Konstantinou Evangelos, “Graecomania and Philhellenism”, στο: European History Online (EGO), Mainz 2012-11-23. www.ieg-ego.eu/konstantinoue-2012-en

[32] Μη εξαντλητική βιβλιογραφία: Dimakis Jean (α) La guerre de l’ independence Grecque vue par la presse française, …, Paris, 1974. (β) La presse de Vienne et la question d’orient: 1821-1827. Balkan Studies, ΙΜΧΑ, 16, (1975), σ. 35-43. (γ) Το πρόβλημα των ειδήσεων περί της Ελληνικής Επαναστάσεως εις τον Γαλλικόν τύπον, Ελληνικά, 19 (1966), σ. 54-91.● Dimopoulos Aristide G., L’opinion publique Francaise et la revolution Grecque, Nancy, 1962. ● Λουλές Δημ., «Η Ελληνική Επανάσταση και ο βρετανικός τύπος  …», Δωδώνη, 12 (1983), σ. 99-138.

[33] Penn V. (1938), σ, 645.

[34] Σιμόπουλος Κυριάκος, Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ’21, , Α’, 399, Αθήνα, 2004.

[35] Gell William, Narrative of a Journey in the Morea, London, 1823, σ. 13, 14. Ο ίδιος σχολιάζει καυστικά και τη συνήθεια των Ευρωπαίων να φτύνουν στο πάτωμα, κάτι που απεχθάνονται Έλληνες και Τούρκοι (σ. 11, 12).

[36] Πολλές παραπομπές σε απομνημονεύματα και άλλα γραπτά Φιλελλήνων υπάρχουν στο 5/τομο έργο του Κυριάκου Σιμόπουλου Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του ‘21.  Αρκετά τέτοια απομνημονεύματα διατίθενται στο διαδίκτυο ελεύθερα ψηφιοποιημένα στο https://books.google.gr, στο archive.org κ.ά.

[37] Gentleman’s Magazine, Ιούλιος-Δεκ. 1821, vol. 91, part 2, σ. 366.

[38] Η μόδα της διακόσμησης των μεγαλουπόλεων δια της αρπαγής έργων τέχνης, στη νεώτερη εποχή άρχισε από το Παρίσι του Ναπολέοντα. Το Λονδίνο «σύρθηκε» σ’ αυτή τη μόδα από την ανάγκη να ανταγωνιστεί το Παρίσι σαν παγκόσμιο κέντρο τέχνης.

[39] Μάλλον αναφέρονταν σε διωγμούς και εκτελέσεις που έγιναν στην Φιλιππούπολη το 1822. Βλ. Ευθυμιάδης Απόστολος, 1971, σ. 14.

[40] Loosemore Jo, Sailing against slavery, 2008, www.bbc.co.uk.

[41] Άρθρο της St. James’s Chronicle (Λονδίνο) αναδημοσιευμένο στην Galignani’s Messenger, 11 Απρ. 1821. Η G.M. εκδιδόταν σε αγγλική γλώσσα στο Παρίσι από τον Ιταλό Giovanni Antonio Galignani.

[42] Prousis Theophilus, 1985, σ. 40-49.

[43] Heraclides Alexis and Ada Dialla, Humanitarian Intervention in the Long Nineteenth Century, Manchester University Press, 2015, σ. 106. JSTOR.

[44] Αποστολίδης Νίκος &  Βελέντζας Κωνσταντίνος, «Ήταν ληστρικά τα δάνεια που λάβαμε από την Αγγλία;», Καθημερινή, 31-3-2020. www.kathimerini.gr

[45] Swatek-Evenstein Mark, A History of Humanitarian Intervention, 2020, σ. 58. Books.google.gr

[46] Λουλές Δ., «Ο Βρετανικός τύπος για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου», Μνήμων, 7 (1979), σ. 1-11.

[47] Heraclides A. & Ada Dialla, Humanitarian Intervention …, σ. 117.

[48] Loughlin F. & Johnston A., Antiquity and Enlightenment Culture, 2020, σ. 5, 6.

[49] Maioli, Roger. Review of The Specter of Skepticism in the Age of Enlightenment, by Anton M. Matytsin. The Scriblerian and the Kit-Cats, vol. 51 no. 2,(2019), p. 158-160.

[50] Dieli M., “The Enlightenment and the Teaching of Ancient Greek Grammar …”, 2020, σ. 174.

[51] Κοντογιώργης Γιώργος, τηλεοπτική ιστορική σειρά «’21. Η Αναγέννηση των Ελλήνων», κανάλι MEGA, 18/19 Απρ. 2020, περίπου 6^ο λεπτό. www.megatv.com/21/default.asp?catid=43549

[52] Τσελίκας Αγαμέμνων, προσωπική επικοινωνία (email), 13 Απρ. 2020.

[53] Klausing, Kyle J. (2015) «‘We Are All Greeks:’ Sympathy and Proximity in Shelley‘s Hellas,» Scholarly Horizons: Univ. of Minnesota, Morris Undergraduate J. vol. 2: 2, art. 3, σ. 16, 17.

[54] Craig Calhoun, The Roots of Radicalism: …, 2012, σ. 272.

[55] Comerford Patrick, “Sir Richard Church and the Irish Philhellenes in the Greek War of Independence”, 2007, κεφ. 1.

[56] Brewer David, The Greek War of Independence, Abrams, 2011, κεφ. 14. Books.google.gr

[57] Προκύπτει από επιστολή του Δημητρίου Σχινά προς τον Μητροπολίτη Άρτης Ιγνάτιο Α’, τον Ιανουάριο του 1816. Παπαγεώργιος Σπυρίδων, «Του Μητροπολίτου Άρτης Ιγνατίου Α’ Αλληλογραφία», Επετηρίς, Φιλολογ. Σύλλ. Παρνασσός, 1917, σ. 207, 208.

[58] Barau Denys. “La mobilisation des philhellènes en faveur de la Grèce, …”, 2001, σ. 48.

[59] Edelstein Dan, συνέντευξη “Stanford scholar examines the roots of human rights”, 4/1/2019, https://news.stanford.edu

[60] Freedom’s Journal, ψηφιοποιημένο, Wisconsin Historical Society. www.wisconsinhistory.org/ ● Erdem Güven, “The Image and the Perception of the Turk in Freedom’s Journal”, Journalism History, (2016), 41:4, σ. 191-199, academia.edu. Το άρθρο επεκτείνεται και σε ιστορικά θέματα μη σχετικά με τον τίτλο, και εμφανώς προωθεί μια ωραιοποιημένη εικόνα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.