Ελληνίδες και Φιλελληνίδες – Η συμβολή τους στην Ελληνική Ανεξαρτησία

 

 

Ο φιλελληνισμός υπήρξε αδιαμφισβήτητα ένα σημαντικό και πολύπλευρο φαινόμενο που συνέβαλε καθοριστικά στην ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, δικαιώνοντας τον αγώνα των Ελλήνων για Ελευθερία και Ανεξαρτησία. Οι αγώνες και οι αγωνίες του υποδουλωμένου ελληνικού λαού συγκίνησαν τον δυτικό κόσμο, και βρήκαν απήχηση ακόμη και σε απομακρυσμένες γωνιές της υφηλίου, όπου υπήρχαν αντίστοιχα αιτήματα.

Αν και οι ιστορικοί μελετητές είναι σε θέση να χαρτογραφήσουν, εν πολλοίς, την επιρροή που άσκησε η ελληνική περίπτωση σε συγκεκριμένες συλλογικές (εθνικές ή κοινωνικές) ομάδες, παραμένει ένα γοητευτικό μυστήριο, πώς το αίτημα για την ανεξαρτησία της Ελλάδος επηρέασε τις ανθρώπινες ζωές σε προσωπικό επίπεδο. Μέχρι πού ταξίδεψε, και ποιούς ανθρώπους άγγιξε η Ελληνική επανάσταση και επηρέασε ο φιλελληνισμός; Θα μπορούσε ποτέ ένας ιστορικός του μέλλοντος να καταγράψει τις δονήσεις που η σπάνια αυτή συγκυρία μεμονωμένα προκάλεσε σε ανθρώπινες ψυχές;

Γνωρίζουμε βέβαια, ότι ο φιλελληνισμός υπήρξε ένα δυναμικό κίνημα που συγκίνησε διαφορετικούς, μεταξύ τους, ανθρώπους, ανεξαρτήτως του φύλου ή της εθνικότητας τους. Ο οργανωμένος φιλελληνισμός ώθησε τους πολίτες να υιοθετήσουν κλασικές αξίες και ιδανικά, και να αναλάβουν στην κατεύθυνση αυτή δράσεις και πρωτοβουλίες. Οι διεργασίες αυτές προσέδωσαν σε πολλούς πολίτες αυτοπεποίθηση και ωριμότητα για περισσότερες διεκδικήσεις στα πλαίσια των κοινωνιών στις οποίες ανήκαν. Μία σημαντική και συγκινητική παρακαταθήκη του φιλελληνικού ρεύματος, είναι ότι επέτρεψε να διασταυρωθούν άνθρωποι με διαφορετική κοινωνική προέλευση και εθνική καταγωγή, στη βάση ενός κοινού και ευγενούς οράματος. Στις φιλελληνικές επιτροπές που ιδρύθηκαν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ, συμμετείχαν επιφανείς πολίτες με την ισχύ να επηρεάζουν τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις. Παράλληλα όμως, συμμετείχαν και άνθρωποι προερχόμενοι από χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα ή ευπαθείς ομάδες.

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να εξετάσει κανείς τις ευκαιρίες που προσέφερε το αίτημα για την απελευθέρωση της Ελλάδος, η Ελληνική Επανάσταση και το φιλελληνικό κίνημα, στην συμμετοχή γυναικών στα κοινά, στο δικαίωμα τους να παρεμβαίνουν στην κοινωνία, και να διεκδικούν ισότιμο ρόλο.

Στο πλαίσιο αυτό, οι φιλελληνίδες δραστηριοποιήθηκαν δυναμικά στα τοπικά κομιτάτα, συνεργαζόμενες υποδειγματικά με τους άρρενες συνοδοιπόρους τους. Μάλιστα σε πολλά μέρη πρωτοπόρησαν, διεκδικώντας την ίδρυση αυτόνομων, γυναικείων φιλελληνικών επιτροπών. Ιστορικά, οι εξελίξεις αυτές κάθε άλλο παρά αμελητέες είναι. Αρκεί να αναλογισθεί κανείς, ότι εν έτει 2021 οι γυναίκες εξακολουθούν να προβάλουν τις διεκδικήσεις τους, καταλαμβάνοντας ολοένα και περισσότερο δημόσιο χώρο. Και αν, σε ό,τι αφορά στον δυτικό κόσμο, οι κατακτήσεις τους φαίνεται να γνωρίζουν καλύτερες επιδόσεις, ας μην ξεχνάμε ότι αυτές, σε ένα μεγάλο και σημαντικό μέρος του κόσμου, εξακολουθούν να υστερούν σημαντικά.

Με αυτά τα δεδομένα κατά νου, μπορεί καθένας να ανακατασκευάσει νοητά τις συνθήκες με τις οποίες ερχόταν αντιμέτωπη μία γυναίκα στις αρχές του 19^ου αιώνα. Οι φιλελληνίδες που δραστηριοποιήθηκαν θαρραλέα εντός των δυτικών κοινωνιών, είχαν συχνά απέναντι συντηρητικές εξουσίες επηρεασμένες από το πνεύμα της Ιεράς Συμμαχίας. Από την άλλη πλευρά, οι γυναίκες αυτές ήταν αντιμέτωπες με τις προκαταλήψεις μίας εποχής σοβαρών ανισοτήτων μεταξύ των δύο φύλων. Την ίδια περίοδο οι υπόδουλες Ελληνίδες βίωναν μια σκληρή πραγματικότητα. Ήταν εκτεθειμένες, οι ίδιες και τα παιδιά τους, σε κάθε λογής βία και κακουχία, ενώ συχνά γίνονταν αντικείμενο αγοραπωλησιών σε τουρκικά σκλαβοπάζαρα ή μοιραίας αντίστασης. Εδώ, αρκεί να θυμηθούμε τις ηρωικές γυναίκες του Ζαλόγγου.

Ο φιλελληνισμός ήταν ένα υπερεθνικό κίνημα, που προσέφερε την αφορμή να συμπαραταχθούν άνθρωποι διαφορετικών εθνών. Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν αυτή  με τους φιλέλληνες εθελοντές. Γάλλοι, Γερμανοί, Πολωνοί, Ιταλοί, Άγγλοι, Ελβετοί, κλπ.  ήρθαν και πολέμησαν μαζί στην Ελλάδα κάτω από την ίδια σημαία, ενώ λίγο καιρό πριν, οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι είχαν βρεθεί σε αντιμαχόμενες παρατάξεις στα πεδία μαχών της Ευρώπης. Στην Ελλάδα πραγματοποίησαν μία προσωπική και μία συλλογική υπέρβαση.

Αντίστοιχα υπερεθνικός υπήρξε και ο χαρακτήρας του γυναικείου φιλελληνισμού. Έτσι, οι Ελληνίδες που έχουν μάθει για την ύπαρξη φιλελληνίδων σε μέρη του δυτικού κόσμου, απευθύνονται σε εκείνες για να ζητήσουν βοήθεια. Ένα παράδειγμα είναι η έκκληση που απευθύνουν 31 Ελληνίδες το 1825, υπό την λαμπρή λόγια Ευανθία Καΐρη (1799–1866). Στην έκκληση αυτή προς τις «φίλες της Ελλάδος» στην Αμερική, εκφράζουν ανακούφιση για την ύπαρξη στον κόσμο ανδρών και γυναικών που κατανοούν τα δεινά τους, σε αντιπαραβολή με όσους Ευρωπαίους «κλείνουν τα μάτια» απέναντι στις σφαγές, τη φτώχεια και τη δυστυχία που μαστίζουν την Ελλάδα. Τα βιώματα της μητρότητας, της προστασίας των τέκνων, η αγωνία για την εξασφάλιση του μέλλοντός τους και της διαφύλαξης της Πατρίδας (δηλαδή της Εστίας), αποτελούν σημεία ταύτισης για γυναίκες διαφορετικού μορφωτικού επιπέδου, κοινωνικής προέλευσης και εθνικής καταγωγής. Και οι γυναίκες έχουν και εκείνες τη δύναμη να επηρεάσουν τις καταστάσεις. Η Μαντώ Μαυρογένους (1796-1848) στέλνει επιστολή προς τις φιλελληνίδες του Παρισιού, ζητώντας τους «να στραφούν προς τις βαθύτερες αλήθειες που διέπουν την ανθρωπότητα», και να επηρεάσουν τους άνδρες της Γαλλίας. Μέσω του Βρετανού αξιωματικού και Φιλέλληνα, Blaquiere, στέλνει επίσης επιστολή στις Αγγλίδες Φιλελληνίδες, και ζητά την παρέμβασή τους για την δημιουργία ασύλου για τις γυναίκες και τα ορφανά παιδιά στην Εύβοια.

 

 

Οι γυναίκες που συγκινήθηκαν στον δυτικό κόσμο από το ελληνικό ζήτημα ήταν πολλές. Σίγουρα πολύ περισσότερες από τα ονόματα που διασώθηκαν έως σήμερα. Αξίζει σε αυτό το σημείο να κάνουμε μία αναδρομή στις σημαντικότερες προσωπικότητες, επισημαίνοντας το στίγμα που άφησαν επί των ιστορικών εξελίξεων.

Καταρχάς, οι απόπειρες που απέβλεπαν στην στήριξη των Ελλήνων χρονολογούνται πριν την έκρηξη της επανάστασης στις παραδουνάβιες ηγεμονίες τον Φεβρουάριο του 1821. Πολλές γυναίκες με λαμπρή προσωπικότητα πρωτοπόρησαν με τη δράση τους κατά την προεπαναστατική περίοδο και εξοικείωσαν την κοινή γνώμη με το αίτημα για την απελευθέρωση της Ελλάδος.

Μία κυρία της υψηλής γαλλικής κοινωνίας, πασίγνωστη για την δυναμική της προσωπικότητα και τις φιλελεύθερες ιδέες της, ήταν η Madame de Staël (Louise Germaine de Staël-Holstein, 1766-1817), Γαλλίδα λογοτέχνις και φιλελληνίδα, η οποία συνδέθηκε με τον Λόρδο Βύρωνα.

 

 

Άλλες σημαντικές γυναίκες συνέβαλαν στην προετοιμασία των Ελλήνων ώστε να αναλάβουν επαναστατικές επιχειρήσεις ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Δύο εμβληματικές φυσιογνωμίες είναι η ελληνοκύπρια Ελισάβετ Σάντη Λουμάκη- Chenier και η Ρωξάνδρα Στούρτζα.

Η λόγια Ελισάβετ Σάντη Λουμάκη – Chenier (1729-1808), γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν η σύζυγος του διπλωμάτη και εμπόρου Λουδοβίκου Chénier, και κατείχε μία κεντρική θέση στον πνευματικό κόσμο του Παρισιού. Το φιλολογικό της σαλόνι ήταν σημείο συνάντησης για την διανόηση της γαλλικής πρωτεύουσας στις αρχές του 19^ου αιώνα. Εκεί, και με την καθοδήγηση της Λουμάκη Chenier, έλαβαν χώρα οι ζυμώσεις και διεργασίες που οδήγησαν στη σύσταση του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου (Hôtel Hellénophone), της πρώτης μυστικής προεπαναστατικής οργάνωσης με στόχο την απελευθέρωση της Ελλάδας. Πρόεδρος του Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου ήταν ο απουδαίος Γάλλος φιλέλλην, Auguste de Choiseul-Gouffier (1752-1817), πρέσβης της Γαλλίας στην Οθωμανική Αυτοκρατορία (1784-1792) και συγγραφέας του «Voyage pittoresque sur la Grece». Στην οργάνωση αυτή εκπαιδεύθηκε ο Αθανάσιος Τσακάλωφ (1790-851), ένας εκ των τριών ιδρυτών της πατριωτικής Φιλικής Εταιρείας. Το Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο αποσκοπούσε στην στρατολόγηση νέων μελών, και ακόμη και στην αποστολή όπλων στην Ελλάδα για την προετοιμασία της επανάστασης που αναμενόταν. Η Λουμάκη Chenier ήταν μητέρα δύο φημισμένων Γάλλων ποιητών, του νεοκλασικιστή ποιητή André Chenier (1762-1794) και του Joseph Chenier (1764-1811).

 

 

Μία άλλη φωτισμένη Ελληνίδα αριστοκρατικής καταγωγής, διαδραμάτισε αντίστοιχο ρόλο, μετατρέποντας δέκα χρόνια αργότερα το δικό της σαλόνι στο επιτελικό κέντρο όπου ελάμβαναν χώρα οι ζυμώσεις και στρατηγικές αποφάσεις της Φιλικής Εταιρείας. Πρόκειται για την Ελισάβετ Υψηλάντη (1768-1866). Την μητέρα του Αλέξανδρου και του Δημητρίου Υψηλάντη. Στο δικό της σαλόνι ελήφθη η τελική απόφαση για την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης, και εκεί συντάχθηκε ακόμη και η εμβληματική προκήρυξη «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδας». Μάλιστα πριν την υπογράψει ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ζήτησε από τη μητέρα του να διαθέσει όλη την ακίνητη περιουσία της οικογενείας στον αγώνα. Και όταν αυτή δέχθηκε, της φίλησε το χέρι. Μάλιστα ολοκλήρωσε την προκήρυξη σημειώνοντας στο κείμενο προς τιμήν της πριν υπογράψει «ασπάζομαι την χείρα της μητρός μου».

 

 

Ακολούθησαν πολλές άλλες σημαντικές γυναίκες, Ελληνίδες και Φιλελληνίδες.

Η Ρωξάνδρα Στούρτζα (1786-1844), γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν κυρία επί των Τιμών της τσαρίνας Ελισάβετ (1779-1826), συζύγου του Αλεξάνδρου Α´ (1777-1825). Στη συνέχεια σχετίσθηκε με τον Ιωάννη Καποδίστρια. Όμως εν τέλει παντρεύτηκε τον Γερμανό κόμη του Έντλινγκ, υπουργό Εξωτερικών τού δουκάτου της Βαϊμάρης, με παρότρυνση του τσάρου, ο οποίος δεν ενέκρινε έναν γάμο με τον Ιωάννη Καποδίστρια. Το γεγονός δεν την εμπόδισε να αναπτύξει μία σημαντική, διανοητική και πολιτική σχέση με τον Καποδίστρια, ακολουθώντας τον ίδιο και τον τσάρο στο Συνέδριο της Βιέννης (1815). Εκεί γνωρίσθηκε με τον Άνθιμο Γαζή και τον μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιο και αποφάσισαν να συνιδρύσουν την κεκαλυμμένα φιλο-επαναστατική «Φιλόμουσο Εταιρεία». Η στοχοποίησή της από τον υπουργό Εξωτερικών της Αυστριακής Αυτοκρατορίας Klemens von Metternich (1773-1859) ήταν θέμα χρόνου. Η Στούρτζα δεν πτοήθηκε από την απόφαση του Metternich να διαλύσει το γραφείο της Εταιρείας στη Βιέννη και δραστηριοποιήθηκε υπέρ των Ελλήνων που σπούδαζαν εκεί μέσω εράνων. Επιχείρησε δε με διάφορες πρωτοβουλίες να κινητοποιήσει τη διεθνή κοινή γνώμη υπέρ της ελληνικής υπόθεσης. Μετά την έκρηξη της Ελληνικής Επανάστασης, περιέθαλπε στη Ρωσία τους κατατρεγμένους Έλληνες που έφθαναν στην Οδησσό, με την πολύτιμη αρωγή της τσαρίνας Ελισάβετ, η οποία είχε προσφέρει και σημαντικά ποσά ως συνδρομήτρια της Φιλομούσου Εταιρείας της Βιέννης.

 

 

Προεπαναστατικά σχετίσθηκε επίσης με τον Ρώσο τσάρο Αλέξανδρο Α´, η θαρραλέα φιλελληνίδα από την Βαλτική, Barbara Julie de Krüdener (1764–1824). H Krüdener είχε αριστοκρατική καταγωγή και ήταν προτεστάντισα ιεραπόστολος. Συνδέθηκε φιλικά με τον Αλέξανδρο Α´, επηρεάζοντας τον καθοριστικά στην κατεύθυνση της σύστασης της Ιεράς Συμμαχίας. Λέγεται μάλιστα ότι η επιλογή της ονομασίας της προέρχεται από την ίδια. Στήριξε τη σύσταση της Ιεράς Συμμαχίας, θεωρώντας ότι αυτή θα λειτουργούσε προστατευτικά και υποστηρικτικά υπέρ της ανεξαρτησίας των Ελλήνων. Όταν συνειδητοποίησε ότι το 1821 η στάση της Ιεράς Συμμαχίας δεν ήταν φιλελληνική, μετέβη στην Αγία Πετρούπολη, ώστε να επηρεάσει τον ουδέτερο Αλέξανδρο σε μία δημόσια τοποθέτηση υπέρ των Ελλήνων. Η ενόχληση του Αλεξάνδρου από την επιμονή της Krüdener να τον μεταπείσει ήταν τέτοια, ώστε στο τέλος την εξόρισε στην Κριμαία. Ο ένθερμος φιλελληνισμός της Krüdener ήταν η αιτία να απωλέσει τη θέση, τα προνόμια, τα πλούτη της, ακόμη και την προσωπική σχέση της με τον τσάρο.

 

 

Η σύζυγος του Αλεξάνδρου, τσαρίνα Ελισάβετ, δεν αποτέλεσε τη μόνη περίπτωση μέλους βασιλικής οικογενείας που δραστηριοποιήθηκε υπέρ των Ελλήνων. Η Caroline von Braunschweig-Wolfenbüttel (1768 – 1821), σύζυγος του βασιλέα Γεωργίου Δ΄ του Ηνωμένου Βασιλείου, υπήρξε φιλελληνίδα και στήριζε ένθερμα τη Φιλόμουσο Εταιρεία και τους σκοπούς της. Το 1816 επισκέφθηκε την Αθήνα όπου οργάνωσε και αρχαιολογικές ανασκαφές.

 

 

Εντυπωσιακή είναι ακόμη η δράση της πριγκίπισσας Sophia Albertina της Σουηδίας (Sophia Maria Lovisa Fredrika Albertina, 1753 – 1829), αδελφής του Σουηδού βασιλέα. Με την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως ίδρυσε γυναικείο φιλελληνικό κομιτάτο, μετατρέποντας τα ανάκτορα σε κέντρο του φιλελληνισμού. Εκατοντάδες γυναίκες έσπευδαν εκεί, για να δώσουν χρήματα και να ενισχύσουν τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων.

 

 

Ακόμη και η πριγκίπισσα της Ορλεάνης Louise Marie Thérèse Charlotte Isabelle d’Orléans (1812-1850) και όλος ο βασιλικός οίκος, είχαν ταχθεί υπέρ των Ελλήνων. Σε ένα μόνο έρανο η πριγκίπισσα της Ορλεάνης προσέφερε 3000 Φράγκα υπέρ τω Ελλήνων.

 

 

Οι κυρίες της αριστοκρατίας στην Ευρώπη βοήθησαν ποικιλοτρόπως την ελληνική υπόθεση. Γαλουχημένες με την κλασική παιδεία, είδαν τους σύγχρονους Έλληνες ως άξιους απογόνους του Λεωνίδα και του Μιλτιάδη. Στο σαλόνι της Δανής καλλιτέχνιδος Karen Margrethe «Kamma» Rahbek (1775-1829) τα λογοτεχνικά ενδιαφέροντα της Δανικής κοινωνίας διασταυρώθηκαν με συζητήσεις για τον φιλελληνισμό.

 

 

Το ίδιο παράδειγμα ακολούθησαν πολλές ευγενείς και καλλιεργημένες κυρίες που δέσποζαν στην κοσμική ζωή των πρωτευουσών της Ευρώπης. Μετέτρεψαν τα σαλόνια τους σε χώρο συνάντησης φιλελλήνων, και πρωτοστατούσαν σε διάφορες φιλανθρωπικές δραστηριότητες. Οι ζυμώσεις που έλαβαν χώρα εκεί ήταν καίριες για την ηθική αλλά και την υλική στήριξη των Ελλήνων. Η φιλελληνική δραστηριότητά τους δεν υστερούσε σε τίποτα από αυτή των ανδρών.

Έτσι, η Anna Eynard – Lullin (1793-1868), Ελβετή ζωγράφος και φιλάνθρωπος, γνωστότερη ως η σύζυγος του μεγάλου πολιτικού και τραπεζίτη Jean-Gabriel Eynard (1775-1863), αναδείχθηκε με τη δική της δράση ως σε θερμή φιλελληνίδα. Στη Γενεύη ίδρυσε φιλελληνικό κομιτάτο γυναικών. Διοργάνωσε φιλελληνικές παραστάσεις, δεξιώσεις και συναυλίες, και συγκέντρωνε συστηματικά χρήματα και διάφορα είδη για τους επαναστατημένους Έλληνες.

 

 

Οι Φιλελληνίδες αναζητούσαν κάποια πρότυπα Ελληνίδας ηρωίδας στη Ελληνική Επανάσταση, και τα βρήκαν κυρίως στο πρόσωπο δύο εμβληματικών Ελληνίδων.

Η πρώτη ήταν η δυναμική και μαχητική αγωνίστρια Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα (1771-1825). Ήταν μία εύπορη γυναίκα που είχε γνωρίσει πολλές δυσκολίες. Ήταν ορφανή από πατέρα, και έμεινε δύο φορές χήρα. Το 1819 μυήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στη Φιλική Εταιρεία και το 1821 συμμετείχε ενεργά στην Επανάσταση. Προσέφερε πολλά χρήματα, πολεμοφόδια, τα πλοία της, ακόμη και τον γιό της, που σκοτώθηκε σε μάχη με τους Τούρκους.

 

 

Η δεύτερη ήταν η Μαντώ Μαυρογένους (1796-1840), την οποία χαρακτήριζε η παιδεία της, το ψυχικό της σθένος και η ανιδιοτέλειά της. Γεννήθηκε στην Τεργέστη, όπου ζούσε η οικογένειά της. Ο πατέρας της ήταν ο Νικόλαος Μαυρογένης, μέλος της Φιλικής Εταιρίας, στην οποία μύησε και τη Μαντώ το 1820. Διέθεσε την περιουσία της στην Επανάσταση, εξόπλισε τις Ελληνικές δυνάμεις, ενώ συμμετείχε και η ίδια σε επιχειρήσεις. Παράλληλα αποστέλλει πολλές επιστολές στην Ευρώπη, με στόχο να επηρεάσει την κοινή γνώμη και να κατευθύνει την δράση των Φιλελληνίδων. Ακολουθεί ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από επιστολή της προς Αγγλίδες Φιλελληνίδες (1824-1825) «…Δεν μας αρκεί ευγενικές κυρίες μόνο ο ενθουσιασμός. Οι αιώνες της τυραννίας μας έχουν εξαντλήσει οικονομικώς. Ο ηρωισμός δεν ωφελεί όταν στερείται τ’ απαραίτητα οργανικά μέσα για να εκδηλωθή, χρήμα, όπλα, πυρομαχικά, τροφή, ενδύματα. Και αν τολμώ να επικαλεσθώ την συμπάθειά σας, σκοπός μου είναι η εξασφάλισις ενός ασύλου για τα κατατρεγμένα γυναικόπαιδα στην Εύβοια την οποία με την μεσολάβηση σας θα ευρίσκαμε τρόπο να επανακτήσουμε και να την αφιερώσουμε στην μνήμη των γυναικών της Αγγλίας…».

Έχει ενδιαφέρον ότι η κάθε μία έχει εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα. Η Μαντώ είναι μία νεαρή, ευγενής και λεπτή φυσιογνωμία. Αντίθετα η Μπουμπουλίνα είναι μία μεσόκοπη γυναίκα, με αρρενωπή συμπεριφορά και σκληρά χαρακτηριστικά. Το κοινό στοιχείο και για τις δύο είναι ότι διαθέτουν μεγάλες περιουσίες και φλογερή πίστη για την απελευθέρωση της Ελλάδας.

Το δυναμικό αυτό δίπολο προβάλλεται ως πρότυπο στην δυτική κοινή γνώμη.

Ο φιλελληνισμός καθίσταται πλέον κυρίαρχη «τάση» στην Ευρώπη και οι φιλελληνίδες διοργανώνουν ομιλίες, εράνους και αποστολές ιματισμού στην Ελλάδα. Προσφέρουν στα κομιτάτα την εθελοντική τους εργασία. Προσφέρουν με ενθουσιασμό, επώνυμα και ανώνυμα, υψηλά χρηματικά ποσά για τους σκοπούς των κομιτάτων, μέχρι και τα κοσμήματά τους! Ράβουν ρούχα και σημαίες για τους φιλέλληνες εθελοντές που μεταβαίνουν στην Ελλάδα με σκοπό να τους στηρίξουν ηθικά και συναισθηματικά, και αναπτύσσουν επικοινωνία μαζί τους, όσο οι ίδιοι βρίσκονται και αγωνίζονται στην Ελλάδα.

H ιδιαίτερα δραστήρια Γαλλίδα Φιλελληνίδα Madame Delcombre, ήταν επικεφαλής του φιλελληνικού κομιτάτου στο Παρίσι. Ετοιμάζει η ίδια μία πολύ ωραία μεταξωτή σημαία (κεντημένη από την ίδια), την οποία προσφέρει κατά τη διάρκεια τελετής, στον Γάλλο Φιλέλληνα αξιωματικό του ιππικού, Auguste Michel Marie Étienne Régnault (ή Régnaud) de St-Jean d’Angely (και μετέπειτα Στρατάρχη της Γαλλίας). Ο Γάλλος Φιλέλληνας ορκίζεται να φέρει συνεχώς τη σημαία αυτή στα πεδία των μαχών. Προς μεγάλη θλίψη του Régnault η σημαία χάνεται στη μάχη της Καρύστου.

Μία άλλη, εκπάγλου καλλονής, διάσημη κυρία της Ευρωπαϊκής αριστοκρατίας, είναι η Madame de Récamier (Jeanne Françoise Julie Adélaïde, 1777 – 1849). Επίσης μέλος του φιλελληνικού κομιτάτου στο Παρίσι. Η κυρία Recamier αλληλογραφεί με τον Φιλέλληνα Γάλλο στρατιωτικό Olivier Voutier (1796-1877), όσο εκείνος βρίσκεται στην Ελλάδα.

 

 

Η Récamier συγκέντρωσε και εξέδωσε τις μακροσκελείς επιστολές, στις οποίες ο Voutier περιγράφει τα ήθη και τα έθιμα των Ελλήνων, ιστορικούς τόπους και σκηνές από μάχες,, υπό τον τίτλο «Γράμματα για την Ελλάδα». Τα έσοδα από την πώληση του βιβλίου, που συγκίνησε τους Γάλλους υπέρ του ελληνικού αγώνα, προορίζονταν για το φιλελληνικό κομιτάτο. Η Récamier υπήρξε μία επιδραστική προσωπικότητα σε ό,τι αφορά στο φιλελληνικό κίνημα. Η αγάπη της για την Ελλάδα και τους Έλληνες πυροδοτήθηκε από τη σχέση της με τον ρομαντικό συγγραφέα, πολιτικό και φιλέλληνα François-René de Chateaubriand (1768-1848), και διατηρήθηκε καθ’όλην την διάρκεια του ελληνικού αγώνα. Η Recamier στήριξε την Ελληνική Επανάσταση με μεγάλες χρηματικές προσφορές από δικούς της πόρους, καθώς και από έσοδα εράνων.

Στη Γαλλία, ο φιλελληνισμός και η «ελληνομανία» φθάνει σε τέτοιο βαθμό, ώστε να επηρεάζει τη μόδα: εμπνευσμένες από την ηρωική Μπουμπουλίνα είναι οι «Robes de dame a la Bobeline». Η ενδυμασία των φιλελληνίδων ενσωματώνει τις ελληνικές μαντήλες, ενώ σε κοσμικές δεξιώσεις δεν είναι πλέον αφύσικο, όταν μια κυρία της καλής κοινωνίας εμφανίζεται με ελληνική στολή. Σε συναυλία που δόθηκε στο Παρίσι με μαέστρο τον ίδιο τον Rossini για τους σκοπούς του φιλελληνικού κομιτάτου (8/4/1826), οι μουσικοί διακοσμούν τα όργανα με γαλανόλευκες κορδέλες, οι κύριοι φέρουν γαλανόλευκα περιβραχιόνια, οι κυρίες στολίζουν τις τουαλέτες τους με τα ελληνικά χρώματα. Μετά τη λήξη της συναυλίας, οι κυρίες πρωτοστατούν στη συλλογή εράνων.

Η δημόσια εκδήλωση φιλελληνικών αισθημάτων ήταν, σε έναν βαθμό, τεκμήριο του επιπέδου της καλλιέργειας ή της ευαισθησίας μίας γυναίκας ή ενός άνδρα της εποχής. Θα ήταν άδικο να υποθέσουμε ότι οι λόγοι που σχετίζονταν με την τοποθέτηση υπέρ των Ελλήνων ήταν «επιδερμικού» χαρακτήρα. Αρκεί να αναλογισθεί κανείς, ότι οι ισχυρότερες δυνάμεις στην Ευρώπη ήταν, κατά την πρώτη φάση της Ελληνικής Επανάστασης, ουδέτερες ή αδιάφορες, ενώ πολλές είχαν επηρεασθεί από το πνεύμα του Metternich που ήταν αντίθετο με κινήματα στην Ευρώπη. Πολλοί Φιλέλληνες έδρασαν, ειδικά μέχρι το 1824-1825, υπό τον φόβο της παρακολούθησης από την αστυνομία του Metternich. Μία τέτοια φωτεινή περίπτωση είναι η Πολωνή πατριώτισσα Emilia Sczaniecka (1804-1896), που έδρασε στην πόλη Poznan, και εξαρχής ταυτίστηκε με τον ελληνικό αγώνα για Ανεξαρτησία. Υπήρξε η «Μπουμπουλίνα της Πολωνίας». Ίδρυσε την «Επιτροπή Βοηθείας προς τους Έλληνες» και οργάνωσε εράνους για τα ορφανά τέκνα των αγωνιστών, όπως και για την περίθαλψη των τραυματιών. Οι άνθρωποι που ενεπλάκησαν στο ελληνικό ζήτημα, το έκαναν πολλές φορές ακόμη και με κίνδυνο της ζωής τους ή και προσωπικό κόστος.

 

 

Η εξαγορά Ελλήνων από σκλαβοπάζαρα, και οι υιοθεσίες ορφανών παιδιών από την Ελλάδα, ήταν άλλα δύο δύσκολα πεδία δράσης για τα οποία ενδιαφέρθηκαν οι φιλελληνίδες. Προϋπέθεταν προσωπική εμπλοκή και κόστος, υλικό και συναισθηματικό. Ειδικότερα, οι υιοθεσίες Ελληνοπαίδων, στα οποία προσφερόταν μία δεύτερη ζωή στην Ευρώπη ή τις ΗΠΑ, αποτελούσαν σαφώς γεγονότα τα οποία μεταμόρφωναν τις ζωές των εμπλεκομένων για πάντα. Και για αυτό συγκινούν ως σήμερα.

Άξια μνείας είναι και η παρουσία και συμμετοχή των γυναικών στον λογοτεχνικό φιλελληνισμό. Η πλέον γνωστή περίπτωση φιλελληνίδας λογοτέχνιδος δεν είναι άλλη παρά η λαμπρή Mary Shelley (1797-1851) από την Αγγλία, σύντροφος του Percy Shelley (1792-1822) και συγγραφέας του πασίγνωστου έργου Frankenstein (1818). Η Shelley συνδέθηκε φιλικά με τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τον επονομαζόμενο «κύκλο της Πίζας» γύρω από τον μητροπολίτη Ιγνάτιο. Το εμβληματικό έργο του Percy Shelley, «Hellas», είναι άλλωστε αφιερωμένο στον «τουρμπανοφόρο φίλο του», Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο.

 

 

Η Shelley ταυτίσθηκε εξαρχής με τον ελληνικό αγώνα για Ελευθερία και Ανεξαρτησία, και επέδρασε καθοριστικά στη διαμόρφωση του φιλελληνισμού του στενού της φίλου, Λόρδου Βύρωνα (1788-1824). Έμαθε ελληνικά και οραματιζόταν, μαζί με τον σύζυγό της, την ελεύθερη Ελλάδα, στην οποία σχεδίαζαν να μετακομίσουν. Έχοντας βιώσει κάποιες τραυματικές διαψεύσεις, όπως την απώλεια των παιδιών της, του συντρόφου της, Percy Shelley, από πνιγμό, και λίγο αργότερα του κοντινού της φίλου, Βύρωνα, από ασθένεια στο Μεσολόγγι, η Shelley έγραψε το φιλελληνικό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας «The Last Man»: σε ένα εφιαλτικό, δυστοπικό μέλλον, οι Έλληνες προσπαθούν να επανακτήσουν την Πόλη, όταν μια επιδημία με προέλευση την Κωνσταντινούπολη ρημάζει τον μελλοντικό κόσμο. Η συγγραφέας περιγράφει μία συντροφιά Φιλελλήνων, οι οποίοι πολεμούν για την ελληνική υπόθεση: μιλάει αλληγορικά για τους δικούς της ανθρώπους που χάθηκαν τόσο νωρίς και τόσο άδικα.

Η ελληνική περίπτωση έδωσε έμπνευση σε πολλές γυναίκες δημιουργούς για τα έργα τους και τη δράση τους. Η Αγγλίδα ιστορικός, συγγραφέας και ποιήτρια, Agnes Strickland (1796 –1874), έγραψε το ποίημα «Δημήτριος», εμπνευσμένη από την αγάπη της προς τους Έλληνες.

 

 

Από την Γαλλία, η ποιήτρια Amable Tastu (1798–1885) έγραψε ένα ποίημα για τα Ψαρρά, ενώ η ποιήτρια Delphine Gay ή de Girardin (1804-1855) προσέφερε χρηματικά ποσά σε φιλελληνικούς εράνους.

 

 

Στην Γερμανία, από τις πρώτες γυναίκες που τοποθετήθηκαν ανοικτά υπέρ των Ελλήνων ήταν η συγγραφέας Amalia von Imhoff-Helvig (1776-1831). Η Imhoff-Helvig υπήρξε μαθήτρια των Goethe και Schiller, καθώς και φίλη του φιλέλληνα ποιητή Wilhelm Müller, που ανήκε στον κύκλο της λογοτεχνικής εφημερίδας «Gesellschafter» του Βερολίνου. Έγραψε και δημοσίευσε φιλελληνικά ποιήματα ήδη από την αρχή της Επανάστασης. Το 1826 κυκλοφόρησε στο Βερολίνο ένα τεύχος με ποιήματα της υπέρ της στήριξης των Ελλήνων.

 

 

Η συγγραφέας Friederike Brun (1765-1835) δημοσίευσε φιλελληνικά ποιήματα ήδη το 1821.

 

 

Η «Γερμανίδα Σαπφώ», Louise Brachmann (1777-1822),  έγραψε και δημοσίευσε φιλελληνικά ποιήματα υπό τον τίτλο «Griechenland».

 

 

Το 1824, η βαρόνη Julie Charlotte Dorothea Therese von Richthofen (1785-1840), έγραψε το φιλελληνικό έργο «Helas und Helianor» (Ο Έλας και ο Ελιανώρ), το οποίο αναφερόταν, μεταξύ άλλων, στο όραμα της απελευθέρωσης της Ελλάδας, τους Έλληνες σπουδαστές στη Γερμανία και τη συμμετοχή στη Φιλική Εταιρεία. Στο έργο «Graf Branzka» (Ο βαρόνος Μπράντσκα) που συνέγραψε η Wilhelmine von Alben το 1829, γίνονται αναφορές στον Αλέξανδρο Υψηλάντη και την εξέγερση στην Ελλάδα.

Το ενδιαφέρον για την ελληνική επανάσταση παρέμεινε ζωντανό και αργότερα, κατά την περίοδο της Kρητικής Eπανάστασης )1866-1869. Η Γερμανίδα συνθέτις, συγγραφέας και παιδαγωγός Johanna Κinkel (Maria Johanna Mockel, 1810- 1858), που συμμετείχε στην επανάσταση του 1848 στην χώρα της, συνέθεσε το φιλελληνικό έργο «Hymne auf den Tod des Marco Botzaris» (Άσμα για τον θάνατο του Μάρκου Μπότσαρη, 1843). Ήταν η σύζυγος του φιλέλληνα ευαγγελιστή θεολόγου, Gottfried Kinkel (1815-1882), δημιουργού του φιλελληνικού ποιήματος «Schlachtengesang der Kandioten», το οποίο έγραψε συγκινημένος από το κρητικό ζήτημα.

 

 

Τα πρώτα χρόνια ζωής του νέου ελληνικού κράτους, οι φιλέλληνες και φιλελληνίδες επιχείρησαν να στηρίξουν τις προσπάθειες δημιουργίας ορισμένων απαραιτήτων δομών για τη λειτουργία του. H Αμερικανογαλλίδα φιλελληνίς, Sophie de Marbois-Lebrun (1785-1854), ευρύτερα γνωστή ως Δούκισσα της Πλακεντίας, είχε ενισχύσει οικονομικά τις στρατιωτικές ανάγκες του ελληνικού εθνικού αγώνα. Αργότερα συνέχισε την κοινωνική της προσφορά στα πρώτα χρόνια ζωής του ελληνικού κράτους, μεριμνώντας λ.χ. για την εκπαίδευση θυγατέρων αγωνιστών της επανάστασης.

 

 

Η διαμόρφωση εκπαιδευτικών υποδομών στο αναδυόμενο ελληνικό κράτος, και η καταπολέμηση της απαιδευσίας στην Ελλάδα, ήταν το κύριο μέλημα των αμερικανικών, χριστιανικών ιεραποστολών στην Ελλάδα. Έμφαση δόθηκε στην βελτίωση της εκπαίδευσης των κοριτσιών, και της ανάπτυξης του συνολικού τους επιπέδου. Η Αμερικανίδα ιεραπόστολος Frances Maria Mulligan Hill (1799-1884), μετέβη το 1839 στην Ελλάδα μαζί με τον σύζυγό της, John Henry Hill, και ίδρυσαν σχολεία στην Αθήνα.

 

 

Αντίστοιχα, η Emilia Field Brewer ίδρυσε και διηύθυνε μαζί με τον σύζυγό της Josiah Brewer, ελληνικό σχολείο στην Σμύρνη της Μικράς Ασίας.

 

 

Το κρητικό ζήτημα έδωσε ακόμη μία αφορμή για την αναζωπύρωση του φιλελληνικού ρεύματος, από το οποίο δεν έλειψαν ασφαλώς οι φιλελληνίδες. Η Anna Eynard – Lullin, η οποία από την αρχή της επανάστασης βρέθηκε στο πλευρό των Ελλήνων, συνέχισε να στηρίζει τους Κρήτες με το γυναικείο κομιτάτο της Ελβετίας. Η Julia Ward Howe (1819-1910), σύζυγος του κορυφαίου Αμερικανού φιλέλληνα, Samuel Gridley Howe (1801-1876), συνίδρυσε με τον σύζυγό της την «Greek Relief Committee» στην Βοστώνη και στήριξε τον ελληνικό αγώνα συγκεντρώνοντας χρήματα, τρόφιμα και ρούχα, ακόμη γράφοντας και ένα ποίημα. Στην Βοστώνη οργάνωσε μία μουσική εκδήλωση για να στηρίξει τους επαναστατημένους Κρητικούς, οι εισπράξεις από την οποία (ύψους 2.000 ταλίρων), στάλθηκαν στην Ελλάδα.

 

 

Στη συνέχεια ήλθε στην Ελλάδα με τον σύζυγο και τα παιδιά της, και βοήθησε με διανομές χρημάτων και ιματισμού τους Κρητικούς πρόσφυγες. Μάλιστα μία κόρη της νυμφεύθηκε τον Έλληνα Αναγνωστόπουλο. H Γερμανίδα συγγραφέας, βαρόνη Marie Espérance von Schwartz (1818-1899), έμεινε γνωστή με το καλλιτεχνικό όνομα «Ελπίς Μέλαινα». Υπήρξε προσωπική φίλη του Ιταλού εθνικού ήρωα, Giuseppe Garibaldi. Το 1868 εντόπισε σε εξαθλιωμένη κατάσταση τους τελευταίους γαριβαλδινούς στην Κρήτη, οι οποίοι είχαν σπεύσει να συνδράμουν τους Κρητικούς στον αγώνα τους, και έκανε τα πάντα για να τους βοηθήσει. Έγραψε βιβλία για την Κρήτη και μετέφρασε κρητικά τραγούδια στα γερμανικά.

 

 

Η Dora d´Istria, κατά κόσμον Elena Ghica (Ελένη Γκίκα – Mασάλσκυ, 1828-1888) γεννήθηκε στο Βουκουρέστι της Ρουμανίας και ήταν φαναριώτικης καταγωγής, κόρη του πρίγκιπα Μιχαήλ Γκίκα. Ανέπτυξε συγγραφικό έργο, στο οποίο αναγνωρίζεται η αγάπη της για την Ελλάδα και τον πολιτισμό της. Ασχολήθηκε με τις εθνικές διεκδικήσεις των βαλκανικών λαών και στρατεύθηκε υπέρ των Κρητών κατά την επανάσταση του 1866-69. Στήριξε επίσης την απόδοση των Ιονίων νήσων στην Ελλάδα, εφόσον θεωρούσε την ελληνικότητά τους αδιαμφισβήτητη. Με σειρά άρθρων της αντιτάχθηκε στον ανθελληνισμό του Fallmerayer. Σε αναγνώριση των πολύτιμων υπηρεσιών της προς το ελληνικό έθνος, η Ελένη Γκίκα ανακηρύχθηκε «πολίτις της Ελλάδος».

 

 

Αν και συχνά δίδεται έμφαση στο φαινόμενο του φιλελληνισμού όπως εκδηλώθηκε κατά την δεκαετία του 1820, αξίζει να επισημανθεί ακόμη μία φορά, ότι η συμβολή του υπήρξε διαχρονική. Εκδηλώσεις φιλελληνισμού διατρέχουν ολόκληρο τον 19^ο και 20^ο αιώνα, καθορίζοντας τις ιστορικές εξελίξεις. Μία περίπτωση φιλελληνίδας, η οποία βρέθηκε στην Ελλάδα στο τέλος του 19^ου αιώνα, είναι η Γαλλίδα Juliette Lambert-Adam (1836-1936), η οποία επισκέφθηκε την Ελλάδα το 1901 και συνδέθηκε φιλικά με τον Δημήτριο Βικέλα. Έγραψε το έργο «Σύγχρονοι Έλληνες ποιητές» και μετέφρασε ελληνικά θεατρικά έργα.

 

 

Όπως διαπιστώνεται από την παραπάνω, σύντομη αναδρομή, η παρουσία των γυναικών στο φιλελληνικό κίνημα δεν είναι απλά συνοδευτική, αλλά ουσιαστικότατη.

Οι παραπάνω γενναίες γυναίκες και φιλελληνίδες προσέφεραν σπουδαίο έργο για την πατρίδα μας. Ήλθαν σε αντιπαράθεση με πρόσωπα που διέθεταν πολιτική ισχύ, και αποδείχθηκαν ισάξιες συνοδοιπόροι των αρρένων φιλελλήνων. Άσκησαν σημαντική επιρροή σε άνδρες και γυναίκες, επηρεάζοντας τον ρου της Ιστορίας και των πολιτικών εξελίξεων, σε μία εποχή που οι γυναίκες στον δυτικό κόσμο δεν είχαν κατακτήσει ούτε το δικαίωμα ψήφου, ούτε καν ισότιμη συμμετοχή στην κοινωνία με τους άνδρες. Συνδέθηκαν με γυναίκες από άλλες χώρες και ενθάρρυναν, ηθικά και υλικά, τις αγωνιστικές προσπάθειες των Ελλήνων και των Ελληνίδων. Με τις σκέψεις και τις δράσεις τους προσέφεραν ανακούφιση, φροντίδα και ελπίδα στους Έλληνες. Μερίμνησαν για την εκπαίδευση και την φροντίδα των κορασίδων στην Ελλάδα, και μέσω υιοθεσιών προσέφεραν μία δεύτερη ζωή σε πολλά Ελληνόπουλα, που ο πόλεμος τους στέρησε τους γονείς και το μέλλον τους.

Για όλες τις «μητρικές» υπηρεσίες κάθε ανώνυμης και επώνυμης φιλελληνίδας προς την Πατρίδα μας, η ΕΕΦ και οι Έλληνες εκφράζουν τον ειλικρινή τους σεβασμό και την απεριόριστη ευγνωμοσύνη τους.

 

Πηγές – Βιβλιογραφία

• Βαγενά, Θάνου, Δημητρακοπούλου, Ευρυδίκης, Αμερικανοί Φιλέλληνες Εθελοντές στο Εικοσιένα, Εκδόσεις «μάτι», Κατερίνη 2017.
• Κανελλόπουλος, Παναγιώτης, Λόρδος Βύρων, Εκδόσεις Διον. Γιαλλέλης, Αθήνα 1983.
• Κεφαλίδου, Σεβαστή, Πώς βλέπουν οι Ευρωπαίοι Φιλέλληνες Περιηγητές και τεχνοκράτες τους υπόδουλους Έλληνες και την ελληνική πραγματικότητα (κοινωνία-πολιτική- παιδεία). Μεταπτυχιακή εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2005.
• Λάσκαρι, Σ.Θ., Ο Φιλελληνισμός εν Γερμανία κατά την Ελληνικήν Επανάστασιν, Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Εν Αθήναις, (χ.χ.).
• Μαντά, Ελευθερία, Οι γαριβαλδινοί στην Κρητική Επανάσταση του 1866-69. 14/12/2017.
• Μαράς, Κωνσταντίνος, Η Ελλάδα της Ευρώπης. Ο φιλελληνισμός ως πρώιμη μορφή ευρωπαικής ενσωμάτωσης. Εκδόσεις Γαβριηλίδης, Αθήνα 2015.
• Ξηραδάκη, Κούλα, ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΕΣ Ι: Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΩΝ ΣΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ,  01.04.2013.
• Ξηραδάκη, Κούλα, ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΔΕΣ ΙΙ, 03.04.2013.
• Παπαδόπουλος, Στέφανος Ι., Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός, ομιλία στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων για τον εορτασμό της 150ετηρίδος της Εθνικής Παλιγγενεσίας (27.11.1971), Ιωάννινα 1971.
• Πλεμμένος, Γιάννης, Η καλλιτεχνική συμβολή των φιλελλήνων στην Επανάσταση του 1821: δημιουργοί, ρεπερτόριο, απήχηση, στο: Συλλογικό, ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ. ΤΟ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ ΑΠΟ ΤΟ 1821 ΩΣ ΣΗΜΕΡΑ, εκδόσεις Ηρόδοτος, 2015.
• Τράκα, Θεολογία, Η Ελλάδα και ο Ελληνικός αγώνας για Ανεξαρτησία μέσα από τη γερμανόφωνη πεζογραφία της δεκαετίας του 20 κατά τον 19^ο αιώνα, Διδακτορική διατριβή, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, Κέρκυρα 2012.