Μέχρι σήμερα, η προσωπικότητα του Βενεζολάνου Don Francisco de Miranda, εθνεγέρτη της Λατινικής Αμερικής, ήταν ιστορικά συνδεδεμένη με αυτή του Ρήγα Βελεστινλή. Και οι δύο συνδέθηκαν με τους αγώνες της ανεξαρτησίας των πατρίδων τους, όπως έχει γράψει ο διάσημος Χιλιανός ελληνιστής Καθηγητής Miguel Castillo Didier στο βιβλίο του, με τίτλο “Δύο πρόδρομοι: Miranda και Ρήγας, Αμερική και Ελλάδα”. Αυτό το άρθρο προτείνει ότι ο πρίγκιπας Αλέξανδρος Υψηλάντης, εθνεγέρτης της Ελλάδας, θα μπορούσε να είναι μία ελληνική ιστορική μορφή πιο κοντά στον Francisco de Miranda, από όσο ο Ρήγας, αφού και οι δύο ξεκίνησαν τις επαναστάσεις στις χώρες τους, στις αρχές του 19ου αιώνα.
Οι αρχές του βιβλίου Βίοι Παράλληλοι του Πλουτάρχου, είναι η επιλεγμένη μέθοδος για να οργανωθεί, αναλυθεί, συντεθεί και ολοκληρωθεί το θέμα αυτού του άρθρου. Εφαρμόζοντας αυτή τη μέθοδο, θα γίνει προσπάθεια να επισημανθούν οι ιδιαίτεροι χαρακτήρες του Miranda και του Υψηλάντη. Για το λόγο αυτό συγκρίνεται η προκήρυξη του Miranda: «Στους λαούς κατοίκους της Αμερικο-Κολομβιανής Ηπείρου» με τις προκηρύξεις του Υψηλάντη: «Μάχου ὑπέρ Πίστεως καί Πατρίδος» και «Ἄνδρες Γραικοί, ὅσοι εὑρίσκεσθε εἰς Μολδαβίαν καί Βλαχίαν!». Η ανάλυση αποκαλύπτει ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των γραπτών των δύο ηγετών, για την τεκμηρίωση της υπόθεσης περί «Βίων Παραλλήλων».
Η σύγκριση των πολυδιάστατων προσωπικοτήτων των δύο ηρώων ξεκινάει με την παραδοχή ότι και οι δύο αναφερόμενες προσωπικότητες ήταν μέλη της κοινωνικής και οικονομικής ελίτ των χωρών τους: Αφενός, ο Don Francisco de Miranda γεννήθηκε στο Καράκας το 1750. Ο πατέρας του ήταν πλούσιος έμπορος από τις Καναρίους Νήσους που απέκτησε τον τίτλο του Λοχαγού του Τάγματος των Πολιτοφυλακών των Λευκών του Καράκας. Αφετέρου, ο Πρίγκιπας Υψηλάντης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1792, από μια φαναριώτικη οικογένεια σημαντική και πλούσια. Ο πατέρας του ήταν ο ηγεμόνας των Πριγκιπάτων της Μολδαβίας και μετέπειτα της Βλαχίας και ο παππούς του ήταν ο Μέγας Δραγουμάνος της Υψηλής Πύλης.
Αμφότεροι Miranda και Υψηλάντης ήταν πολυμαθείς: Ο Miranda σπούδασε Φιλοσοφία, Νομική, Ιστορία, Μαθηματικά και Γεωγραφία ενώ ο Υψηλάντης, έλαβε ευρεία μόρφωση μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1806, όταν η οικογένειά του κατέφυγε στη Ρωσία. Ήταν επίσης πολύγλωσσοι: Ο Miranda, εκτός από Ισπανικά, μιλούσε Αγγλικά, Γαλλικά, Λατινικά και Αρχαία Ελληνικά και ο Υψηλάντης, εκτός από ελληνικά, μιλούσε Ρωσικά, Γαλλικά, Γερμανικά και Ρουμανικά. Και οι δύο ηγέτες έλαβαν στρατιωτική εκπαίδευση. Το 1771, ο Miranda πήγε στη Μαδρίτη, όπου ακολούθησε στρατιωτικές σπουδές για να πάρει το πτυχίο του Λοχαγού του Βασιλικού Στρατού. Το 1810 ο Υψηλάντης εισήλθε στη σχολή του Σώματος των Αυτοκρατορικών Ακολούθων της Τσαρικής Ρωσίας.
Προκήρυξη του Francisco de Miranda
Πριν από την έναρξη των πολέμων της ανεξαρτησίας των χωρών τους, και οι δύο απέκτησαν μεγάλη στρατιωτική εμπειρία σε ξένα στρατεύματα, υπηρετούντες σε υψηλές θέσεις, ακόμη και ως στρατηγοί: Ο Βενεζολάνος Miranda συμμετείχε στον πόλεμο της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών και τη Γαλλική Επανάσταση. Θήτευσε για λίγο ως στρατηγός στο Γαλλικό στρατό. Ο Έλληνας Υψηλάντης διακρίθηκε στους πολέμους ενάντια στον Ναπολέοντα, ως αντισυνταγματάρχης του Ρωσικού στρατού, όπου έχασε το δεξί του χέρι, σε ηλικία 21 ετών, στη μάχη της Δρέσδης. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Τσάρος τον προήγαγε σε Στρατηγό.
Οι τελικοί τους στόχοι ήταν να αποκτήσουν πολιτικούς και διπλωματικούς συμμάχους για να πραγματοποιήσουν τα σχέδιά τους για την απελευθέρωση των πατρίδων τους. Και οι δύο φέρεται ότι ανήκαν σε Μασονικές κοινότητες της εποχής τους και μέσα από αυτές, απέκτησαν επαφές με την υψηλή Ευρωπαϊκή κοινωνία, για να οικοδομήσουν συμμαχίες για την επίτευξη του πατριωτικού τους σκοπού. Για αυτό, ο Miranda ταξίδεψε στην Ευρώπη, γνώρισε -μεταξύ άλλων- τη Μεγάλη Αικατερίνη και τον πρίγκιπα Ποτέμκιν της Ρωσίας, τον Γουστάβο Γ΄ της Σουηδίας, τους George Washington, Samuel Adams, Thomas Jefferson, James Madison και Thomas Paine των Ηνωμένων Πολιτειών, τους Danton, Charles du Murieu και Ναπολέοντα Βοναπάρτη της Γαλλίας, τον William Pitt και τον Δούκα του Wellington από το Ηνωμένο Βασίλειο, και τους Simón Bolívar, Andrés Bello και Bernardo O’Higgins της Λατινικής Αμερικής.
Ο Υψηλάντης υπηρέτησε ως υπασπιστής του Τσάρου στο συνέδριο της Βιέννης το 1814 και μεταξύ άλλων γνώρισε τον Κόμη Καποδίστρια, Υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας, και τους Ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας. Η έντονη επιθυμία και η φλόγα της ψυχής τους για την ανεξαρτησία της πατρίδας τους, σύντομα τους έφερε στη θέση του Ηγέτη των Επαναστατικών κινημάτων τους. Ο Στρατηγός Miranda ηγήθηκε του πατριωτικού στρατού στον πόλεμο της Ανεξαρτησίας της Λατινικής Αμερικής, έγινε Κυβερνήτης της Πρώτης Δημοκρατίας της Βενεζουέλας, ενώ ο πρίγκιπας Υψηλάντης ανέλαβε την ηγεσία της Φιλικής Εταιρίας, δημιούργησε τον Ιερό Λόχο, αποτελούμενο από 500 φοιτητές και έτσι ξεκίνησε τον πόλεμο της Ανεξαρτησίας της Ελλάδας.
Όταν ο Miranda και ο Υψηλάντης έφθασαν στο Κόρο και το Ιάσιο, αντίστοιχα, δημοσίευσαν τις προκηρύξεις τους. Ανάμεσά τους υπάρχουν σημαντικές ομοιότητες. Στις συγκρούσεις απαιτείται σαφής διάκριση μεταξύ της ταυτότητας των εμπολέμων. Αν και η μετάφραση και δημοσίευση από τον Miranda της «Επιστολής απευθυνόμενης προς τους Ισπανούς Αμερικανούς» του Ιησουίτη Juan Pablo·Viscardo y Guzmán (που δήλωνε ότι «ο Νέος Κόσμος είναι δική μας πατρίδα, η ιστορία της είναι η δική μας»), ήταν ένα σημαντικό βήμα στη Λατινοαμερικανική χειραφέτηση, η χρήση του όρου «Ισπανοί Αμερικανοί» δεν επέτρεπε τη διάκριση μεταξύ των κρεολών (κατοίκων της Λατινικής Αμερικής με ισπανική καταγωγή) και των κατοίκων της Ισπανίας.
Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη
Στην περίπτωση του Υψηλάντη, δεν υπήρχε τέτοιο πρόβλημα επειδή υπήρχαν σαφείς διαφορές μεταξύ της Οθωμανικής πλευράς και της δικής του, λόγω της διαφορετικής εθνοτικής καταγωγής, της γλώσσας, των εθίμων και της θρησκείας. Για αυτό, λέξεις όπως «Έλληνες», «Γραικοί», «Ορθόδοξοι» μπορούσαν να διακρίνουν την πλευρά του από αυτήν του εχθρού. Εκμεταλλευόμενος την κοινή θρησκεία, ο Υψηλάντης συμπεριέλαβε στο κάλεσμά του άλλες ομόθρησκες ομάδες, όπως Σέρβους, Βουλγάρους, Ρουμάνους, κ.λπ. Από την άλλη πλευρά, στην περίπτωση του Miranda, η θρησκεία και η γλώσσα των κατοίκων της Αμερικής ήταν ίδιες με αυτές των κατοίκων της Ισπανίας, οι κρεολοί ήταν ισπανικής καταγωγής και η εθνική καταγωγή των ινδιάνων και των μαύρων δεν σχετίζονταν ούτε με αυτή των Ισπανών, ούτε με αυτή των κρεολών. Ως εκ τούτου, ο γενικός μιραντινικός όρος «Αμερικο-Κολομβιανή» θα μπορούσε να προσφέρει μία ξεχωριστή ταυτότητα για όλους τους κατοίκους του νέου κόσμου (κρεολούς, ινδιάνους, μαύρους κ.λπ.), διαχωρίζοντάς τους από τους κατοίκους της Ισπανίας.
Ο Miranda, όπως και ο Υψηλάντης, ζήτησε από όλους τους πολίτες να συμμετάσχουν χωρίς διάκριση τάξεως ή εθνοτικής καταγωγής. Ενδεικτικό της ιδέας του για τη σχέση ενός τόπου με τους πολίτες του, είναι ότι στην αρχή των τόμων του αρχείου του, Colombeia, ο Miranda τοποθέτησε μια ωδή αποδιδόμενη στον Αλκαίο, μεταφρασμένη από τον ίδιο: «Οὐ λίθοι, οὐδέ ξύλα, οὐδέ τέχνη τεκτόνων, αἱ πόλεις εἶεν, ἀλλ᾿ ὅπου ποτ᾿ ἂν ὦσιν ἌΝΔΡΕΣ αὑτούς σῴζειν εἰδότες, ἐνταῦθα καί τείχη καί πόλεις». Μία διαφορά ανάμεσα στις δύο προκηρύξεις είναι η ανταμοιβή στους συμμετέχοντες στην Επανάσταση και η τιμωρία στους ανυπάκουους: ο Miranda υποσχέθηκε ανταμοιβή, τόσο υλική όσο και ηθική και απείλησε με νομική τιμωρία, ενώ η ανταμοιβή και η τιμωρία, σύμφωνα με τον Υψηλάντη, θα ήταν αποκλειστικά ηθικές.
Αν και τα επαναστατικά και απελευθερωτικά κινήματα εκείνης της εποχής επηρεάστηκαν από κοσμικά ρεύματα, όπως ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση, ο Miranda και ο Υψηλάντης δεν μπορούσαν να ξεχάσουν ότι ο Χριστιανισμός έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της ταυτότητας των λαών τους και ότι απευθύνονταν σε πιστούς χριστιανούς. Εξαιτίας αυτού, συμπεριέλαβαν αναφορές στον Χριστιανισμό, όχι μόνο για να διαμορφώσουν μια κοινή ταυτότητα, αλλά και για να αποδείξουν ότι οι πρωτοβουλίες τους ήταν συμβατές με τη χριστιανική πίστη. Ήταν μία ριψοκίνδυνη επιλογή που έπρεπε να κάνουν, στράφηκε όμως εναντίον τους. Η Εκκλησία, ενεργώντας ως θεσμός του καταπιεστικού μηχανισμού, για να τους καταδιώξει, εκμεταλλεύτηκε μία φράση του Αποστόλου Παύλου, που θεωρούσε ότι όλες οι κοσμικές εξουσίες ορίζονται από το Θεό, οπότε όσοι αντιτίθενται σε αυτές, αντιστέκονται στις βουλήσεις του Θεού. Ο Santiago Hernández Milanés, Επίσκοπος της Μέριδας και ο Γρηγόριος Ε΄, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, αφόρισαν τους Miranda και Υψηλάντη αντιστοίχως, συκοφαντώντας τους ως προδότες και εχθρούς της πατρίδας, νόθα τέκνα του Σατανά, αποστάτες, ματαιόδοξους, κλπ.
Οι προκηρύξεις και των δύο κατεδείκνυαν τις τραγικές και άθλιες συνθήκες διαβίωσης των λαών τους, μέσα σε καθεστώς βαρβαρότητας και τυραννίας. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Miranda προσάρτησε στην προκήρυξή του, την φλογερή επιστολή του Ιησουίτη Viscardo y Guzmán, που περιέγραφε όλα όσα υπέφερε ο Νέος Κόσμος για τρεις συναπτούς αιώνες. Επιπλέον, και οι δύο ηγέτες υποσχέθηκαν μία δίκαιη και δημοκρατική κοινωνία, όπου ο λαός θα μπορούσε να επιλέξει τους αντιπροσώπους και τους ηγέτες του. Μία άλλη προφανής ομοιότητα μεταξύ των προκηρύξεων είναι η εκτίμηση ότι η στιγμή της έναρξης των επαναστάσεων ήταν η κατάλληλη. Δήλωναν ότι ο αγώνας για την Ανεξαρτησία θα ήταν εύκολος και ότι οι λαοί θα μπορούσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους, με μικρή προσπάθεια. Πιθανώς, η υποτίμηση της ισχύος του εχθρού ήταν σκόπιμη, ώστε να ανυψωθεί το ηθικό του λαού.
Προκήρυξη του Αλέξανδρου Υψηλάντη
Οι ηγέτες βάσιζαν την αισιοδοξία τους στην υπόσχεση στήριξης της Θείας Πρόνοιας και των ξένων στρατευμάτων: Ο Miranda υποσχέθηκε την παρέμβαση του βρετανικού στόλου και ο Υψηλάντης αυτήν «μίας Κραταιάς δυνάμεως», υπονοώντας τη Ρωσία. Έδειξαν, επίσης, σύγχρονα παραδείγματα από άλλες χώρες που κέρδισαν την ανεξαρτησία τους, ζητώντας από τους λαούς τους να τους μιμηθούν. Στην προκήρυξη του Miranda υπάρχουν αναφορές στον Πόλεμο των Πορτοκαλιών, πιθανώς στον Ογδοηκονταετή Πόλεμο, τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών και την «Πράξη Διαμεσολάβησης». Είναι ενδιαφέρον ότι ο Υψηλάντης χρησιμοποιεί το παράδειγμα της Ισπανικής συνταγματικής περιόδου 1820-1823, γνωστής ως «Φιλελεύθερη Τριετία». Η αναφορά του στα στρατιωτικά επιτεύγματα της Αρχαίας Ελλάδας, μπορεί να ερμηνευτεί ως αναφορά στην εθνική κληρονομιά των συμπατριωτών του. Παρόλο που δεν υπάρχει τέτοια αναφορά στην προκήρυξη του ήρωα της Βενεζουέλας, ο Miranda ήταν εμπνευσμένος κατά τη νεότητά του, από την ελληνική γραμματεία, ενώ ταξίδεψε στην Ελλάδα το 1786. Μεταξύ άλλων, ο στρατηγός Miranda επισκέφθηκε τον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα, για να εμπνευστεί από τον αγώνα των Ελλήνων κατά του περσικού δεσποτισμού και να μελετήσει τα σχέδια και τις στρατιωτικές τους θέσεις.
Η τελευταία και πιο τραγική ομοιότητα, μεταξύ των βίων των Miranda και Υψηλάντη, ήταν η εγκατάλειψη από τους συμμάχους τους, μετά από μία στρατιωτική ήττα, η παράδοσή τους στα χέρια του εχθρού και η φυλάκισή τους μακριά από τις πατρίδες τους. Μετά την πτώση του Puerto Cabello από το βασιλόφρονα στρατό του Domingo Monteverde, ο Πρόεδρος της Πρώτης Δημοκρατίας της Βενεζουέλας, Miranda, υπέγραψε την Συνθηκολόγηση του San Mateo, μια ενέργεια που θεωρήθηκε ενδοτική από τους πρώην συμμάχους του. Μετά από μια σειρά από ατυχή γεγονότα, ο Miranda συνελήφθη και τελικά μεταφέρθηκε στη φυλακή των Cuatro Torres όπου πέθανε το 1816. Η μοίρα του Υψηλάντη ήταν παρόμοια: Ο Υψηλάντης δεν είχε ρωσική υποστήριξη, όπως ανέμενε. Μετά την ήττα του Ιερού Λόχου στη μάχη του Δραγατσανίου και την εγκατάλειψη από τους τοπικούς συμμάχους του, κατέφυγε στην Αυστρία, όπου και συνελήφθη. Αν και δεν εκδόθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, φυλακίστηκε στο κάστρο του Munkács, υπό απάνθρωπες συνθήκες και πέθανε πολύ νέος, το 1828. Η τελευταία του επιθυμία ήταν η μεταφορά της καρδιάς του στην Ελλάδα. Κενοτάφια και των δύο ηρώων έχουν ανεγερθεί στις πατρίδες τους, καθώς η αναγνώριση των λειψάνων τους, δεν ήταν δυνατή. Αλλά για τέτοιους ήρωες αυτό δεν ήταν σημαντικό, καθώς γνώριζαν τη διάσημη φράση του Επιτάφιου του Περικλή, που ο ίδιος ο Miranda μετέφρασε: «Ἀνδρῶν ἐπιφανῶν πᾶσα γῆ τάφος».
Ενώ οι πρόδρομοι Viscardo y Guzmán και Ρήγας Βελεστινλής συνέβαλαν στη διαδικασία χειραφέτησης με φλογερά κείμενα, οι εθνεγέρτες Miranda και Υψηλάντης ήταν αμφότεροι οι Στρατηγοί που ξεκίνησαν την Επανάσταση της Ανεξαρτησίας των πατρίδων τους, Λατινικής Αμερικής και Ελλάδας, αντίστοιχα, ενώ και οι δύο έγιναν Μάρτυρες του Αγώνα τους. Κατόπιν αυτών, μπορεί εύκολα να παρατηρηθεί ότι οι βίοι του Francisco de Miranda και του Αλεξάνδρου Υψηλάντη ήταν παράλληλοι. Η θυσία των δύο ηγετών, ευτυχώς, δεν ήταν μάταιη. Άλλοι συνέχισαν τον αγώνα που αυτοί άρχισαν και οι πατρίδες τους εν τέλει απελευθερώθηκαν. Ο Έλληνας ιστορικός Φιλήμων έγραψε για τον Υψηλάντη κάτι που θα μπορούσε να αναφερθεί επίσης για τον Miranda: «Οὕτως ἐγκατελείφθη μέν ὁ Ὑψηλάντης ἀμέσως, προεστατεύθη δέ ἡ ἐπανάστασις ἐμμέσως˙ κατεστράφη τό ἄτομον, ἵνα σωθῇ ἡ Ἑλλάς».
Αντωνία Κυριακουλάκου
Υποψήφια Διδάκτωρ Ισπανικής Φιλολογίας του Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ριόχα
