Χριστίνα Σωτηροπούλου
Η σημαντικότερη παραγωγή κεραμικών με θέματα βασισμένα στην Ελληνική Επανάσταση και τον φιλελληνισμό, καταγράφεται στη Γαλλία.
Εικόνα 1. Ο Μάρκος Μπότσαρης στο στρατόπεδο των τούρκων και Έλληνες λαμβάνουν ευλογία στο Μεσολόγγι, φιλελληνικά πιάτα, εμπίεστη σφραγίδα: Montereau, διάμετρος: 22,5 εκ., συλλογή Ελληνικής Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό.
Πράγματι, ένα μεγάλο μέρος της γοητείας αυτών των κεραμικών πιάτων έγκειται στο γεγονός πως αποτελούν, κατά κάποιο τρόπο, τη συνιστώσα πολλών ετερόκλητων παραγόντων που συνέδραμαν σ ’ένα μοναδικό αποτέλεσμα, αφετηρία του οποίου θα πρέπει να θεωρηθεί η ίδια η τεχνική κατασκευής τους, η οποία φέρει μια μακραίωνη ιστορία αφού ανάγει την καταγωγή της στη Μέση Ανατολή. Ωστόσο διαδόθηκε στη συνέχεια στην Ευρώπη κυρίως μέσω Ισπανίας και Ιταλίας, για να περάσει εν τέλει και στην Γαλλία όπου, μετά τις αρχές του 16ου αι, εξελίχθηκε σε βασική οικονομική και καλλιτεχνική δραστηριότητα.[1]. Επιπλέον, στην περίπτωση των κεραμικών πιάτων με φιλελληνικά θέματα, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός πως για τον διάκοσμο προϊόντων που παράγονταν στην Γαλλία και απευθύνονταν αποκλειστικά στην εγχώρια αγορά, είχε επιλεγεί ως διάκοσμος μια σειρά επεισοδίων εμπνευσμένων από τα γεγονότα της Ελληνικής επανάστασης, πράγμα που υποδεικνύει πως επρόκειτο για γεγονός που είχε μεγάλο αντίκτυπο στη χώρα. Λαμβάνοντας υπόψη πως επρόκειτο για αντικείμενα που προορίζονταν για μαζική παραγωγή και δεν αντικατόπτριζαν απλώς το περιορισμένο ενδιαφέρον μιας μικρής αγοράς, μπορεί κανείς να συμπεράνει εύκολα πως επρόκειτο για ένα ιδιαίτερα δημοφιλές θέμα που είχε κατορθώσει να συγκινήσει μεγάλο μέρος του κοινού. Οι διαστάσεις που έλαβε η κυκλοφορία των αντικειμένων αυτών, φανερώνει την διάδοση και τον δυναμισμό του φιλελληνικού κινήματος στη Γαλλία, όχι μόνο μεταξύ κάποιων συγκεκριμένων ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων, όπως πχ οι καλλιτέχνες και οι διανοούμενοι, αλλά και στο ευρύ κοινό.
Σύμφωνα με την Α. Amandry, τρία ήταν τα γαλλικά εργοστάσια φαγιεντιανής που προχώρησαν στην παραγωγή σειρών με θέματα εμπνευσμένα από την Ελληνική Επανάσταση. Ενα στο Choisy le Roi, ένα στο Montereau και ένα στην Τουλούζη.[2]. Κατά την προσφιλή τακτική της εποχής, κάθε εργοστάσιο κυκλοφορούσε για κάθε θέμα σειρές δώδεκα, πιάτων των οποίων τα επιμέρους διακοσμητικά μοτίβα συνιστούσαν παραλλαγές του ίδιου θέματος. Στην προκειμένη περίπτωση του Ελληνικού εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα (εικ.2).
Εικόνα 2. Πλήρης σειρά φιλελληνικών πιάτων από το εργοστάσιο της Τουλούζης με υπογραφή Valentin (1830), συλλογή Ελληνικής Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό.
Ωστόσο, κάθε σειρά διαφοροποιούνταν περαιτέρω, διατηρώντας την ίδια σύνθεση αλλά συνδυάζοντας διαφορετικές διακοσμητικές ταινίες για την πλαισίωσή της ή αλλάζοντας τα χρώματα. Αναλυτικότερα, η Amandry διακρίνει για το εργοστάσιο του Choisy le Roi συνολικά τέσσερις σειρές, 3 ασπρόμαυρες και μια κιτρινόμαυρη και με 3 διαφορετικές διακοσμητικές ταινίες (εικ.3). Για εκείνο του Montereau διακρίνονται 8 σειρές, με 8 διαφορετικά διακοσμητικά πλαίσια σε ποικιλία χρωμάτων (εικ.4). Τέλος, για εκείνο της Τουλούζης καταγράφονται 4 σειρές, όπου όμως διαφοροποίηση υπάρχει, πλην της διακοσμητικής ταινίας και του χρώματος, και στη σφραγίδα, όπου ως VALENTIN δηλώνονταν η τοποθεσία του δεύτερου, νεότερου εργοστασίου παραγωγής (εικ.5).[3].
Εικόνα 3. Νεαρός Έλληνας πολεμά τον Πασά από σειρά του Choisy le Roi, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
Εικόνα 4. Ο Μιαούλης κυριεύει τουρκικό πλοίο, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
Εικόνα 5. Η Αναχώρηση του Έλληνα, από σειρά του εργοστασίου Valentin της Τουλούζης, Εθνικό Ιστορικό Μουσείο.
Το εργοστάσιο στο Choisy le Roi (εικ.6), φαίνεται πως ήταν το πρώτο που κυκλοφόρησε σειρά με φιλελληνικά μοτίβα γύρω στο 1824. Μάλιστα, φαίνεται πως για την εικονογράφηση τους έγινε ειδική παραγγελία κατάλληλων λιθογραφιών στον ζωγράφο Loeillot, ο οποίος ήταν και ενεργό μέλος της φιλελληνικής κοινότητας στη Γαλλία.[4]. Τα ίδια μοτίβα των λιθογραφιών του Loeillot χρησιμοποίησε σε μεγάλο βαθμό για τις σειρές του και το εργοστάσιο της Τουλούζης που κυκλοφόρησαν περίπου το 1829, αν και στην περίπτωση αυτή η ερμηνεία τους είναι πιο ελεύθερη και δεν φαίνεται να προσκολλώνται τόσο πιστά στις αρχικές συνθέσεις.[5].
Εικόνα 6. Φωτογραφία του εργοστασίου στο Choisy le Roi γύρω στο 1910.
Τέλος, οι χρονολογικά ενδιάμεσες σειρές του Montereau, εκτιμάται πως έχουν ως terminus post quem τα τέλη του 1826 και terminus ante quem τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, οπότε και τοποθετούνται στο 1827.[6]. Επίσης, η παραγωγή του Montereau θεωρείται πως υπήρξε εκείνη που διαφοροποιήθηκε περισσότερο από τις λιθογραφίες του Loeillot και είχε πιο ιστορικό χαρακτήρα, με τα ονόματα των πρωταγωνιστών της Επανάστασης συχνά να αναγράφονται στα πιάτα, σε αντίθεση με τις σειρές των δυο άλλων εργοστασίων που υιοθέτησαν πιο γενικευμένους τίτλους για τα αναπαριστώμενα επεισόδια (εικ. 7).
Εικόνα 7. Φιλελληνικά πιάτα από την 5η σειρά του εργοστασίου στο Montereau. (αριστερά) Ο Μιαούλης κυριεύει τουρκικό πλοίο. (κέντρο) Ο Κανάρης στο πυρπολικό του. (δεξιά) Ο Μαυροκορδάτος καταλαμβάνει τουρκικό οχυρό, συλλογή Ελληνικής Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό.
Μια σειρά του Montereau φέρεται να είναι η πιο επιτυχημένη, αν λάβουμε υπόψη μας πως ξεπέρασε σε διάδοση όλες τις υπόλοιπες σειρές του εργοστασίου μαζί. Η σύνθεση συνδυάστηκε με ένα ειδικά σχεδιασμένο πλαίσιο, με ιδιαίτερα έντονο φιλελληνικό χαρακτήρα αποτελούμενο από δάφνινα στεφάνια που φέρουν τα ονόματα τριών Ελλήνων αγωνιστών συνδυασμένων μ’ εκείνα τριών φιλελλήνων (εικ. 8).
Εικόνα 8. Η σειρά φιλελληνικών πιάτων του Montereau με πλαίσιο από δάφνινα στεφάνια και τα ονόματα Ελλήνων αγωνιστών και φιλελλήνων, συλλογή Ελληνικής Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό.
Αξίζει να σημειωθεί ότι εκτός από τα πιάτα, τα ίδια εργοστάσια παρήγαγαν και μία πλήρη σειρά από σχετικά αντικείμενα που συμπληρώνουν ένα σερβίτσιο. Σε αυτά περιλαμβάνονται πιατέλες, φλιτζάνια, σουπιέρες, κανάτες, κλπ. Και αυτά τα αντικείμενα χρησιμοποιούν ως επί το πλείστον αντίστοιχα θέματα από την Ελληνική Επανάσταση.
Εικόνα 9. Μικρή σουπιέρα bouillon και φλιτζάνι με φιλελληνικά θέματα (Montereau, π. 1830), συλλογή Ελληνικής Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό.
Πέραν της Γαλλίας, καταγράφεται παραγωγή κεραμικών και σε άλλες χώρες, όπως στη Γερμανία και την Ιταλία.
Παρουσιάζουμε εδώ δύο παραδείγματα:
α. Το εργοστάσιο Schramberg στη Γερμανία.
Εικόνα 10. Φιλελληνικά πιάτα από την Γερμανία με εμπίεστη σφραγίδα: Schramberg (μέσα 19ου αιώνα), α) Kephalos pflanzt die Freiheitsfahne auf den Mauern von Tripolizza auf β) Maurokordatos vertheidigt siegreich Missolunghi γ) P. Mauromichalis erhebt die Messenier in Kallamata, συλλογή Ελληνικής Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό.
β. Το εργοστάσιο Fontebasso στο Treviso της Ιταλίας.
Εικόνα 11. Φιλελληνικά πιάτα από την Ιταλία (Treviso, Fontebasso, μέσα 19ου αιώνα) με εμπίεστη σφραγίδα: άγκυρα με τα αρχικά R. F. F., α) Teodoro Colocotroni, β) Demetrio Ipsilanti. συλλογή Ελληνικής Εταιρείας για τον Ελληνισμό και τον Φιλελληνισμό. Στην ίδια σειρά ανήκουν τέσσερα πιάτα του Μουσείου Μπενάκη με πορτραίτα του Βύρωνα, του Κανάρη, του Μπότσαρη και του Καραϊσκάκη. Βλ. Risorgimento greco e filellenismo italiano. Lotte, cultura, arte, [κατ. έκθεσης], Ρώμη 1986, σ. 248.
Αυτή η στροφή σε φιλελληνικά θέματα στην διακόσμηση των πιάτων τον 19ο αιώνα ήταν σχετικά βραχύβια, καθώς, όπως ήταν αναμενόμενο, μετά την δημιουργία του νέου Ελληνικού κράτους το ενδιαφέρον του κοινού στράφηκε και σε άλλα θέματα, πιο επίκαιρα, που ήρθαν στο προσκήνιο. Σε ότι αφορά την εικονογραφία, σε κάθε περίπτωση θέματα σχετικά με την κλασσική Ελλάδα ήταν πάντα στα ενδιαφέροντα του κοινού.
Ωστόσο, η ένταση και τη σημασία του φαινομένου αυτού, είναι σημαντική. Ο φιλελληνισμός της εποχής εκείνης αποτελούσε την έκφραση ενός γνήσιου ενδιαφέροντος προς έναν αδελφό λαό που οι Ευρωπαίοι ένιωθαν πολύ κοντά τους παρά τις αντίξοες ιστορικές συνθήκες, το οποίο δεν περιορίζονταν σε κάποιες μεμονωμένες μικρές και πολύ περιορισμένες ομάδες του πληθυσμού, αλλά ήταν ευρύτατα διαδεδομένος σε όλα τα κοινωνικά στρώματα, και η παραγωγή των κεραμικών με φιλελληνικά θέματα, τόσο στη Γαλλία, όσο και σε άλλες χώρες της Ευρώπης, αποτελεί αδιάσειστο τεκμήριο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Amandry, Αγγελική, Η Ελληνική Επανάσταση σε γαλλικά κεραμικά του 19ου αι, Αθήνα, Πελοποννησιακό Λαογραφικό ίδρυμα, 1982.
Jean Rosen, La faïence en France du XIIIe au XIXe siècle: technique et histoire. ΗΑL Archives Ouvertes, pp.163, https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01973891/file/Rosen%202018.pdf, πρόσβαση 1 Οκτωβρίου 2019.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1][1] Jean Rosen, La faïence en France du XIIIe au XIXe siècle: technique et histoire. ΗΑL Archives Ouvertes, pp.163, https://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-01973891/file/Rosen%202018.pdf, πρόσβαση 1 Οκτωβρίου 2019.
[2][2] Amandry, Αγγελική, Η Ελληνική Επανάσταση σε γαλλικά κεραμικά του 19ου αι, Αθήνα, Πελοποννησιακό Λαογραφικό ίδρυμα, 1982.
