Στρατηγός Thomas Gordon. Λιθογραφία του Γερμανού στρατιωτικού και Φιλέλληνα Krazeisen (συλλογή ΕΕΦ).

 

Ο Thomas Gordon (1788 – 1841), ήταν Βρετανός στρατιωτικός, σημαίνων Φιλέλληνας και εκ των πρώτων διοικητών του Ελληνικού Στρατού.

Γεννήθηκε στο Cairness House της πόλης Lonmay, στην κομητεία Aberdeenshire της Σκωτίας. Ήταν γιος του γαιοκτήμονα Charles Gordon, άρχοντα του Buthlaw  και του  Cairness και της Christian Forbes, λαίδης του  Ballogie[1]. Σπούδασε στο κολλέγιο Eton και στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης[2].

Με την αποφοίτησή του από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης το 1808, κατατάχθηκε στο Σύνταγμα Ιππικού Royal Scots Greys, από το οποίο παραιτήθηκε το Μάιο του 1810 με το βαθμό του ιλάρχου[3].

Στις 26 Αυγούστου 1810, φιλοξενήθηκε από τον Αλή Πασά στα Ιωάννινα, ενώ μεταξύ του 1810 και του 1812, ταξίδευσε στην Κωνσταντινούπολη, τη Θεσσαλονίκη, τη Μικρά Ασία, την Περσία, το Μαρόκο, την Αλγερία, την Τυνησία και τη Λιβύη[4].

Το 1813 υπηρέτησε αρχικά ως λοχαγός στο Ρωσικό Γενικό Επιτελείο και στη συνέχεια τοποθετήθηκε στην Ρωσική Στρατιά, η οποία στάθμευε στο Μεκλεμβούργο. Την Στρατιά αυτή την διοικούσε (μετά από συμφωνία της Ρωσικής και της Αυστριακής κυβέρνησης), ο Αυστριακός στρατηγός, κόμης Ludwig Georg Thedel von Wallmoden-Gimborn (1769-1862)[5].

Στις αρχές του 1814, ο Gordon επέστρεψε στην πατρίδα του, ενώ το 1815 ταξίδευσε ξανά στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί γνώρισε την Ελληνίδα Βαρβάρα Κανά, την οποία κατόπιν νυμφεύθηκε. Έτσι η σύζυγός του απέκτησε τον τίτλο της βαρόνης [6].

Ο γάμος αυτός, σε συνδυασμό με τα προηγούμενα ταξίδια τον έφεραν κοντά στην Ελλάδα. Μάλιστα ο Gordon είχε γνωρίσει τους αδελφούς Αλέξανδρο και Δημήτριο Υψηλάντη στο Βουκουρέστι. Έτσι ο Gordon  ανέπτυξε προοδευτικά ένα έντονο ενδιαφέρον για την Ελλάδα και έναν Φιλελληνισμό[7].

Στις αρχές του 1821, σε ένδειξη τιμής για την πολυσχιδή δράση του, ο Thomas Gordon τιμήθηκε με τον τίτλου του Εταίρου της Βασιλικής Εταιρείας της Μεγάλης Βρετανίας. Την περίοδο αυτή, διέμενε με την οικογένειά του στο Παρίσι, όπου πληροφορήθηκε την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Τότε, αποδεικνύοντας τον γνήσιο Φιλελληνισμό του, ο Gordon ανέλαβε σημαντικές πρωτοβουλίες,  πριν οργανωθεί συντονισμένη δράση των Φιλελλήνων στη Μεγάλη Βρετανία. Συνδέθηκε με Φιλέλληνες Γάλλους αξιωματικούς με τους οποίους αποφάσισε να μεταβεί στην Ελλάδα. Για τον σκοπό αυτό αγόρασε όπλα και πολεμοφόδια, και ναύλωσε με δικά του έξοδα πλοίο στη Μασσαλία, με το οποίο ο εξοπλισμός και οι Φιλέλληνες έφθασαν στην Ελλάδα τον Αύγουστο του 1821[8].

Εφημερίδα SCHWAEBISCHER MERKUR, Nr. 290, 5. Δεκεμβρίου 1821. Η εφημερίδα αναφέρει ότι ο Gordon έφθασε στο Μοριά με Άγγλους και Γάλλους αξιωματικούς και φορτίο όπλων και πυρομαχικών. Ακολουθείται από 1500 Έλληνες εκπαιδευμένους κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα (συλλογή ΕΕΦ).

Με την άφιξή του στην Ελλάδα, ο Gordon τοποθετήθηκε στο επιτελείο του Δημητρίου Υψηλάντη ως επιτελάρχης. Από την θέση αυτή έλαβε μέρος σε πολλές πολεμικές επιχειρήσεις, οι οποίες είχαν ως σκοπό την απελευθέρωση της Τριπολιτσάς. Όταν η υπόθεση είχε πλέον κριθεί, ο Gordon, οι περισσότεροι Φιλέλληνες, και ο ίδιος ο Υψηλάντης, ανέλαβαν άλλες αποστολές και δεν παρέστησαν στην είσοδο των Ελλήνων στην Τριπολιτσά, την 23η Σεπτεμβρίου 1821[9].

Ο Gordon είχε δυσαρεστηθεί από τις βιαιότητες που ακολούθησαν την κατάληψη της Τριπολιτσάς. Για τον λόγο αυτό κυρίως, επέστρεψε με την άδεια του Υψηλάντη, το Νοέμβριο του 1821 μέσω Ζακύνθου στη χώρα του[10].

Τον Νοέμβριο του 1822 η Προσωρινή Ελληνική Κυβέρνηση της Ερμιόνης του απέστειλε επιστολή ζητώντας του να επιστρέψει[11]. Ο Gordon αρνήθηκε, διότι δεν ήταν ακόμη έτοιμος. Όμως όταν συστήθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1823 η Φιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου, ο Gordon ήταν ένα από τα ιδρυτικά μέλη της. Από την θέση αυτή συνέβαλε στην αποστολή πολεμικού υλικού στην Ελλάδα[12]. Μάλιστα την ίδια εποχή, ο Gordon κατάληξε μετά από ώριμη αξιολόγηση της κατάστασης και των προοπτικών του απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων, στην ιδέα ότι ο Φιλελληνισμός πρέπει να αποτελεί μία ενιαία, αποφασιστική και συνεχή στρατηγική σε όλα τα επίπεδα και όχι να είναι ευκαιριακά και αποσπασματικά, υπόθεση ορισμένων μόνο ανθρώπων[13].

Επίσης, ήταν σημαντικός ο ρόλος που διαδραμάτισε ο Gordon για την αποστολή του Λόρδου Βύρωνος και του αντισυνταγματάρχη Leicester FitzGerald Charles Stanhope, 5ου κόμη του Harrington, στην Ελλάδα[14]. Υπενθυμίζεται ότι οι δύο αυτοί Φιλέλληνες είχαν διορισθεί (μαζί με τον Λάζαρο Κουντουριώτη), μέλη της Επιτροπής Διαχείρισης του πρώτου δανείου που θα ελάμβαναν την περίοδο αυτή οι επαναστατημένοι Έλληνες[15].

Με τη σύναψη του πρώτου δανείου η ελληνική αντιπροσωπεία ζήτησε και πάλι από τον Gordon να επιστρέψει[16] στην Ελλάδα. Ο Gordon αρνήθηκε και αυτήν την φορά, κυρίως επειδή τον έθλιβε ο εμφύλιος που είχε ξεσπάσει στην Ελλάδα. Το 1826 οι Έλληνες αντιπρόσωποι στο Λονδίνο τον έπεισαν να μεταβεί στην Ελλάδα, με στόχο την προώθηση της ενότητας των Ελλήνων και την επιβολή πειθαρχίας στις στρατιωτικές δυνάμεις. Έφθασε στο Ναύπλιο στις 11 Μαΐου του 1826, όπου έτυχε ευμενούς υποδοχής. Στην Ελλάδα ο Gordon σκόπευε να βοηθήσει τον σημαίνοντα Γάλλο Φιλέλληνα Charles Fabvier στην αναδιοργάνωση του Τακτικού Στρατού. Παράλληλα, ήθελε να προετοιμάσει την κατάσταση για την άφιξη στην Ελλάδα του εμβληματικού ναυάρχου Thomas Cochrane, 10ου κόμη του Dundonald, ο οποίος τοποθετήθηκε αρχηγός του Ελληνικού Στόλου[17].

Ένα άλλο σκέλος της αποστολής του Gordon ήταν να συνοδεύσει την προτελευταία δόση του δευτέρου βρετανικού δανείου προς την Ελλάδα, η οποία ανερχόταν σε 14.000 λίρες. Μάλιστα, διατήρησε τον απόλυτο έλεγχο διαχείρισής του ποσού αυτού, και συνετέλεσε στην ορθολογική διανομή του, Μάλιστα φρόντισε τα χρήματα αυτά να φθάσουν σε ανθρώπους οι οποίοι ήταν πρόσφυγες από διάφορα μέρη της Ελλάδος, όπως οι Σουλιώτες[18].

Το Ιανουάριο του 1827, μετά από πρόταση του Μακρυγιάννη και απόφαση του προέδρου της Διοικητικής Επιτροπής Ανδρέα Ζαΐμη, ανέλαβε τη διοίκηση του εκστρατευτικού σώματος, το οποίο, είχε ως αντικειμενικό στόχο να συνεργασθεί με τις δυνάμεις που διοικούσαν οι Καραϊσκάκης και Church στην Αττική, προκειμένου να επιτευχθεί η λύση της πολιορκίας της Ακρόπολης[19].

Εφημερίδα ALLGEMEINE ZEITUNG, μαζί με Beilage Nr. 50, 19 Φεβρουαρίου 1827. Περιέχει ολόκληρη επιστολή του Gordon από τη Ζάκυνθο, στην οποία αναφέρει τι έχει πράξει από την άφιξή του, το Μάιο 1826, τις ανάγκες που υπάρχουν, τις δυσκολίες, την αποστολή Κολοκοτρώνη στη Γαστούνη, το Φαβιέρο που στηρίζεται από τους Γάλλους φιλέλληνες, το ελληνικό ναυτικό. Αναφέρεται στην άφιξη του Cochrane στην Ελλάδα και στα φιλελληνικά κομιτάτα. Παρουσιάζει απολογισμό της κεντρικής επιτροπής της φιλανθρωπικής εταιρείας του Παρισιού προς όλες τις ελληνικές λέσχες για τη συνολική βοήθεια που παρείχε για το ελληνικό θέμα το 1825 και 1826 (συλλογή ΕΕΦ).

Στις  3 και 4 Μαρτίου 1827, ο Gordon διακρίθηκε στην μάχη της Καστέλας στον Πειραιά και συνέβαλε στη δημιουργία του στρατοπέδου της Καστέλας[20]. Επίσης, στις 13 Απριλίου 1827, είχε σημαντική συμβολή στην απελευθέρωση της Ιεράς Μονής του Αγίου Σπυρίδωνος στον Πειραιά, με αποτέλεσμα την διευκόλυνση της επικοινωνίας μεταξύ των Ελληνικών στρατοπέδων στην Καστέλα και το Κερατσίνι[21].

Αυτή η εξέλιξη οδήγησε τον Church να τοποθετήσει τον Gordon αρχηγό του επιτελείου του[22]. Μετά τη μάχη του Αναλάτου την 24η Απριλίου 1827, ο Gordon περιορίσθηκε στο έργο της επιμελητείας μέχρι τον Ιούλιο του 1827, οπότε εντέλει επέστρεψε στη Μεγάλη Βρετανία.

Εν τω μεταξύ, ο Gordon είχε αναπτύξει ένα έντονο ενδιαφέρον για την κλασσική ιστορία και την αρχαιολογία. Έτσι τον Ιανουάριο του 1828 ονομάσθηκε μέλος της Εταιρείας Αρχαιοδιφών της Σκωτίας[23].

Ο Gordon επανήλθε στην Ελλάδα το καλοκαίρι του 1828, και ως τον Φεβρουάριο του 1831 διηύθυνε τις ανασκαφές στον ναό της Ήρας στο Άργος[24]. Την περίοδο αυτή έκτισε την οικία του στην νυν οδό Γόρδωνος 14. Το κτίσμα αυτό αναπαλαιώθηκε το 1982 και βρίσκεται πλέον στην κυριότητα της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών[25].

Ο Gordon επέστρεψε ξανά στην πατρίδα του τον Φεβρουάριο του 1831, με σκοπό να αφοσιωθεί στη συγγραφή του έργου του ‘’Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως’’, το οποίο ολοκλήρωσε τον Ιανουάριο του 1833[26].

Ιστορία της ελληνικής επανάστασης και των πολέμων και εκστρατειών που προέκυψαν από τους αγώνες των Ελλήνων πατριωτών για τη χειραφέτηση της χώρας τους από τον τουρκικό ζυγό. Τόμος I & II. Δεύτερη έκδοση. Gordon, Thomas, F.R.S. Εκδόθηκε από τους William Blackwood και T. Cadell, Εδιμβούργο και Λονδίνο, 1834 (συλλογή ΕΕΦ).

Η «Ιστορία» του στρατηγού Gordon χαρακτηρίζεται ως ένα από τα εγκυρότερα και σοβαρότερα έργα για την ελληνική επανάσταση. Διαθέτει σημαντικό σε έκταση υλικό και παρέχει ολοκληρωμένη, μετριοπαθή και αντικειμενική εικόνα, λόγω και της συμμετοχής του ιδίου στα γεγονότα. Το βιβλίο του έτυχε εξαρχής γενικής αποδοχής και επηρέασε καταλυτικά ιστορικούς όπως είναι οι Σπυρίδων Τρικούπης και Τζορτζ Φίνλεϊ.

Ο Gordon επέστρεψε στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 1833, μετά την άφιξη του βασιλέα Όθωνα. Την περίοδο αυτή τιμήθηκε με τον Μεγαλόσταυρο του Τάγματος του Σωτήρος για τις υπηρεσίες του κατά τη διάρκεια του Αγώνα[27] των Ελλήνων.

Ο αντιστράτηγος Τόμας Γκόρντον

Το 1834 τοποθετήθηκε πρόεδρος του Στρατοδικείου του Ελληνικού Στρατού.  Την ίδια περίοδο, η Βασιλική Ασιατική Εταιρεία της Μεγάλης Βρετανίας και Ιρλανδίας, τον ανακηρύσσει επίτιμο μέλος της[28]. Το 1837 ο Gordon προήχθη σε υποστράτηγο του Ελληνικού Στρατού, και ανακηρύχθηκε μέλος της Ελληνικής Εταιρείας Φυσικής Ιστορίας[29].

Ο Thomas Gordon, εξαιτίας της κακής του υγείας, αποστρατεύθηκε από τον Ελληνικό Στρατό τον Ιανουάριο του 1839. Μετά την αποστρατεία του, πήγε στην Αγία Πετρούπολη, όπου τιμήθηκε από το Ρώσο αυτοκράτορα με τον τίτλο του Ιππότη του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη της Ιερουσαλήμ[30]. Από την Αγία Πετρούπολη επέστρεψε στην Μεγάλη Βρετανία. Τον Ιανουάριο του 1840 ταξίδευσε για λίγο στην Ελλάδα, όπου χρίσθηκε μέλος της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, καθώς και της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας[31].

Ο στρατηγός Thomas Gordon, απεβίωσε στο Cairness House της πόλης Lonmay, στην κομητεία Aberdeenshire της Σκωτίας από νεφρική ανεπάρκεια, στις 20 Απριλίου 1841. Με τη διαθήκη του, άφησε το αρχείο του και την οικία του στον γιο του Charles Wilkinson Gordon, αξιωματικό του Βρετανικού Στρατού. Η εγγονή του τελευταίου, Marjorie Gordon, το 1938 πούλησε το Cairness House και δώρισε το αρχείο της οικογενείας Gordon στο Πανεπιστήμιο του Aberdeen[32].

Η ΕΕΦ και η Ελλάδα τιμούν τη μνήμη του στρατηγού Thomas Gordon, σημαίνοντος ευγενούς Βρετανού Φιλέλληνα, ο οποίος αγωνίσθηκε για τα Ελληνικά δίκαια. Ο σημαντικός αυτός άνδρας τιμήθηκε με υψηλές θέσεις ευθύνης στο νέο Ελληνικό κράτος, απολαμβάνοντας ταυτόχρονα την αναγνώριση, την εκτίμηση και το σεβασμό της Ελληνικής κοινωνίας, καθώς και της ακαδημαϊκής κοινότητας, τόσο της Ελλάδας, όσο και της Μεγάλης Βρετανίας.

 

Παραπομπές

[1] Δωροβίνης, Βασίλης, ‘’Το σπίτι του στρατηγού Thomas Gordon στο Άργος, Ι’’, εκδ. περ. ‘’Αρχαιολογία’’, Αθήνα, 1993,  τεύχος 47, σελ. 80.
[2] Δρούλια, Έλλη, ‘’Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια’’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1990, γ’ τόμος, σελ. 134-135.
[3] Βλ. στο ίδιο.
[4] ‘’Archive of the Gordon Family of Cairness and Buthlaw‘’, φάκελος υπ’αριθμ. 1160, Πανεπιστήμιο Aberdeen.
[5] Pallua-Gall, Julian, ‘’Allgemeine Deutsche Biographie‘’, εκδ. Duncker & Humblot, Λειψία, 1896, 40ος τόμος, σελ. 761-762.
[6] Goodwin, Gordon, ‘’Gordon, Thomas (1788-1841)’’, εκδ. Dictionary of National Biography, Λονδίνο, 1900, 22ος τόμος.
[7] Βλ. στο ίδιο.
[8] St Clair, William, ‘’That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence’’, εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008, σελ. 138.
[9] Persat, Maurice, ‘’Memoires du Commandant Persat. 1806 à 1844‘’, εκδ. Librairie Plon, Παρίσι, 1910, σελ. 87-88.
[10] Gordon, Thomas, ‘’Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως’’, εκδ. ΜΙΕΤ , Αθήνα, 2015, α’ τόμος.
[11] ‘’Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας’’, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1857, α’ τόμος, σελ. 132.
[12]  Dakin, Douglas, ‘’O αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία 1821-1833’’, μτφρ. Ρένας Σταυρίδου-Πατρικίου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1989, σελ. 141.
[13] St Clair, William, ‘’That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence’’, εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008, σελ. 138.
[14] Lovell, Ernest J., ‘’His Very Self and Voice, Collected Conversations of Lord Byron’’, εκδ. MacMillan, Νέα Υόρκη, 1954, σελ. 369.
[15] ‘’Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου’’, επιμ. Εμμ. Πρωτοψάλτης, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα, τόμος 3.
[16] ‘’Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας’’, εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 1971, γ’ τόμος, σελ. 161.
[17] Βλ. στο ίδιο, σελ. 421.
[18] Gordon, Thomas, ‘’Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως’’, εκδ. MΙΕΤ, Αθήνα, 2015.
[19] Τρικούπης, Σπυρίδων, ‘’Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως’’, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2007, δ’ τόμος, σελ. 118.
[20] Κασομούλης, Νικόλαος, ‘’ Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821 -1833’’, εκδ. Α. Ι. Βάρσου, Αθήνα, 1941, β’ τόμος, σελ. 484.
[21] Βλ. στο ίδιο.
[22] Church, E.M., “Chapters in an Adventurous Life: Sir Richard Church in Italy and Greece”, εκδ. William Blackwood & Sons, Λονδίνο, 1895.
[23] Kasdagli, Α. Ε., “The papers of Thomas Gordon of Cairness (1788-1841)”, εκδ. περ. ‘’Northern Scotland’’, Εδιμβούργο, 1994, τεύχος 14, σελ. 109 -114.
[24] Κουμαδωράκης , Οδυσσέας, ‘’Άργος το πολυδίψιον‘’,  εκδ. Εκ Προοιμίου, Άργος, 2007.
[25] ‘’Εφημερίς της Κυβερνήσεως’’, Αθήνα, ΦΕΚ Δεκεμβρίου 1982.
[26] Δρούλια, Έλλη, ‘’Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια’’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1990, γ’ τόμος, σελ. 134-135.
[27] “Archive of the Gordon Family of Cairness and Buthlaw”, φάκελος υπ’ αριθμ.2757, Πανεπιστήμιο Aberdeen.
[28] “Archive of the Gordon Family of Cairness and Buthlaw”, φάκελος υπ’ αριθμ. 3193, Πανεπιστήμιο Aberdeen.
[29] “Υπηρεσιακή αλληλογραφία υποστρατήγου Thomas Gordon”, φάκελος 107, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα.
[30] Kasdagli, Α. Ε., “Exploring the papers of the Scottish philhellene Thomas Gordon (1788-1841)”, εκδ. Kambos: Cambridge Papers in Modern Greek, Λονδίνο, 1995, σελ. 65.
[31] Βλ. στο ίδιο.
[32] “Archive of the Gordon Family of Cairness and Buthlaw”, φάκελος υπ’ αριθμ. 3193, Πανεπιστήμιο Aberdeen.

 

Βιβλιογραφία – Πηγές

  • Δωροβίνης, Βασίλης, ‘’Το σπίτι του στρατηγού Thomas Gordon στο Άργος, Ι’’, εκδ. περ. ‘’Αρχαιολογία’’, Αθήνα, 1993, τεύχος 47.
  • Δρούλια, Έλλη, ‘’Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια’’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1990, γ’ τόμος.
  • ‘’Archive of the Gordon Family of Cairness and Buthlaw‘’, φάκελος υπ’ αριθμ. 1160, Πανεπιστήμιο Aberdeen.
  • Pallua-Gall, Julian, ‘’Allgemeine Deutsche Biographie ‘’, εκδ. Duncker & Humblot, Λειψία, 1896, 40ος τόμος.
  • Goodwin, Gordon, ‘’Gordon, Thomas (1788-1841)’’, εκδ. Dictionary of National Biography, Λονδίνο, 1900, 22ος τόμος.
  • St Clair, William, ‘’That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence’’, εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008.
  • Persat, Maurice, ‘’Memoires du Commandant Persat. 1806 à 1844 ‘’, εκδ. Librairie Plon, Παρίσι, 1910.
  • Gordon, Thomas, ‘’Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως’’, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2015, α’ τόμος.
  • ‘’Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας’’, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1857, α’ τόμος.
  • Dakin, Douglas, ‘’O αγώνας των Ελλήνων για την ανεξαρτησία 1821-1833’’, μτφρ. Ρένας Σταυρίδου-Πατρικίου, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1989.
  • Lovell, Ernest J., ‘’His Very Self and Voice, Collected Conversations of Lord Byron’’, εκδ. MacMillan, Νέα Υόρκη, 1954.
  • ‘’Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου’’, επιμ. Εμμ. Πρωτοψάλτης, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα, τόμος 3.
  • ‘’Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας’’, εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 1971, γ’ τόμος.
  • Τρικούπης, Σπυρίδων, ‘’Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως’’, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2007, δ’ τόμος.
  • Κασομούλης, Νικόλαος, ‘’Ενθυμήματα στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821 -1833’’, εκδ. Α. Ι. Βάρσου, Αθήνα, 1941, β’ τόμος.
  • Church, E.M., “Chapters in an Adventurous Life: Sir Richard Church in Italy and Greece”, εκδ. William Blackwood & Sons, Λονδίνο, 1895.
  • Kasdagli, Α. Ε., ‘’The papers of Thomas Gordon of Cairness (1788-1841)’’, εκδ. περ. ‘’Northern Scotland’’, Εδιμβούργο, 1994,  τεύχος 14.
  • Κουμαδωράκης , Οδυσσέας, ‘’Άργος το πολυδίψιον ‘’, εκδ. Εκ Προοιμίου, Άργος, 2007.
  • ‘’Εφημερίς της Κυβερνήσεως’’, Αθήνα, ΦΕΚ Δεκεμβρίου 1982.
  • ‘’Archive of the Gordon Family of Cairness and Buthlaw‘’, φάκελος υπ’ αριθμ. 2757, Πανεπιστήμιο Aberdeen.
  • ‘’Archive of the Gordon Family of Cairness and Buthlaw‘’, φάκελος υπ’ αριθμ. 3193, Πανεπιστήμιο
  • ‘’Υπηρεσιακή αλληλογραφία υποστρατήγου Thomas Gordon’’, φάκελος 107, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα.
  • Kasdagli, Α. Ε., ‘’Exploring the papers of the Scottish philhellene Thomas Gordon (1788-1841)’’, εκδ. Kambos: Cambridge Papers in Modern Greek, Λονδίνο, 1995.