Η βασιλική οικογένεια της Βαυαρίας θαυμάζει τον πίνακα του Von Hess, με θέμα την άφιξη του Οθωνος στο Ναύπλιο

 

Δρ. Ελένη Λεοντίδου και Επιστημονική Επιτροπή ΕΕΦ

 

Η διεθνής συγκυρία στην αρχή της Ελληνικής επανάστασης δεν ήταν ιδιαίτερα ευνοϊκή: μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους, οι ηγέτες των ευρωπαϊκών δυνάμεων συναντήθηκαν στη Βιέννη, όπου συναίνεσαν σε μία κοινή γραμμή πολιτικής για τη διατήρηση του εδαφικού και κοινωνικού καθεστώτος των μοναρχιών της Ευρώπης. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Γαλλική Επανάσταση είχε οδηγήσει σε καθεστώς τρομοκρατίας, ενώ εν τέλει έφερε στην εξουσία τον Ναπολέοντα, ο οποίος προκάλεσε σειρά πολέμων που είχαν μεγάλο κόστος για την Ευρώπη. Εξ΄αιτίας αυτής της εμμονής με τη διατήρηση της καθεστηκυίας τάξης και της ισορροπίας των δυνάμεων, για την αποφυγή νέων συρράξεων, οι μεγάλες Ευρωπαϊκές δυνάμεις, και ιδιαίτερα οι Πρωσία, Ρωσία και Αυστρία, ιδρυτικά μέλη της «Ιεράς Συμμαχίας», ανέπτυξαν μια εχθρική πολιτική απέναντι σε εθνικά ή φιλελεύθερα κινήματα.

Οι Έλληνες επαναστάτες είχαν όμως σε μεγάλο βαθμό την κοινή γνώμη της Ευρώπης με το μέρος τους. Οι ευρωπαϊκές ελίτ θαύμαζαν τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό και τον αναγνώριζαν ως το υπόβαθρο του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, ενώ έβλεπαν τους Οθωμανούς ως βάρβαρους και απάνθρωπους δυνάστες.

Αυτό ίσχυε και για τις βασιλικές οικογένειες της Ευρώπης, μέλη των οποίων είχαν αναπτύξει φιλελληνικά αισθήματα ήδη πριν την έναρξη της επανάστασης.  Ένα παράδειγμα αποτελεί η Caroline von Braunschweig-Wolfenbüttel (1768 – 1821), η σύζυγος του πρίγκιπα της Ουαλίας και αργότερα βασιλέα της Βρετανίας Γεωργίου Δ΄, η οποία είχε μεγάλη αγάπη για την κλασσική Ελλάδα και τους Έλληνες. Το 1816, κατά τη διάρκεια μίας περιοδείας της στην Ανατολή μάλιστα επισκέφθηκε την Αθήνα όπου ενήργησε ανασκαφές και εκδήλωσε την υποστήριξη της προς την Εταιρεία Φιλομούσων, εταιρεία υπό Βρετανική προστασία που είχε ως στόχο την μόρφωση των νέων, και την καλλιέργεια εθνικής συνειδήσεως.[1]

 

Caroline von Braunschweig-Wolfenbüttel (1768-1821)

 

Τα φιλελληνικά αισθήματα των μελών των βασιλικών οικογενειών  εκδηλώνονταν κυρίως με γενναιόδωρες εισφορές σε διάφορους εράνους που διοργάνωναν τα φιλελληνικά κομιτάτα της Ευρώπης για την οικονομική στήριξη των επαναστατημένων Ελλήνων. Μάλιστα, υπήρχε και περίπτωση μέλους βασιλικής οικογενείας που πρωτοστάτησε στην ίδρυση και χρηματοδότηση φιλελληνικού κομιτάτου. Πρόκειται για την αδελφή του Σουηδού βασιλέα, πριγκίπισσα Sophia Albertina της Σουηδίας, η οποία είχε μεταβάλει τα ανάκτορα σε κέντρο φιλελληνισμού και ίδρυσε, μετά την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως, γυναικείο κομιτάτο.[2]

 

Sophia Albertina της Σουηδίας (1753 – 1829)

 

Ο διάδοχος του θρόνου της Δανίας, πρίγκιπας Χριστιανός Φρειδερίκος, μετέπειτα Χριστιανός Η΄, ήταν και αυτός υποστηρικτής της Ελληνικής Επανάστασης. Το 1814 ανταποκρίθηκε ανώνυμα σε διοργάνωση εράνου του Δανού ιερέα Hans Bastholm συνεισφέροντας το ποσό των 500 ταλήρων.

 

Christian VIII, Βασιλέας της Δανίας (1786 – 1848)

 

Τον Αύγουστο του 1821 απέστειλε στην Ελλάδα τον C. L. J. Von Wedekind  Υπολοχαγό του Δανικού Στρατού. Αυτός, στις αρχές του 1822, πήγε στο Παρίσι, ούτως ώστε να έρθει σε επαφή με το Φιλελληνικό Κομιτάτο των Παρισίων. Στη συνέχεια γύρισε πίσω στην πατρίδα του αλλά αργότερα επέστρεψε στην Ελλάδα. Για την Φιλελληνική του δράση, ο Χριστιανός Φρειδερίκος τον έκανε υπασπιστή του. Ο Χριστιανός ήταν επίσης συνδρομητής της Δανικής φιλελληνικής εφημερίδας «Graekervennen» (ο Φιλέλλην).[3] Όταν οι Δανοί φιλέλληνες επέστρεψαν στη χώρα τους, ο βασιλέας ανέλαβε να πληρώσει ο ίδιος τα χρέη τους.[4]

 

Charles X (Charles Philippe), Βασιλέας της Γαλλίας (1757 – 1836)

 

Η Γαλλία του βασιλιά Καρόλου Ι’ ήταν ενεργό μέλος της Ιεράς Συμμαχίας αλλά ήταν επίσης πατρίδα ενός μεγάλου αριθμού φιλελλήνων που μετέβησαν στην Ελλάδα για να πολεμήσουν. Το ισχυρό φιλελληνικό ρεύμα που ακολούθησε τις σφαγές της Χίου, και ιδιαίτερα αργότερα την Έξοδο του Μεσολογγίου, ενίσχυσαν περαιτέρω το ρεύμα συμπάθειας προς την ελληνική υπόθεση. Μετά από την νίκη των Ευρωπαϊκών συμμαχικών δυνάμεων στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, ο Κάρολος Ι’ υποστήριξε με χρήματα την Ελληνική Επανάσταση και το 1828 έστειλε στην Ελλάδα στρατιωτική αποστολή 14000 ανδρών με αρχηγό τον στρατηγό Maison με αποστολή να θέσει ένα τέλος στις επιχειρήσεις του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο. Ο Maison μετέφερε μαζί του αρχαιολόγους και επιστήμονες οι οποίοι χαρτογράφησαν την περιοχή, ετοίμασαν τα πολεοδομικά σχέδια των περισσοτέρων πόλεων, κατέγραψαν τα αρχαία μνημεία της και προσέφεραν τεχνογνωσία στον τοπικό πληθυσμό.[5]

Ακόμη, ο οίκος της Ορλεάνης είχε επίσης ταχθεί υπέρ των Ελλήνων. Ο δούκας της Ορλεάνης, ο οποίος αργότερα έγινε και βασιλέας των Γάλλων, Λουδοβίκος-Φίλιππος προσέφερε σημαντικά χρηματικά ποσά σε φιλελληνικούς εράνους. Σε ένα μόνο έρανο η πριγκίπισσα της Ορλεάνης  προσέφερε 3000 Φράγκα υπέρ των Ελλήνων.[6]

 

Louis Philippe I Βασιλέας των Γάλλων (1773 – 1850)

Louise Marie Thérèse Charlotte Isabelle d’Orléans (1812-1850)

 

Ο Φιλελληνισμός ήταν επίσης ιδιαίτερα διαδεδομένος και στους βασιλικούς οίκους στα Γερμανικά κρατίδια. Για παράδειγμα, ο Γουλιέλμος Α’, δεύτερος βασιλέας της Βυρτεμβέργης (1816-1864) υπήρξε σημαντικός φιλέλληνας[7].

 

William I, Βασιλέας του Württemberg (1781 – 1864)

 

Ο σημαντικότερος φιλέλληνας μονάρχης ήταν όμως ο βασιλέας της Βαυαρίας Λουδοβίκος Α’.

 

Ludwig I, Βασιλέας της Βαυαρίας (1786 – 1868)

 

Ο Eυρωπαίος ηγέτης που πήρε από την αρχή και ανοικτά θέση υπέρ της ανεξαρτησίας της Ελλάδος. Ο Λουδοβίκος, πατέρας του Όθωνα, του μελλοντικού βασιλέα της Ελλάδος, ήταν φανατικός ελληνιστής, φίλος των τεχνών, και οραματίστηκε την πρωτεύουσα του, το Μόναχο, ως κέντρο νεοκλασικού φιλελληνικού ανθρωπισμού.  Από τη θέση ισχύος στην οποία βρισκόταν διευκόλυνε την δημιουργία του Φιλελληνικού Συλλόγου του Μονάχου, έγραφε προκηρύξεις υπέρ της Ελλάδος και δημοσίευε πύρινα άρθρα υπέρ της Επανάστασης στον τύπο. Έγραψε επίσης 32 φιλελληνικά ποιήματα και δημοσίευσε ποιητικές συλλογές, τα έσοδα των οποίων ετίθεντο στη διάθεση της επαναστατημένης Ελλάδας.[8] Μετά την Έξοδο του Μεσολογγίου συνεισέφερε 2 εκατομμύρια φράγκα για τους σκοπούς της Επανάστασης.[9]

Ο βασιλέας της Βαυαρίας έστειλε ο ίδιος ένα σώμα φιλελλήνων υπό τη διοίκηση του Karl  Heideck για να πολεμήσουν στην Ελλάδα.[10] Κατά την ίδια περίοδο έστειλε επίσης στην Αθήνα τον διάσημο ζωγράφο τοπίων Carl Rottmann (1797-1850), ο οποίος ζωγράφισε ελληνικά ιστορικά τοπία για να τοποθετηθούν στο Hofgarten του Μονάχου.[11] Οι διάσημοι φιλελληνικοί ζωγραφικοί πίνακες του Peter von Hess (39 σκηνές από την Ελληνική Επανάσταση έγιναν μετά από παραγγελία του.[12]

Σε ορισμένες περιπτώσεις οι αντιλήψεις των πριγκίπων έρχονταν σε αντίθεση με την πολιτική του κράτους. Ενώ δυο από τους πρίγκιπες του βασιλείου των Κάτω Χωρών ήταν φιλέλληνες, στρατηγικά συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εμποδίζαν την βασιλική οικογένεια από το να υποστηρίξει ανοικτά την Ελληνική υπόθεση. Επίσης ο Ολλανδός βασιλέας δεν ήθελε να ενδυναμώσει τις φωνές που ζητούσαν ανεξαρτησία μέσα στο ίδιο του το βασίλειο, και συγκεκριμένα στο Βέλγιο, το οποίο τελικά κέρδισε την ανεξαρτησία του το 1830.[13] Παρόλα αυτά, το φιλελληνικό κίνημα εξελίχθηκε στις Κάτω Χώρες και προσέφερε πολλά στον αγώνα των Ελλήνων.

Ο πρίγκιπας της Πρωσίας ήταν θετικά διατεθειμένος έναντι στους Έλληνες επαναστάτες, αλλά η πρωσική κυβέρνηση ήταν από τις πιο εχθρικές προς τον αγώνα των Ελλήνων στις αρχές του. Οι φιλελληνικοί έρανοι και η συστράτευση φιλελλήνων μαχητών ήταν απαγορευμένοι στην Πρωσία μέχρι το 1826.[14] Τότε, ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος, ο βασιλέας της Πρωσίας διέταξε την άρση της απαγόρευσης των Εράνων, και μάλιστα φαίνεται ότι προσέφερε ανώνυμα 1.200 χρυσά φρειδερίκια προς για τους Χριστιανούς στην Ελλάδα.[15]

 

Frederick William III, βασιλέας της Πρωσίας (1770 – 1840)

 

Ενώ στη Δυτική Ευρώπη, τα φιλελληνικά αισθήματα των μοναρχών στηρίζονταν σε μεγάλο βαθμό στην αγάπη και τον θαυμασμό για τον αρχαίο Ελληνικό πολιτισμό, στη Ρωσία έπαιζε μεγάλο ρόλο η κοινή πίστη στην ορθοδοξία. Το θέμα των Ελλήνων είχε προκύψει πολύ νωρίτερα και πολιτικά υπήρξε μέρος του Ανατολικού ζητήματος, καθώς η μεγάλη εξασθένηση  της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήδη από τον 18ο αιώνα άνοιγε το δρόμο για τη διαμοίραση των εδαφών της σε σφαίρες επιρροής. Κατά τα τέλη του 18ου αιώνα, η αυτοκράτειρα Αικατερίνη η Μεγάλη είχε απεργαστεί ένα φιλόδοξο σχέδιο για τη δημιουργία μίας ορθόδοξης αυτοκρατορίας: τη διχοτόμηση και διανομή των εδαφών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας θα ακολουθούσε η αποκατάσταση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας υπό Ρωσική προστασία και κυριαρχία.

Μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους όμως, οι πολιτικές ισορροπίες άλλαξαν: η Ρωσική κυβέρνηση είδε στην αρχή αρνητικά την Ελληνική επανάσταση καθώς άνηκε στις δυνάμεις που δεν επιθυμούσαν την αλλαγή του status quo στην Ευρώπη. Έτσι ο τσάρος Αλέξανδρος Α’ τήρησε ουδέτερη στάση. Εντούτοις, τον Ιούλιο του 1821 ενέκρινε το πρόγραμμα συλλογής βοήθειας για τους Έλληνες που κατέφυγαν στην Οδησσό και τη Βεσσαραβία, στο οποίο συνέδραμε και η σύζυγός του τσαρίνα Ελισάβετ. Τόσο ο τσάρος όσο και η τσαρίνα προσέφεραν σημαντικά ποσά στη Φιλόμουσο Εταιρεία της Βιέννης, που ήταν φιλολογική εταιρεία αντίστοιχη σε δράσεις και ιδεολογία με αυτή των Αθηνών, αλλά υπό Ρωσική επιρροή. Συγκεκριμένα, ο τσάρος προσέφερε 200 Ολλανδικά δουκάτα και η Τσαρίνα 100, ενώ προσέφεραν επίσης και οι περισσότεροι παραδουνάβιοι ηγεμόνες.[16]

Αρκετοί λοιπόν βασιλείς και πρίγκιπες της Ευρώπης υπήρξαν υποστηρικτές και εκφραστές του φιλελληνικού πνεύματος από την αρχή της Ελληνικής Επανάστασης. Στην αρχή τα φιλελληνικά τους αισθήματα δεν αρκούσαν, στις περισσότερες περιπτώσεις, για να διαμορφώσουν την πολιτική των χωρών τους. Εν τούτοις, η συνεισφορά τους ήταν σημαντική, ιδιαίτερα στο βαθμό που ενεθάρρυναν την ανάπτυξη των φιλελληνικών κομιτάτων.

Ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας είναι ο πρώτος βασιλέας που προσέφερε αμέριστη ηθική, οικονομική, ανθρωπιστική, διπλωματική και στρατιωτική στήριξη. Τα έργα τέχνης που παρήγγειλε διέδωσαν την ρομαντική εικονογραφία της επανάστασης που ενέπνευσε και συνεπήρε την Ευρώπη.

Στη συνέχεια, το 1826 δύο μοναρχικά καθεστώτα (της Μεγάλης Βρετανίας και της Ρωσίας), υπέγραψαν το Πρωτόκολλο της Αγίας Πετρούπολης (που αποσκοπούσε στην στήριξη της Ελλάδος), ενώ ένα χρόνο αργότερα, με την προσθήκη Γαλλικής μοναρχίας, οι τρείς πλέον μεγάλες δυνάμεις της εποχής κατέληξαν στη Συνθήκη του Λονδίνου που άνοιγε τον δρόμο για την απελευθέρωση της Ελλάδος, η οποία ουσιαστικά σφραγίσθηκε με την ναυμαχία στο Ναυαρίνο.

Αλλά και μετά το Ναυαρίνο, τα φιλελληνικά αισθήματα του Γάλλου βασιλέα, οδήγησαν σε ουσιαστική στρατιωτική στήριξη, και την απομάκρυνση των Τούρκων από την Πελοπόννησο.

Η μία μετά την άλλη, σχεδόν όλοι οι βασιλικοί οίκοι ταυτίσθηκαν με το φιλελληνικό κίνημα, και μετατράπηκαν σε σημαντικούς εκφραστές ιδεών που υπερέβαιναν τις σκοπιμότητες και τις πολιτικές ισορροπίες της εποχής και για αυτό κυρίως αξίζει να μνημονεύουμε τη στάση και τα έργα τους.

 

Παραπομπές

[1] Α. Μηλιαράκης, «Η Φιλόμουσος εταιρεία εν Αθήναις και η πριγγιπέσσα της Ουαλλίας (1816)», Εστία
683 (29.1.1889).
[2] William St Clair, That Greece may still be free, p. 271.
[3] Βλ. Αριστέα Παπανικολάου-Κρίστενσεν, Το Φιλελληνικό κίνημα στην Δανία.
[4] St Clair, Greece, p. 112.
[5] Ξένη Μπαλωτή, Μαιζών, ένας μεγάλος φιλέλληνας. Η εκστρατεία του στην Πελοπόννησο (Αθήνα 1993). Νίκος Τζανάκος, Η Γαλλική Εκστρατεία στον Μοριά και ο Στρατάρχης Μαιζών (Πάτρα, 2017).
[6] Στέφανος Παπαδόπουλος, «Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός, ομιλία στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων για τον εορτασμό της 150ετηρίδος της Εθνικής Παλιγγενεσίας (27.11.1971)», Ιωάννινα 1971.
[7] Παύλος Καρολίδης, Ο γερμανικός φιλελληνισμός (Αθήνα, 1917).
[8] Λουδοβίκος Α’ (βασιλιάς της Βαυαρίας), Ποιήματα περί Ελλάδος, μτφρ. Σοφοκλής Καρύδης, (Αθήνα, 1868).
[9] Σεβαστή Κεφαλίδου, «Πώς βλέπουν οι Ευρωπαίοι Φιλέλληνες Περιηγητές και τεχνοκράτες τους υπόδουλους Έλληνες και την ελληνική πραγματικότητα (κοινωνία-πολιτική- παιδεία)», Μεταπτυχιακή εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (2005), σελ. 36, 82-3. Στέφανος Παπαδόπουλος, «Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός», σ. 15, 32-4.
[10] Gahlen, Gundula: The Deployment of Bavarian Officers to Greece in the 19th Century, (2015), URL: http://www.mwme.eu/essays/index.html. Reinhard Heydenreuter, Die erträumte Nation. Griechenlands Staatswerdung zwischen Philhellenismus und Militärintervention, in: Reinhard Heydenreuter (ed.), Die erträumte Nation. Griechenlands Wiedergeburt im 19. Jahrhundert. Begleitband zur Ausstellung (München 1993), pp. 47-78.
[11] Markella-Elpida Tsichla, «The Semiotics of the Imagery of the Greek War of Independence. From Delacroix to the Frieze in Otto’s Palace, The Current Hellenic Parliament», cf. Kalligas, Μ. (1977) Images of Greek space after the Liberation. Watercolors and drawings by C. Rottmann and L. Lange. (Athens, 1977).
[12] Μιλτιάδης Παπανικολάου, «Εικόνες από την Ελληνική Επανάσταση: τα 39 πρωτότυπα σχέδια του Peter Von Hess»,  ΕΕΣΑΠΘ, ΙΖ’ (1978), σελ.  335-344.
[13] Β. J. Slot, «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τον ΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια, «Παρνασσός, τ. 19.2 (1977), σελ. 281-282.
[14] St Clair, Greece, σ. 64.
[15] Παπαδόπουλος, «Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός», σ. 17
[16] Theophilus C. Prousis, «Russian Philorthodox Relief During The Greek War Of Independence», University of North Florida, History Faculty Publications, (1985) http://digitalcommons.unf.edu/ahis_facpub/17, σελ. 41-42.

 

Βιβλιογραφία – Πηγές

  • Λουδοβίκος Α’ (βασιλιάς της Βαυαρίας), ‘’Ποιήματα περί Ελλάδος’’, μτφρ. Σοφοκλής Καρύδης (Αθήνα, 1868).
  • Gahlen, Gundula. The Deployment of Bavarian Officers to Greece in the 19th Century, (2015), URL: http://www.mwme.eu/essays/index.html.
  • Heydenreuter, Reinhard. «Die erträumte Nation. Griechenlands Staatswerdung zwischen Philhellenismus und Militärintervention» in Reinhard Heydenreuter (ed.), Die erträumte Nation. Griechenlands Wiedergeburt im 19. Jahrhundert. Begleitband zur Ausstellung, (München, 1993), σελ. 47-78.
  • Kalligas, Μ. Images of Greek space after the Liberation. Watercolors and drawings by C. Rottmann and L. Lange (Athens, 1977).
  • Prousis Theophilus C., «Russian Philorthodox Relief During The Greek War Of Independence», University of North Florida, History Faculty Publications, σελ. 31-62. (1985) http://digitalcommons.unf.edu/ahis_facpub/17.
  • Slot Β. J., «Σχέσεις μεταξύ Ολλανδίας και Ελλάδος από τον ΙΖ’ αιώνα μέχρι τον Καποδίστρια», Παρνασσός, τ. 19.2 (1977), σελ. 263-284.
  • St Clair, William. That Greece Might Still Be Free: The Philhellenes in the War of Independence (Cambridge, 2008).
  • Tsichla, Markella-Elpida. «The Semiotics of the Imagery of the Greek War of Independence. From Delacroix to the Frieze in Otto’s Palace, The Current Hellenic Parliament». American Research Journal of Humanities & Social Science 3.1, σελ. 36-41 (2020).
  • Καρολίδης, Παύλος Ο γερμανικός φιλελληνισμός (Αθήνα, 1917).
  • Εταιρεία για τον Ελληνισμό και Φιλελληνισμό, «Ελληνίδες και φιλελληνίδες: η συμβολή τους στην Ελληνική Ανεξαρτησία», https://www.eefshp.org/ellinides-kai-filellinides-i-symvoli-toys-stin-elliniki-anexartisia/
  • Κεφαλίδου, Σεβαστή. «Πώς βλέπουν οι Ευρωπαίοι Φιλέλληνες Περιηγητές και τεχνοκράτες τους υπόδουλους Έλληνες και την ελληνική πραγματικότητα (κοινωνία-πολιτική- παιδεία)» Μεταπτυχιακή εργασία. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, 2005.
  • Μηλιαράκης, Α. «Η Φιλόμουσος Εταιρεία εν Αθήναις και η πριγγιπέσσα της Ουαλλίας (1816)», Εστία 683 (29.1.1889).
  • Μπαλωτή, Ξένη. Μαιζών, ένας μεγάλος φιλέλληνας. Η εκστρατεία του στην Πελοπόννησο (Αθήνα 1993).
  • Παπαδόπουλος, Στέφανος Ι. Το Μεσολόγγι και ο Φιλελληνισμός, Ομιλία στο πανεπιστήμιο Ιωαννίνων για τον εορτασμό της 150ετηρίδος της Εθνικής Παλιγγενεσίας (27.11.1971), (Ιωάννινα, 1971).
  • Παπανικολάου-Κρίστενσεν. Αριστέα. Το Φιλελληνικό κίνημα στην Δανία (Αθήνα, 2010).
  • Παπανικολάου, Μιλτιάδης. «Εικόνες από την Ελληνική Επανάσταση: τα 39 πρωτότυπα σχέδια του Peter Von Hess»,  ΕΕΣΑΠΘ, ΙΖ’ (1978), σελ.  335-344.
  • Τζανάκος, Νίκος. Η Γαλλική Εκστρατεία στον Μοριά και ο Στρατάρχης Μαιζών (Πάτρα, 2017).