Charles Ogle  (1851–1878) – Άγγλος δημοσιογράφος και μεγάλος φιλέλλην

Είναι γνωστές οι διώξεις, φυλακίσεις και δολοφονίες που υφίστανται εκατοντάδες δημοσιογράφοι στην Τουρκία. Με αυτήν την αφορμή η ΕΕΦ τιμά την μνήμη ενός μεγάλου Άγγλου φιλέλληνα, δημοσιογράφου των Times, που δολοφονήθηκε από τους Τούρκους στην Μακρινίτσα κατά τη διάρκεια της επανάστασης στο Πήλιο το 1878. Ήταν ο πρώτος καταγεγραμμένος θάνατος δημοσιογράφου – πολεμικού ανταποκριτή στην Ελλάδα.

Ο Charles Chaloner Ogle  (Κάρολος Ογλ), γεννήθηκε στο Λονδίνο το 1851. Γόνος εύπορης οικογένειας, σπούδασε αρχιτεκτονική στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και μαθήτευσε στον διάσημο αρχιτέκτονα Φρέντερικ Ουΐλιαμ Ρόπερ. Παράλληλα με την βασική του εργασία, ανέπτυξε σημαντική συγγραφική / δημοσιογραφική δραστηριότητα σε συνεργασία με το περιοδικό «Builder» και στη συνέχεια με τους Times. To 1876 ζητά να μεταβεί στα Βαλκάνια και σύντομα ορίζεται επίσημος ανταποκριτής της έγκριτης Βρετανικής εφημερίδας. Ξεκινά με μία σημαντική αποστολή στη Σερβία, όπου κάλυψε τον σερβο-τουρκικό πόλεμο, και στη συνέχεια μεταβαίνει στην Ελλάδα.

Αντίγραφο της εφημερίδας Times του Λονδίνου του 1788

Ο Charles Ogle είχε ήδη εξελιχθεί σε διάσημο και έγκυρο δημοσιογράφο της εποχής του. Παράλληλα, δεν δίσταζε να προβάλει τα φιλελληνικά του αισθήματα και την αγάπη του για την Ελλάδα. Στην Αθήνα συνεργάσθηκε με τον διάσημο αρχιτέκτονα Τσίλερ, ενώ παρέδιδε αφιλοκερδώς και μαθήματα Αγγλικής γλώσσας. Είχε διακριθεί για τον φιλελληνισμό του και τιμήθηκε από τον βασιλέα Γεώργιο Α΄ με το παράσημο του Σταυρού του Σωτήρος.

Με την ιδιότητα του επισήμου ανταποκριτή των Times, έγραφε και για ελληνικά θέματα, κυρίως για την Κρήτη και τη Θεσσαλία που διεκδικούσαν την ανεξαρτησία τους, και ήταν γνωστός για το έντονο φιλελληνικό ύφος των κειμένων του που είχαν μεγάλη επιρροή στην Ευρωπαϊκή κοινή γνώμη.

Από το 1876 είχαν αρχίσει στο Πήλιο προετοιμασίες για απελευθερωτικό αγώνα. Στις 15 Ιανουαρίου 1878 κηρύχθηκε επανάσταση από Έλληνες οι οποίοι συνέστησαν την Προσωρινή Κυβέρνηση του Πηλίου και αποφάσισαν να αγωνισθούν για την ανεξαρτησία της Θεσσαλίας και την ένωσή της με την Ελλάδα.

Στην περιοχή έσπευσε αμέσως μεγάλη δύναμη τακτικού τουρκικού στρατού υπό τον Ρετζέπ Πασά και ορδές ατάκτων Τούρκων του Αμούς Μπέη. Ακολούθησαν διάφορες μάχες και τρομερές σφαγές από τους Τούρκους.

Ο Charles Ogle ήταν την περίοδο αυτή μόλις 25 ετών. Έφθασε αμέσως στο Πήλιο για να παρακολουθήσει τις μάχες ως δημοσιογράφος και εκπρόσωπος των Times.

Στις 6 Φεβρουαρίου 1878 έλαβε χώρα η πρώτη μεγάλη μάχη στην Μακρινίτσα, που διήρκησε 3 ημέρες. Οι Έλληνες ηττήθηκαν και Τούρκοι προέβησαν σε βιαιότητες με πολλά θύματα από τον άμαχο πληθυσμό, ακόμη και παιδιά. Στις 10 Φεβρουαρίου 1878, λίγες μέρες μετά την μάχη της Μακρινίτσας, δολοφονήθηκαν από τους Τούρκους οι πρόκριτοι του χωριού Βουργαρινή. Τα πτώματά τους κάηκαν και διαμελίστηκαν για να μείνει κρυφό το έγκλημα. Μετά από έρευνα, ο Charles Ogle εντόπισε ίχνη από τα πτώματα, και δημοσιοποίησε την τρομερή αυτή σφαγή με άρθρο του στους Times.

Η Μακρινίτσα στο Πήλιο

Στη συνέχεια, ο Charles Ogle μετέβη στην Μακρινίτσα όπου βοήθησε με κάθε τρόπο τον πληθυσμό. Μάλιστα ανέθεσε σε 30 εργάτες να κατασκευάσουν με δικές του δαπάνες χαρακώματα για την ενίσχυση των θέσεων των Ελλήνων, και έμεινε εκεί μέχρι τις 17 Μαρτίου 1878, όπου βρήκε φρικτό θάνατο κατά τη διάρκεια της δεύτερης μάχης της Μακρινίτσας.

Μετά το τέλος της μάχης πολλοί Ευρωπαίοι πρόξενοι επισκέφθηκαν το Πήλιο, για να ερευνήσουν την κατάσταση και να σταματήσουν τις σφαγές. Η έρευνα αποκάλυψε ότι ο Charles Ogle είχε δολοφονηθεί από Τούρκους στρατιώτες. Αρχικά οι Τούρκοι έκρυψαν το πτώμα του, αλλά εντοπίσθηκε το διαβατήριό του στα χέρια ενός Τούρκου στρατιώτη, ενώ ένας άλλος Τούρκος στρατιώτης πουλούσε τα ρούχα του Charles Ogle.

Τελικά το πτώμα του ευγενούς Άγγλου δημοσιογράφου και μεγάλου φιλέλληνα, βρέθηκε ακέφαλο. Οι γιατροί ενός αγγλικού και ενός ιταλικού πλοίου έκαναν αυτοψία και τοποθέτησαν το πτώμα σε μολυβένια θήκη για να μεταφερθεί στην Αθήνα με ατμόπλοιο για ταφή. Οι Ευρωπαίοι πρόξενοι από τις ανακρίσεις που έκαναν στο Πήλιο διαπίστωσαν, όπως έγραφαν οι εφημερίδες της εποχής, ότι ο Charles Ogle δολοφονήθηκε μετά τη λήξη της μάχης. Μια γυναίκα και ένα παιδί που είδαν τη σκηνή του φόνου, κατέθεσαν ότι οι δολοφόνοι Τούρκοι στρατιώτες, όταν απέκοψαν την κεφαλή του Άγγλου ανταποκριτή, την κάρφωσαν σε μια λόγχη και την περιέφεραν κραυγάζοντας.

Η σορός του μεταφέρθηκε στον Πειραιά από το Βόλο με το αγγλικό πολεμικό πλοίο “Wizard”. Γυναίκες από τον Βόλο είχαν κεντήσει ταινία που μπήκε στο φέρετρο και έγραφε σε αρχαία Ελληνικά:

«Ου σκεπάζεται αρετή σου, ουδ’ επίβουλος σφαγή σου, Ογλ φιλελεύθερε».

Τα νέα έφθασαν στην Αθήνα και συγκλόνισαν τους πολίτες. Ο θάνατος του Charles Ogle προκάλεσε πρωτοφανή συγκίνηση. Οι έμποροι της Αθήνας ετοίμασαν στεφάνι με ταινία που ανέφερε τα εξής:

«Έκπρεπέ εν Βρετανοίς Κάρολον πολυδάκρυτον Ογλ Στίφεα κυκλώπων έκτανον ουχί οσίως Πηλίου εν κλιτύσιν κηρός μεμαώτα μελαίνης γης εξαρπάζειν Θεσσαλίης τέκεα».

Η κηδεία του Charles Ogle έλαβε χώρα στις 29 Μαρτίου 1878 στον ναό του Αγίου Διονυσίου, όπου  χοροστάτησε ο καθολικός αρχιεπίσκοπος. Παρέστησαν πολλοί επίσημοι και πλήθος κόσμου.

Το αγγελτήριο της κηδείας του Charles Ogle

Στο νεκροταφείο τον επικήδειο εκφώνησαν ο Έλληνας δημοσιογράφος και πολιτικός Τιμολέων Φιλήμων και ο Γάλλος πρεσβευτής στην Αθήνα. Ο Charles Ogle κηδεύτηκε δίπλα από τον τάφο του ναυάρχου Κανάρη.

Η οικογένεια του Charles Ogle έστειλε τηλεγράφημά στον Ελληνα πρωθυπουργό Αλέξανδρο Κουμουνδούρο, και ευχαρίστησε την ελληνική κυβέρνηση, και τον Χαρίλαο Τρικούπη, βουλευτή τότε, που οργάνωσαν την ταφή του γιού της.

Το όνομα του μεγάλου Άγγλου φιλέλληνα έχει δοθεί σε δρόμο στον Βόλο.

Στην Μακρινίτσα έχει αναγερθεί μνημείο με κενοτάφιο στη μνήμη του μεγάλου φιλέλληνα

Η Μακρινίτσα στο Πήλιο

Η θυσία του Charles Ogle και των εκατοντάδων Ελλήνων στο Πήλιο, δεν πήγε χαμένη. Λίγα χρόνια αργότερα, η συνδιάσκεψη του Βερολίνου (Μάρτιος 1881) παραχώρησε στην Ελλάδα την Θεσσαλία και την Ήπειρο. Στην «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», ο Παπαρρηγόπουλος επιβεβαιώνει ότι αυτό επετεύχθη, χάριν των προσπαθειών της Αγγλίας, και ειδικότερα του φιλέλληνα Πρωθυπουργού William Ewart Gladstone (1809 –1898) (Γλάδστωνα).

William Ewart Gladstone, 1809 –1898, πρωθυπουργός του Ηνωμένου Βασιλείου, φιλέλληνας και ευεργέτης της Ελλάδας

Είναι χαρακτηριστικό αυτό που είπε ο Γλάδστων μετά την επέκταση των Ελληνικών συνόρων στην Θεσσαλία και την Άρτα: «Ποτέ άλλοτε στην ζωή μου δεν αισθάνθηκα μεγαλύτερη χαρά, από αυτήν που ένοιωσα όταν έγινε η αναίμακτη ένωση της Θεσσαλίας με την Μητέρα Ελλάδα».

Τα λόγια αυτά είναι γραμμένα με χρυσά γράμματα στον Ανδριάντα του Φιλέλληνα Γλάδστων που τοποθετήθηκε μπροστά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, σε ένδειξη τιμής και ευγνωμοσύνης, προς τον μεγάλο φιλέλληνα.

Ο Γάλλος Στρατηγός Μαιζόν δέχεται την παράδοση των κάστρων της Πελοποννήσου το 1828

Της Αναστασίας Τσαγκαράκη

Όταν το 1821 ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση, δόθηκε η εντύπωση ότι επρόκειτο για μια επανάσταση που είχε προβλεφθεί από καιρό και απαντούσε στις επιθυμίες της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης.1 Ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα, εποχή που άρχισαν να επισκέπτονται την Ελλάδα οι πρώτοι Ευρωπαίοι περιηγητές, η Ελλάδα αποτελούσε τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που βρισκόταν στην «εξωτική Ανατολή». Στη συνείδησή τους όμως, οι Ευρωπαίοι περιηγητές δεν ταύτιζαν ποτέ την Ελλάδα με την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες διαφοροποιούνταν από τους κατακτητές τους λόγω της γλώσσας τους, της θρησκείας τους και κυρίως λόγω της κλασικής τους κληρονομιάς. Κατά συνέπεια, στις προσωπικές τους αναμνήσεις που συγγράφουν πριν από το ξέσπασμα της Επανάστασης, αναζητούν το όραμα της Αρχαίας Ελλάδας μέσω των ερειπίων που αντικρίζουν και επιδιώκουν να συνδέσουν τα αρχαία υψηλά ιδανικά με τη σύγχρονη και λυπηρή εικόνα της Ελλάδας που στενάζει υπό τον οθωμανικό ζυγό. Η γαλλική περιηγητική λογοτεχνία της εποχής αντανακλά με τον πιο εύλογο τρόπο τον ιδεολογικό διχασμό των ταξιδιωτών της εποχής από τη στιγμή που η μιζέρια και η φτώχεια που συναντούσαν διέψευδαν οικτρά την ιδανική εικόνα για την Ελλάδα που θεωρούσαν ότι θα συναντήσουν, εικόνα που είχαν καλλιεργήσει βασιζόμενοι αποκλειστικά στην κλασική τους μόρφωση. Και ακριβώς αυτό, το πάθος αυτών των φωτισμένων θαυμαστών της Κλασικής Ελλάδας και η επιθυμία τους να ξαναδούν την Ελλάδα «έτσι όπως έπρεπε να είναι» βρίσκεται στη βάση του φιλελληνικού κινήματος που άρχισε να αναπτύσσεται στην Ευρώπη στα τέλη του 18ου αιώνα.

Μπορείτε να διαβάσετε όλο το άρθρο εδώ.

This essay first appear in Athens Insider (Spring 2019). Republished in EEF with the author’s permission.

My father loved fine tools. Like many of the thousands of books on his shelves, his lathe and his Uzi were more a projection of the resourceful adventurer he dreamed of being than an accurate reflection of the life he led. When I started work on ToposText, I was making a tool for a person I wanted to be, a man who died in 1860 without ever owning a smart phone.

I am not the only diplomat who would rather have been Colonel William Leake of the Royal Artillery and Royal Society. The mission Leake accepted as a classically trained young artillery officer was to keep Napoleon off the Greek mainland by helping the Ottoman Empire defend itself. A keen military eye, material inducements to lubricate his welcome, and insatiable curiosity made Leake a highly effective diplomat to Ali of Tepelenë, the Sultan’s shrewd, unquiet pasha in northwest Greece.

Leake’s orders took for granted he would be out of contact with his superiors for months at a time, with war (or peace) breaking out unpredictably. As a U.S. embassy political officer two centuries later, I envied Leake’s long leash. But I envied more the uncharted territory it was his gift to explore:

“Tenth.—In pursuit of the same objects, you will pay particular attention to the general geography of Greece, with a view to acquire for the British Government and nation a more accurate knowledge than has yet been attained, of this important and interesting country.”

We can read the results of Leake’s archaeological curiosity in the thick books he wrote over the next forty years. The rigors of travel on horseback, with uneducated local guides, suspicious Albanian minders, lice, mud, river crossings, and diplomatic crises, survive as remarks in passing; what interested him instead was piecing together a jigsaw puzzle of ancient texts, fragmentary inscriptions, collapsed walls, corroded coins, and broken rooftiles into an accurate map of the Classical Greece he admired. He saw that record as the best gift he could offer the young Greek state, whose glorious past was its only diplomatic asset.

Like Leake (and more diplomats than you might expect) I am an introvert. We distract the hungry bats at the back of our soul by solving puzzles, and the most glorious puzzle imaginable is an unfamiliar landscape to decipher.

I had the good fortune to serve in Armenia in 1997-99. Our diplomatic mission, of brokering peace, reforming the economy, and democratizing the warlords, would have cost far more than America was prepared to spend. So on weekends I ventured out in search of megaliths and medieval monasteries. Maps were deliberately vague, and no English guidebook was in print, but the State Department had taught me Armenian. I scrounged books from the flea market and scanned Soviet military maps, then put my travel notes on line. “Rediscovering Armenia” became a small service to a country we wanted to help, emboldening Yerevan-bound expatriates and tourists to spend time and money exploring a beautiful, little-known country.

But ancient Greece was my first love. I came to Athens as an archaeology student in 1979 and was seduced. Every inch of the Greek landscape has a myth attached, or a battle, or has been sculpted into its characteristic beauty by the sweat and tears of a hundred generations. Unlike most societies, the ancient Greeks wrote down their tragedies as they happened, and we can still read some of them.

My dream of reading ancient texts in their proper setting became possible after 2012 thanks to new technology, digital maps, and selfless scholars who put the key ancient texts online. I was lucky to find an idealistic tech company, PAVLA A.E., that shared my dream, and ultimately the Aikaterini Laskaridis Foundation stepped in to make ToposText a traveler’s tool we could give away for free.

The nymphs may indeed have departed; certainly the ancient coins and inscriptions Leake was shown in every village have been gathered up and locked away. But the riddle of an ancient landscape remains fresh in Greece for each person who sets out to solve it. By arming visitors with ToposText, even if only to signal the existence of a ruined 4th century BC tower atop the viperous hillside behind their beach recliner, I hope to encourage them to experience a flicker of the joy Leake felt and I still feel at each encounter with antiquity.

Leake’s decoding of the Greek landscape was an amazing accomplishment. Had he been armed with ToposText’s searchable library of ancient texts and maps, research that took him a lifetime could have been carried out then and there, riding his horse amid the eloquently tumbled stones.

A more mundane use for ToposText will be by a generation too poor to buy the classics library Leake’s state pension afforded. Students can pull up in real time the paragraph their teachers are quoting, make Xenophon’s Anabasis more intelligible by following the Ten Thousand on the built-in map, or amuse themselves with 124 mentions of cats in 30 ancient texts.

The tool does not make the user. When my Snap-On socket wrenches, a Christmas gift from my father, were stolen in the port of Casablanca in 1985, I never replaced them because my skills as a mechanic did not justify such heavy, expensive beauties. My father’s Uzi, still virginal, went to the police station when he died.

Nevertheless, in creating ToposText as a free, weightless accessory, I was asserting my faith that an ancient tradition of curious travelers is still alive. People with the right tools in their pocket can become, for a few hours on a Mediterranean hillside, the resourceful adventurers they would like to be admiring in the mirror.

John Brady Kiesling

Athens, Greece

Από τα τέλη του 18ου αιώνα, ο ελληνικός αγώνας για εθνική ανεξαρτησία βρήκε συμμάχους σε μια φιλελεύθερη ελίτ με κλασσική παιδεία στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Όταν οι Ευρωπαίοι επισκέφθηκαν την Ελλάδα στην μεγάλη περιοδεία (grand tour), έφεραν μαζί τους τον Όμηρο ή τον Ηρόδοτο ή τον Παυσανία. Το ελληνικό τοπίο, πάντα σαγηνευτικό, ήταν ακαταμάχητο όταν συνδεόταν με την τόσο πλούσια ιστορία και μυθολογία. Και βέβαια, στον τόπο καταγωγής τους στην Ευρώπη, η Αθήνα του Περικλέους συνιστούσε ένα ισχυρό επιχείρημα στον εγχώριο πολιτικό αγώνα τους εναντίον αυταρχικών καθεστώτων.

Ο φιλελληνισμός αποδείχθηκε ιδιαίτερα πολύτιμος. Ο στρατιωτικός αντίκτυπος των φιλελλήνων στον ελληνικό Πόλεμο για Ανεξαρτησία ήταν μικρός, αλλά το χρέος που αισθάνθηκε η σύγχρονη Ευρώπη προς τον Θουκυδίδη, τον Ευριπίδη, τον Πλάτωνα και τον Δημοσθένη ήταν αποφασιστικής σημασίας για τη σταδιακή μετατόπιση των Μεγάλων Δυνάμεων από την αντεπαναστατική εχθρότητα στην ενεργό οικονομική και τελικά στρατιωτική υποστήριξη για την αναγέννηση της Ελλάδας. Ακόμη και στον 21ο αιώνα, η Ελλάδα εξακολουθεί να αποκομίζει τεράστιο διπλωματικό και οικονομικό όφελος από τον φιλελληνισμό που ενθαρρύνει μία ευρέως φιλελεύθερη εκπαίδευση.

Το ToposText είναι ένα εργαλείο για να διατηρηθεί  αυτή η παράδοση ζωντανή. Πρόκειται για μια δωρεάν εφαρμογή για κινητά (iPhone και Android) και μια ιστοσελίδα με σκοπό να επιτρέψει σε κάθε χρήστη να βρει τις συνδέσεις μεταξύ του ελληνικού τοπίου και των αρχαίων συγγραφέων που προσδίδουν στο τοπίο την ιδιαίτερη μαγεία του.

Το ToposText είναι πρωτίστως μια βιβλιοθήκη αρχαίας λογοτεχνίας σε αγγλική μετάφραση, 750 έργων, περίπου 20 εκατομμυρίων λέξεων, συμπεριλαμβανομένων όλων των σημαντικών έργων που επιβιώνουν από Έλληνες και Ρωμαίους ιστορικούς, γεωγράφους, μυθογραφούς, ποιητές και φυσιοδίφες, αλλά και με πολλά συναφή κείμενα, ακόμη και επιγραφές, όταν φωτίζουν κάποιο μέρος ή μία ιδέα. Ορισμένα έργα μεταφράζονται στην αγγλική γλώσσα για πρώτη φορά. Στο μέγεθος και το εύρος της, η βιβλιοθήκη ToposText είναι μοναδική. Σχεδόν κάθε παράγραφος έχει μια σύνδεση με το αρχαίο ελληνικό ή λατινικό πρωτότυπο και μια ακριβή ή κατά προσέγγιση ημερομηνία για τα περιγραφόμενα γεγονότα.

Δεύτερον, το ToposText είναι ένας ψηφιακός χάρτης, πολύ λεπτομερής και ακριβής για την Ελλάδα, αρκετά πλήρης για τη Σικελία, την Κύπρο και την ακτή της Μικράς Ασίας, ενδεικτική για τον υπόλοιπο αρχαίο κόσμο, που δείχνει αρχαίες πόλεις, ιερά, βουνά, ποτάμια, και άλλες τοποθεσίες που άφησαν ένα ίχνος στην αρχαία λογοτεχνία. Ενα πάτημα στον χάρτη μεγεθύνει το σημείο και προβάλει τις αρχαίες τοποθεσίες που βρίσκονται κοντά. Πατώντας στο εικονίδιο εμφανίζεται μια λίστα με κάθε λογοτεχνική αναφορά ενός συγκεκριμένου τόπου. Πατώντας σε ένα απόσπασμα εμφανίζεται το πλήρες κείμενο.

Το ToposText περιέχει επίσης ένα κατάλογο με περισσότερα από 10.000 ονόματα, έναν τρόπο να βρούμε κάθε λογοτεχνική αναφορά για μια δεδομένη ιστορική ή μυθολογική μορφή. Οι λίστες αναζήτησης, των τόπων, των ανθρώπων και των κειμένων μπορούν να φιλτραριστούν ή να ταξινομηθούν με βάση τον συγγραφέα, το είδος, τη γλώσσα ή την ημερομηνία, για να επικεντρωθούν σε όσα έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον χρήστη.

Το ToposText στηρίζεται στην πεποίθηση ότι οι πρωτογενείς πηγές, τα πραγματικά λόγια των αρχαίων συγγραφέων, προσφέρουν γνώσεις που δεν περιέχονται σε οδηγούς και στην Wikipedia. Ένα μοναδικό χαρακτηριστικό της ιστοσελίδας, σχεδιασμένο για φοιτητές και επιστήμονες, είναι ένα εργαλείο αναζήτησης που αναζητά οποιεσδήποτε δύο λέξεις ή φράσεις βρίσκονται κοντά στην βιβλιοθήκη ToposText. Αναζητήστε τις λέξεις «Περικλής» και «Ασπασία» και ανακαλύψτε τι λένε οι αρχαίες πηγές για τη σχέση τους. https://topostext.org/search-tool

Δημιουργώντας το ToposText ως ένα αξεπέραστο αξεσουάρ που προσφέρεται δωρεάν, ο John Brady Kiesling επιβεβαίωσε την πίστη του ότι η αρχαία παράδοση της περιέργειας των ταξιδιωτών είναι ακόμη ζωντανή. Οι άνθρωποι με τα κατάλληλα εργαλεία στην τσέπη τους μπορούν να γίνουν επιδέξιοι φιλέλληνες περιηγητές, αγκαλιάζοντας το αρχαίο ελληνικό τοπίο μαζί με τις σύγχρονες εικόνες του σήμερα. Οι ταξιδιώτες αυτής της κατηγορίας, γίνονται και παραμένουν πραγματικοί φίλοι της Ελλάδας.

Τίτλος άρθρου που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό VOLTA:
«Ο φιλελληνισμός στη Γαλλία και η επιρροή του στην μουσική και τις τέχνες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821»

Διαβάστε τη δημοσίευση

 

Η ΕΕΦ αποτίνει φόρο τιμής στον Clement Hugh Gilbert Harris (8 Ιουλίου 1871 – 23 Απριλίου 1897), ο οποίος πολέμησε ως ήρωας και πέθανε για την ανεξαρτησία της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897. Ο Clement Harris ήταν ένας πλούσιος και χαρισματικός  Αγγλoς πιανίστας και συνθέτης.

Γεννήθηκε στο Λονδίνο (Wimbledon) και σπούδασε εσωτερικός στο Harrow. Στη συνέχεια σπούδασε μουσική στη Γερμανία (Φρανκφούρτη), όπου ήταν μαθητής της Clara Schumann (συζύγου του συνθέτη Robert Schumann). Ήταν φίλος του Oscar Wilde και του Siegfried Wagner (γιού του διάσημου συνθέτη Richard Wagner και εγγονού του πιανίστα / συνθέτη Franz Liszt), ο οποίος αποφάσισε να επιλέξει καριέρα μουσικού και συνθέτη χάρη στην ενθάρρυνση του Harris.

Κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού στην Ασία, ο Harris σχεδίασε το «Paradise Lost», βασισμένο στο ομώνυμο έργο του Milton, το σημαντικότερο συμφωνικό του ποίημα. Το έργο ολοκληρώθηκε το 1895 και εκτελέστηκε εκείνη την χρονιά στο Bad Homburg της Γερμανίας, παρουσία του Πρίγκηπα της Ουαλίας, του βασιλιά του Βελγίου, και διάφορων μεγάλων Δουκών και Δουκισσών. Η Αγγλική πρεμιέρα πραγματοποιήθηκε το 1905 στο Birmingham Town Hall, οκτώ χρόνια μετά το θάνατο του Harris.

Ο Clement Harris ήταν ένας ενθουσιώδης θαυμαστής του ελληνικού πολιτισμού. Ταξίδεψε στην Ελλάδα και έμαθε Ελληνικά το 1896 στην Κέρκυρα. Στη συνέχεια, στο ξέσπασμα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897, οργάνωσε ένα σώμα μισθοφόρων για να αγωνιστεί για την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Μετέβη στην ηπειρωτική Ελλάδα με τον εισαγγελέα της Κέρκυρας, Κυργύσιο, σε πλοίο γεμάτο πυρομαχικά που προοριζόταν για το μέτωπο στην Ήπειρο. Το πλοίο αγκυροβόλησε περίπου δύο χιλιόμετρα από τα κατεχόμενα από την Τουρκία σύνορα και ο Χάρης πήγε στην Άρτα, όπου φώναξε υπερήφανος κατά την είσοδό του στρατόπεδο των Ελλήνων: «Άγγλος Φιλλέλλην!», υπό τις ζητωκραυγές του πλήθους.

Στις 5 Απριλίου 1897, ο Harris έγραφε: «Φυσικά, ενεργώ από ελεύθερη επιλογή. Κανένας δεν με έπεισε να θέσω τη ζωή μου στην υπηρεσία των Ελλήνων · μάλλον οι καλοπροαίρετοι φίλοι με εμπόδισαν μέχρι τώρα να κάνω την προσφορά μου […] Το βήμα που κάνω μπορεί να φαίνεται σαν μια πράξη τρέλας σε πολλούς. Για μένα που έχω εξετάσει διεξοδικά το ζήτημα, αυτό είναι το λιγότερο που μπορεί να κάνει ένας έντιμος άνθρωπος για μια χώρα που αποζητά την ελευθερία της στο όνομα του σταυρού και η οποία προσβάλλεται και παρεμποδίζεται από κάθε μία από τις λεγόμενες πολιτισμένες δυνάμεις».

Ο ποιητής Λορέντζος Μαβίλης έγινε φίλος του Clement Harris.

Κατά τη διάρκεια της παρουσίας του στην Ελλάδα, έγραψε στη μητέρα του, Elizabeth Rachel Harris: «Αγαπητή μητέρα, είμαι τώρα εντελώς στο στοιχείο μου, μακριά από όλες τις άχρηστες υποχρεώσεις της σύγχρονης κοινωνίας, και το απολαμβάνω στο έπακρο».

Σε μία από τις επιστολές του προς την ετεροθαλή αδελφή του Siegfried Wagner, την Daniela Thode, έγραψε στις 9 Απριλίου 1897 τα εξής: «Ποιος ξέρει αν θα συναντηθούμε ξανά … Δεν θέλω να ανταλλάξω τη θέση μου με τίποτα στον κόσμο, αν και γνωρίζω καλά τους τοπικούς κινδύνους, ελπίζω μόνο ότι οι Έλληνες θα κερδίσουν τον πόλεμο, το οποίο φαίνεται τώρα αναπόφευκτο και αν δεν επιστρέψω, τουλάχιστον θα ξέρετε ότι έδωσα τη ζωή μου για την ελευθερία ενός λαού για τον οποίο έχω μάθει να εκφράζω τον θαυμασμό μου, και ότι εγώ, όπως τα παιδιά που με την πάροδο του χρόνου γίνονται ευγενείς και σπουδαίοι άντρες και άξιοι κληρονόμοι των ιστορικών προγόνων τους, θα τιμήσω τη χώρα «.

Σκοτώθηκε στις 23 Απριλίου 1897 σε ηλικία 25 ετών.

Η μονάδα του Harris προσεγγίσθηκε από τουρκικά στρατεύματα, τα οποία παρουσιάσθηκαν ως Έλληνες Ηπειρώτες, χαιρετώντας τους στρατιώτες και τους συντρόφους του Harris. Οι Τούρκοι μπήκαν στο στρατόπεδο, προσέγγισαν τη μονάδα του Harris και άνοιξαν πυρ εναντίον τους, ξεκινώντας τη μάχη στα Πέντε Πηγάδια στην Ήπειρο. Ο Harris οργάνωσε την υπεράσπιση της μονάδας και πολέμησε ως ήρωας. Αν και τραυματίστηκε νωρίς την ημέρα εκείνη, ο Harris αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη θέση του, ακόμη και όταν πολλοί από τους συναδέλφους του άρχισαν να υποχωρούν από τις θέσεις τους. Έμεινε εκεί και πέθανε πολεμώντας, προσφέροντας ένα παράδειγμα ηρωισμού.

O Harris ετάφη στο νεκροταφείο της Αγγλικανικής Εκκλησίας του Αγίου Παύλου στην Αθήνα. Μια πλάκα στην εκκλησία μνημονεύει τον Clemens Harris.

Μια από τις τελευταίες φωτογραφίες του Clement Harris πριν από το θάνατό του.

Η οικογένεια του Harris έμαθε για όλα αυτά πολύ αργότερα. Οι London Times ανέφεραν στις 22 Μαΐου 1897: «Οι συγγενείς του κ. Clement Harris, που τραυματίσθηκαν σε μάχη με τα Ελληνικά στρατεύματα στην Ήπειρο, έλαβαν αυθεντικά νέα για το θάνατό του στις 23 Απριλίου στην Pente Pigadia».

Η ΕΕΦ έχει στη συλλογή της μια επιστολή που έστειλε ο αδελφός του Harris από την Αθήνα, για να ενημερώσει τους φίλους του στην Αγγλία για το θάνατο του και την τοποθέτηση αναμνηστικής πλάκας στην Αγγλικανική Εκκλησία του Αγίου Παύλου στην Αθήνα.

Harris (Walter B.) χειρόγραφη επιστολή προς τον «Αγαπητέ κ. Bowen», 3pp., folio, Αθήνα, 28 Δεκεμβρίου 1900, «Σας γράφω για να σας ενημερώσω για μια τελετή που έλαβε χώρα εδώ σήμερα και η οποία δεν μπορώ παρά να αισθάνομαι ότι θα ενδιέφερε την κοινότητα του Harrow. Αφορούσε την έγερση πλάκας στην Αγγλική εκκλησία που έχει αναγερθεί στη μνήμη του αδελφού μου Clement, ο οποίος … σκοτώθηκε στα Πέντε Πηγάδια στις 23 Απριλίου 1897, αγωνιζόμενος για τα δίκαια της Ελλάδας».

Ο θάνατος του Harris τιμήθηκε από τον Γερμανό ποιητή Stefan George στο ποίημα «Πέντε Πηγάδια» στη συλλογή του Der siebente Ring (Ο έβδομος δακτύλιος). Ο Stefan George (1868-1933), ήταν ένας επιφανής Γερμανός ποιητής, εκδότης και μεταφραστής.

Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Clement Harris συνέθεσε αξιοσημείωτα κομμάτια για πιάνο, όπως το Il Penseroso e L’Allegro (από το έργο του Milton), ειδύλλια για βιολί, πιάνο και κλαρινέτο, για  τσέλο και πιάνο και τραγούδια.

Η Ελλάδα τίμησε τη μνήμη του Clement Harris με πολλούς τρόπους. Δεκαετίες μετά το θάνατό του δημοσιεύθηκαν ακόμη και καρτ ποστάλ με το πορτρέτο του. Το συμφωνικό ποίημα του Harris «Paradise Lost» εκτελέσθηκε επανειλημμένα στην Ελλάδα. Πρώτη φορά το 1937 στο αρχαίο Ωδείο της Αθήνας. Το 1999 εκτελέσθηκε στο Μέγαρο Μουσικής στην Αθήνα με την Ορχήστρα Χρωμάτων υπό τον Μίλτο Λογιάδη.

Μπορείτε να ακούσετε μια εκτέλεση του Paradise Lost εδώ.

Τα ημερολόγια του Harris εκδόθηκαν στη Γερμανική γλώσσα από τον μελετητή του Stefan George, Claus Bock.

Παραθέτουμε από το ημερολόγιό του Harris το ακόλουθο απόσπασμα:

“Die meisten freien Nachmittage verbrachte ich in der Bibliothek. Ein anderer Lieblingsaufenthalt war der Kirchhof. Ich mag mich besinnen, wie ich einmal auf dem-selben Stein, auf dem schon Byron gesessen und geträumt hatte, Tränen der Schwermut vergoss und wie dabei im Herzen die Sehnsucht erwachte, auch mein Name möge meinem Vaterland dereinst Ruhm und Ehre erwerben.“

(Eλεύθερη μετάφραση: «Τα περισσότερα από τα ελεύθερα απογεύματα μου τα πέρασα στη βιβλιοθήκη. Μια άλλη αγαπημένη παραμονή μου ήταν το νεκροταφείο, θυμάμαι ότι κάποτε έριξα δάκρυα μελαγχολίας στην ίδια πέτρα στην οποία είχε καθίσει ο Λόρδος Βύρων και ονειρευόταν, και πόσο αυτό ξύπνησε στην καρδιά μου την επιθυμία να μπορέσει το όνομά μου κάποια μέρα να αποκτήσει φήμη και δόξα για τη χώρα μου.»)

Το 1922-23 ο Siegfried Wagner συνέθεσε το συμφωνικό ποίημα Glück (Χαρά) ως μνημείο του Harris.

Μπορείτε να ακούσετε μια εκτέλεση του Glück εδώ.

Siegfried Wagner: Glück (αφιερωμένο στη μνήμη του Clement Harris)

Κώστας Α. Λάβδας

Καθηγητής Ευρωπαϊκής Πολιτικής & Διευθυντής του Τομέα Διεθνών Σχέσεων

Τμήμα ΔΕΠΣ, Πάντειο Πανεπιστήμιο

Στο προηγούμενο σημείωμα αναφερθήκαμε στο περιεχόμενο και την εκρηκτική δυνητική εμβέλεια της επαναστατικής σκέψης και των συνταγμάτων της δεκαετίας του 1820. Στο δεύτερο και τελευταίο μέρος ολοκληρώνουμε την εισαγωγική αυτή ανάλυση και καταλήγουμε σε κάποια συμπεράσματα σε σχέση με την εμβληματική επέτειο που πλησιάζει: όπως επισημάναμε, οι δυο αιώνες που συμπληρώνονται από την εθνεγερσία του 1821 θα πρέπει να τιμηθούν με επέτειο όχι απλώς εορταστική αλλά εθνεγερτήριο.

 

Διεθνείς σχέσεις: ο ρεπουμπλικανισμός σε διακινδύνευση

Ήδη στην Επίδαυρο, ο χαρακτηρισμός του «Προσωρινού» Πολιτεύματος προφανώς συνδεόταν και με το γεγονός ότι η επανάσταση βρισκόταν σε εξέλιξη και οι πολεμικές επιχειρήσεις καθώς και οι διπλωματικές προσπάθειες συνεχιζόταν, αλλά εξέφραζε κυρίως την πρόθεση της Συνέλευσης να αποφύγει την αντίδραση της Ιεράς Συμμαχίας και των απολυταρχικών κύκλων της Ευρώπης. Το σύνταγμα μιας μικρής χώρας, που καθιέρωνε ρεπουμπλικανικό πολίτευμα, αποτελούσε εξαίρεση ανάμεσα στα μοναρχικά καθεστώτα της περιόδου. Στη δεκαετία του 1820, μετά το τέλος των Ναπολεόντειων πολέμων και την κυριαρχία της μοναρχικής παλινόρθωσης, σε όλη την Ευρώπη μόνον η Ελβετία είχε ρεπουμπλικανική μορφή καθεστώτος.

Πράγματι, λίγο αργότερα, ο Καποδίστριας χρίζεται Κυβερνήτης, όχι Πρόεδρος, σε μιαν ακόμη τακτική αποφυγής της αυστηρής κρίσης των μοναρχικών Δυνάμεων.

Η αυστηρή κρίση ήταν βεβαίως αναμενόμενη. Τα επαναστατικά συντάγματα, σε συνδυασμό και με κάποια από τα τοπικά πολιτεύματα, διαμορφώνουν μια προσέγγιση στην Ελληνική Πολιτεία που αναφέρεται στις ιστορικές παραδόσεις της ελληνορωμαϊκής πολιτικής παράδοσης και της έννοιας του δημοσίου πράγματος, res publica, όπως διαθλώνται μέσω του έργου στοχαστών του 16ου, 17ου και 18ου αιώνα. Παράλληλα, η σχεδιαζόμενη νέα Ελληνική res publica αποτελούσε κομμάτι μιας γενικότερης, συναρπαστικής αλλά βραχύβιας νοτιοευρωπαϊκής ρεπουμπλικανικής περιόδου. Μιας περιόδου που ουσιαστικά ξεκινά με το Ισπανικό Σύνταγμα του 1812, βραχύβιο αλλά εμβληματικό, και συνεχίζεται – μέσα σε πολύ διαφορετικές συνθήκες αλλά και με αξιοσημείωτα κοινά στοιχεία – με το Πορτογαλικό σύνταγμα του 1821 και τα Ελληνικά επαναστατικά συντάγματα του 1822, 1823 και 1827.

Τέλος, στην Τροιζήνα, η Εθνοσυνέλευση, προτού ψηφίσει το Σύνταγμα και μετά από δύσκολες πολιτικές διαβουλεύσεις, εξέλεξε με ψήφισμα της τον Καποδίστρια «Κυβερνήτη της Ελλάδος». Το σκεπτικό που ώθησε στην επιλογή του Καποδίστρια εκτίθεται – με κάθε έννοια – στον πρόλογο του σχετικού ψηφίσματος:

«…Η Εθνική Συνέλευσις, θεωρεί ότι η υψηλή επιστήμη του κυβερνάν την πολιτείαν και φέρειν προς ευδαιμονίαν τα έθνη, η εξωτερική και εσωτερική πολιτική, απαιτεί πολλήν πείραν και πολλά φώτα, τα οποία ο βάρβαρος Οθωμανός δεν επέτρεψε ποτέ εις τους Έλληνες. Θεωρεί ότι απαιτείται επικεφαλής της Ελληνικής Πολιτείας ο κατά πράξιν και θεωρίαν πολιτικός Έλλην, διά να κυβερνήση κατά τον σκοπόν της πολιτικής κοινωνίας…»

Οι λόγοι αποτυχίας της βραχύβιας ρεπουμπλικανικής περιόδου της Εθνεγερσίας είναι βέβαια σύνθετες και έχουν ως αφετηρία τις συνθήκες πριν την έλευση του Κυβερνήτη. Με την ανάληψη της εξουσίας, την ουσιαστική αναστολή του Συντάγματος, την συστηματική αλλά ασύμμετρη προσπάθεια αυταρχικής ανάτασης και την τραγική κατάληξη της, η περίοδος Καποδίστρια σήμανε ταυτόχρονα και το τέλος της σύντομης δεκαετίας του 1820, μιας περιόδου γεμάτης με ανολοκλήρωτες και μη πραγματοποιηθείσες δυνατότητες. Οι εισαγόμενες Μοναρχίες, ανεξαρτήτως προθέσεων, σήμαναν για την ελληνική πολιτική μια ασύμβατη και – εκ του αποτελέσματος κρινόμενη – διχαστική συμβολή.

 

Η ανέφικτη δημοκρατία

Η δυναμική της σύντομης δεκαετίας του 1820, από το «Προσωρινόν Πολίτευμα» της Επιδαύρου (1822) μέχρι την αναστολή του Συντάγματος της Τροιζήνας από τον Καποδίστρια (1828), αποτυπώνει μια διακριτή αντίληψη περί ελευθερίας και μια επίσης διακριτή αντίληψη περί πολιτείας. Όπως επισημάναμε, η ελευθερία ξεπερνά τα όρια της εννοιολόγησης της «αρνητικής ελευθερίας» του φιλελευθερισμού, ενώ στη θεμελίωση της Πολιτείας εκφράζεται η αναδυόμενη αντίληψη για μια ελληνική Res publica, μια αντίληψη που αντανακλάται με διαφορετικές αποχρώσεις και στα τρία Συντάγματα (Lavdas, 2000a, 2000b). Στα δύο πρώτα, η πολυαρχία (με συλλογική ηγεσία της Πολιτείας) εκφράζει τόσο την επίδραση των Συνταγμάτων της Γαλλικής Επανάστασης όσο και την υποκείμενη πολιτική μορφολογία των επιμέρους κοινών και πόλεων στην Ελλάδα. Ενώ με το τρίτο, το Σύνταγμα της Τροιζήνας, η προσέγγιση του υποδείγματος του Συντάγματος των ΗΠΑ εκφράζει τόσο την αγωνία των κρίσιμων στιγμών για την έκβαση του Αγώνα, λίγους μήνες πριν το Ναβαρίνο, όσο και την προσωρινή σύγκλιση ρωσόφιλων και αγγλόφιλων πρωταγωνιστών κάτω από ένα αμερικανικής έμπνευσης θεσμικό σχεδίασμα.

Η επίδραση της Αμερικανικής και της Γαλλικής Επανάστασης υπήρξε προφανής. Από την άλλη, η ενθουσιώδης υποδοχή του Θούριου που πρόσφερε έμπνευση και παλμό στους επαναστατημένους δεν συνεπάγεται αντίστοιχη επίδραση της πολιτικής σκέψης του Ρήγα. Για τον Ρήγα, του οποίου το τραγικό τέλος (1798) του στέρησε την εμπειρία της έμπρακτης πολιτειακής αφύπνισης των Βαλκανικών εθνικισμών, η σχεδιαζόμενη μορφή τού πολιτεύματος δεν αφορά μία συγκεκριμένη εθνότητα, αλλά όλους «τούς κατοίκους» τού γεωγραφικού πλαισίου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Με τον Ρήγα, η καθολική πολιτική διάσταση υπερέβαινε τις επί μέρους: «η Ελληνική δημοκρατία είναι μία, με όλον οπού συμπεριλαμβάνει εις τον κόλπον της διάφορα γένη και θρησκείας και δεν θεωρεί τας διαφοράς των λατρειών με εχθρικό μάτι».

 

Σχεδιάζοντας την Ελληνική ResPublica

Αλλά η ιστορία ακολούθησε άλλο δρόμο. Τα πολιτεύματα προσπάθησαν μέσα σε δυσχερείς περιφερειακές και διεθνείς συνθήκες να αποτυπώσουν, παρά τις εσωτερικές διαφορές και διενέξεις, την ιδέα της ανεξάρτητης και με αυτή την έννοια ελεύθερης πολιτείας και του ανεξάρτητου και με αυτή την έννοια ελεύθερου πολίτη.

Η σχεδιαζόμενη Ελληνική res publica αποτέλεσε τμήμα μιας γενικότερης, συναρπαστικής αλλά βραχύβιας νοτιοευρωπαϊκής ρεπουμπλικανικής περιόδου. Μιας περιόδου που περιλαμβάνει το Ισπανικό Σύνταγμα του 1812, βραχύβιο αλλά εμβληματικό, και συνεχίζεται – μέσα σε πολύ διαφορετικές συνθήκες αλλά και με αξιοσημείωτα κοινά στοιχεία – με το Πορτογαλικό σύνταγμα του 1821 και τα Ελληνικά επαναστατικά συντάγματα του 1822, 1823 και 1827.

Σε κάθε περίπτωση, η νεαρά αμερικανική Πολιτεία αποτέλεσε ένα ρηξικέλευθο, ριζοσπαστικό, αξιοζήλευτο όσο και αινιγματικό υπόδειγμα. Όπως εύστοχα επισημαίνουν οι Terence Ball και Richard Dagger, αρχικά η μορφή διακυβέρνησης που προτιμήθηκε δεν ήταν δημοκρατική αλλά ρεπουμπλικανική: Πολιτεία (Republic), όχι Δημοκρατία (Democracy). Το ίδιο το αμερικανικό σύνταγμα το πιστοποιεί αυτό, διότι δεν κάνει καμία αναφορά στη δημοκρατία. Εγγυάται, εντούτοις, σε κάθε κρατίδιο (state) την ρεπουμπλικανική μορφή διακυβέρνησης (Ball & Dagger, 2011).

Η Ελευθερία ως ανεξαρτησία αποτέλεσε, επίσης, μια έννοια ριζωμένη στο ρεπουμπλικανικό περιβάλλον. Εάν θυμηθούμε την «ελευθερία των αρχαίων εν συγκρίσει προς την ελευθερία των νεότερων» (1819) του Benjamin Constant (και την από αυτόν εμπνεόμενη εμβληματική διάκριση του Isaiah Berlin μεταξύ αρνητικής και θετικής ελευθερίας), εδώ πρόκειται σαφώς για το ρεπουμπλικανικό πρότυπο. Αυτό αντανακλάται στην όλη αντίληψη για μια ελληνική Respublica.

Πράγματι, το ρεπουμπλικανικό ρεύμα στην ευρωπαϊκή και ευρωατλαντική πολιτική παράδοση διατυπώνει μια διακριτή προσέγγιση στην ελευθερία. Η προσέγγιση έχει τις πηγές της στη ρωμαϊκή αντίληψη της ανελευθερίας ως συνάρτησης όχι της ύπαρξης αυθαίρετων παρεμβάσεων ή καταναγκασμών, αλλά μιας δομικής κατάστασης εξουσίασης από κάποιον άλλο, μιας ζωής sub potestate Domini (Pettit, 1997/1999).

Η ελευθερία, σε αυτή την κοσμοαντίληψη, προϋποθέτει ανεξαρτησία. Αυτή είναι η ελληνική προσέγγιση της Ελευθερίας στην επαναστατική σύντομη δεκαετία 1821-1827, και όχι η «αρνητική» ελευθερία του σύγχρονου φιλελευθερισμού. Η ρεπουμπλικανική παράδοση (στην οποία ανήκουν τα συντάγματα της Επανάστασης) αγνοεί την – μεταγενέστερων φιλελεύθερων καταβολών – ταύτιση της ελευθερίας με την απουσία αυθαίρετων παρεμβάσεων ή καταναγκασμού.

Παρότι η Αμερικανική Επανάσταση προηγήθηκε όλων, ήταν άλλωστε συγγενέστερη της Ελληνικής, εφόσον αφορούσε την Ανεξαρτησία από μια Αυτοκρατορία, αρχικά ήταν η Γαλλική Επανάσταση εκείνη που ενέπνευσε περισσότερο (Επίδαυρος). Σε αυτό συνετέλεσε και η σαγηνευτική δυναμική της Ναπολεόντειας περιόδου.

Το ουσιώδες ζήτημα παραμένει πάντως ότι όταν τελικώς ξέσπασε η Επανάσταση και το πολιτειακό δεν μπορούσε παρά να τεθεί ως άμεσο, πρακτικό ζήτημα, η Ιερή Συμμαχία από το 1815 είχε ήδη αλλάξει ριζικά τον πολιτικό και διεθνολογικό χάρτη στην Ευρώπη. Και, μέχρι τη διάλυση της το 1830, αποτέλεσε έναν παράγοντα που οι νέες επαναστατικές δυνάμεις στη Νοτιοανατολική Ευρώπη όφειλαν να λάβουν υπόψη, ιδιαίτερα εφόσον χρειαζόταν την υποστήριξη μεγάλων Δυνάμεων για να επιβιώσουν. Εξ ου και η αγωνία για κάθε κίνηση και κάθε θεσμό «να μη θεωρηθεί ‘καρμποναρισμός’» (Κολοκοτρώνης).

 

Η των ονομάτων επίσκεψις

Ποια είναι η παρακαταθήκη της σύντομης ρεπουμπλικανικής δεκαετίας του 1820; Για να αντιληφθούμε το εύρος και την κρισιμότητα της πρόκλησης, θα πρέπει – με αφορμή και τη δυναμική της δεκαετίας του 1820 – να συνειδητοποιήσουμε ότι στη νεότερη και σύγχρονη Ελλάδα γίνεται καταχρηστική αξιοποίηση της έννοιας της δημοκρατίας, ακόμη και όταν καταφανώς αυτό που σημαίνεται είναι η πολιτεία. Και ότι η χρήση αυτή έχει συνέπειες στο επίπεδο τόσο του πολιτικού συμβολισμού όσο και της πολιτικής διαβούλευσης. Όπως έχουμε επιχειρηματολογήσει προ ετών (Lavdas, 2000a, 2000b, Λάβδας, 2010), η ατυχώς καθιερωμένη αυτή χρήση (π. χ., «Δημοκρατία της Βαϊμάρης», «Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας», «Τρίτη Ελληνική Δημοκρατία») φτάνει σε ακρότητες όταν επιχειρείται η αναδρομική εφαρμογή της ακόμη και σε πολιτεύματα με σαφώς αριστοκρατικό χαρακτήρα. Όταν π. χ. αναφέρεται η αναγεννησιακή Βενετία ως «Γαληνοτάτη Δημοκρατία» αντί του ορθού «Γαληνοτάτη Πολιτεία».

Το ζήτημα είναι ουσιαστικό και αφορά ευαίσθητες πτυχές της πολιτικής παιδείας μας. Εκκινώντας από τη ψευδή θέση (και συνείδηση) ότι η «δημοκρατία» είναι δεδομένη, οι πολίτες χάνουν τόσο την δυνατότητα κριτικής αποτίμησης της δημοκρατικότητας των θεσμών με βάση κανονιστικά κριτήρια περί δημοκρατίας όσο και την ευκαιρία να κοιτάξουν κατάματα τα πραγματικά θεσμικά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά του συστήματος διακυβέρνησης στο οποίο διαβιούν, εργάζονται και πολιτεύονται.

Η δημοκρατία εξακολουθεί να αποτελεί μια κομβική έννοια της κανονιστικής (normative) πολιτικής σκέψης, η οποία επεξεργάζεται αξίες και υποδείγματα για την καλή διακυβέρνηση και, στη συνέχεια, επιχειρεί να αντλήσει κριτήρια για την αποτίμηση των υφιστάμενων θεσμών. Είναι βέβαια γεγονός ότι, από τον Πλάτωνα μέχρι σήμερα, η ένταση στις σχέσεις μεταξύ της πολιτικής σκέψης και του δήμου αντανακλάται σε περιπέτειες άλλοτε διδακτικές και άλλοτε τραγικές. Αλλά η κατάχρηση της έννοιας της δημοκρατίας επιχειρεί να αμβλύνει την ένταση αυτή με τρόπο τεχνητό, χωρίς να κατορθώνει να την υπερβεί.

Από τους Έλληνες και τους Ρωμαίους, μέσω της Αναγέννησης, μέχρι τα χρόνια του σύντομου αντι-μοναρχισμού της Αγγλικής Κοινοπολιτείας και τις μετέπειτα επιδράσεις στην Αμερικανική Επανάσταση και τη διαμόρφωση του αμερικανικού συνταγματισμού, τα ρεπουμπλικανικά πρότυπα αφορούν τόσο θεσμούς όσο και αξίες. Αναφέρονται σε μια πολιτεία στην οποία οι θεσμοί κυβερνούν. Αναφέρονται, επίσης, στην ελευθερία με την έννοια της απουσίας δομικών συνθηκών κυριαρχίας, στην «ελευθερία πριν τον φιλελευθερισμό», για να θυμηθούμε τον τίτλο του περίφημου βιβλίου του Quentin Skinner (1998).

Ουσιώδη ζητούμενα είναι το κράτος δικαίου που εγγυάται διαδικασίες και δικαιώματα και το πρότυπο νομιμοποίησης της διακυβέρνησης που προσανατολίζεται σταθερά και χωρίς προπαγανδιστικές παραμορφώσεις στις αξίες του «δημοσίου πράγματος» (res publica). Δεν χρειάζεται βέβαια να ακολουθεί κανείς την ρεπουμπλικανική παράδοση ή να την επεξεργάζεται (όπως ο Philip Pettit και ο Quentin Skinner) για να αντιληφθεί ότι ο ρεπουμπλικανισμός ούτε ταυτίζεται απαραίτητα με αντιμοναρχικές τάσεις ούτε τις προϋποθέτει: εστιάζεται στο πρότυπο θεσμικής διακυβέρνησης και τις αξίες που το χαρακτηρίζουν, ανεξαρτήτως του εάν επικεφαλής τίθεται μονάρχης ή πρόεδρος (βλ., μεταξύ άλλων, Scruton, 2007: 594).

Γνωρίζουμε βέβαια ότι η ρεπουμπλικανική παράδοση σταδιακά παραμερίστηκε. Η ιδεολογική άνοδος του ωφελιμισμού και η όσμωση μεταξύ ωφελιμισμού και ρευμάτων του φιλελευθερισμού οδήγησαν στην εγκατάλειψη της πολιτειοκρατικής διάστασης του ρεπουμπλικανισμού. Παράλληλα, το ρεπουμπλικανικό έλλειμμα έδωσε την ευκαιρία για την αναβίωση ποικίλων εκδοχών του κοινοτισμού, σοσιαλιστικών και μη. Στόχος όσων αναφέρονται με συνέπεια στις παραδόσεις του ρεπουμπλικανισμού είναι η ανάδειξη ενός προβληματισμού για θεσμικές μορφές της πολιτείας και για έννοιες ελευθερίας που δεν επικράτησαν στο σύνολό τους, παρουσιάζουν όμως ιδιαίτερο ενδιαφέρον από την οπτική γωνία του σημερινού πολίτη (Pettit 1997/1999, Lavdas & Chryssochoou, 2011).

Με άλλα λόγια, η δυτική πολιτική πράξη επέλεξε θεσμούς που εγγυώνται τη διατήρηση μιας μορφής αρνητικής ελευθερίας των πολιτών (απουσία αυθαίρετων δημόσιων καταναγκασμών και παρεμβάσεων) αλλά αδιαφορούν για τις συνθήκες δομικής εξάρτησης στις οποίες οι πολίτες αυτοί ενδέχεται να περιέλθουν. «Επιλέξαμε σωστά;» είναι το ερώτημα με το οποίο καταλήγει ο Quentin Skinner στο εμβληματικό έργο του για την «Ελευθερία πριν το Φιλελευθερισμό» (Skinner, 1998: 120).

 

Αντί συμπεράσματος: Το 1821 στο αύριο της Ελλάδας 

Στο προκαταρκτικό αυτό σχεδίασμα, επιχειρήσαμε να αναδείξουμε την πολυσήμαντη δυναμική της σύντομης ρεπουμπλικανικής δεκαετίας του 1820. Πρόκειται για μια συναρπαστικά τολμηρής αλλά και δυσάρεστα βραχύβιας άσκησης πολιτειακού πειραματισμού που σημαδεύει την αυγή της νεότερης ελληνικής κρατικότητας.

Η καθιερωμένη προσέγγιση που συμπεραίνει ότι «σε τελευταία ανάλυση, η φιλελεύθερη παράδοση αποτελεί τη σημαντικότερη προσφορά του ελληνικού αγώνα της ανεξαρτησίας στη μετέπειτα ελληνική ιστορία» (Διαμαντούρος, 1991: 48) αποτυπώνει μια υπαρκτή πολιτική διάσταση της σύνθετης, πλούσιας σε δυνατότητες δεκαετίας: όχι την μόνη πολιτική διάσταση, ούτε -κατά την άποψη μας – την πιο κρίσιμη.

Συστήνοντας μια εθνική πολιτική κοινότητα με όρους ανεξαρτησίας και ελευθερίας, τα επαναστατικά συντάγματα της δεκαετίας του 1820 εντάσσονται στο κεφάλαιο της «Ελευθερίας πριν τον Φιλελευθερισμό» που με τη σειρά της εγγράφεται στο μείζον πεδίο της ελευθερίας πέρα από τον φιλελευθερισμό, δηλαδή πέρα από τα ιδεολογικά όρια κάθε δογματικού φιλελευθερισμού. Τα συντάγματα της δεκαετίας του 1820 αποτελούν μάλλον δύστροπους – καθότι υπερβολικά απαιτητικούς – υποψήφιους για την ερμηνευτικά ισοπεδωτική, στενή και αναδρομική ματιά του σημερινού φιλελευθερισμού.

Στην πραγματικότητα, η μελέτη της ρεπουμπλικανικής δυναμικής της ελληνικής επανάστασης ως πεδίου πολιτικής δυνητικής αλλά τελικώς μη πραγματοποιηθείσας αναδεικνύει όψεις της σύντομης επαναστατικής δεκαετίας ευαισθητοποιώντας μας στην ανίχνευση του δυνητικού αλλά μη πραγματοποιηθέντος. Συντελώντας, γενικότερα, σε μια διαδικασία «ανοικείωσης», μια διαδικασία που – δρώντας αντίστροφα από τις δυνάμεις εξοικείωσης – μας βοηθά να δούμε και από άλλη σκοπιά αυτό που θεωρούμε γνώριμο και οικείο.

Μετά τις συνθήκες κρίσης και υπαρξιακής αγωνίας που βίωσε η χώρα τη δεκαετία του 2010, η επέτειος του 1821 μπορεί να γίνει καταλύτης για τον προβληματισμό επάνω στις σχέσεις ανάμεσα στους θεσμικούς σχεδιασμούς της ελληνικής πολιτικής κοινότητας και τα δημοκρατικά ιδανικά τα οποία την εμπνέουν. Το πολυεπίπεδο ζητούμενο ενός σύγχρονου αλλά όχι αναδρομικά θεμελιωμένου προβληματισμού για την ελληνική επανάσταση είναι μια τριπλή συσχέτιση: συσχέτιση της πολιτικής και των ιδεών, του δυνητικού και του πραγματοποιηθέντος, της εξοικείωσης και της ανοικείωσης.

Η Ελλάδα του 19ου αιώνα βρέθηκε στην πρώτη γραμμή των πολιτειακών προβληματισμών και αφουγκράστηκε τις πιο ουσιαστικές ανησυχίες και ελπίδες για την ελευθερία του μέλλοντος. Η Ελλάδα του 21ου αιώνα μπορεί να ξαναπιάσει το νήμα μέσα σε ένα νέο περιβάλλον τεχνολογικών, κοινωνικών και οικονομικών δυνατοτήτων που διψάει για ουσιαστική πολιτική συνεισφορά.

 

Περιγραφή εικόνας: Peter von Hess, εἴσοδος Βασιλέως τῆς Ἑλλάδος Ὄθωνος στο Ναούπλιο στις 25 Ἰανουαρίου 1833. Λιθογραφία χαραγμένη από τον Fr. Hohe με βάση έργο του Hess.

 

Σημείωση: Η ΕΕΦ προσφέρει ένα βήμα σε επιστήμονες και προσωπικότητες κύρους για να προβάλουν ελεύθερα τις προσωπικές θέσεις τους και το επιστημονικό τους έργο. Η Εταιρεία δεν υιοθετεί τις απόψεις αυτές, δε δεσμεύεται από αυτές και δεν εγγυάται την ορθότητά τους.

 

Βιβλιογραφία

Αλιβιζάτος, Ν. Κ. (1981). Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγματική Ιστορία. Αθήνα – Κομοτηνή: Εκδόσεις: Αντ. Ν. Σάκκουλα.

Αναστασιάδης, Γ. (2001). Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία της Ελλάδας 1821-1941. Αθήνα – Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα.

Αναστασιάδης, Γ. (2014). Οι Δημοκρατικοί Θεσμοί των Ελλήνων: Κατακτήσεις και Παλινδρομήσεις, Δοκιμές Πολιτικής και Συνταγματικής Ιστορίας (19ος και 20ος αι.). Αθήνα – Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Σάκκουλα.

Βερέμης, Θ. Μ., Κολιόπουλος, Γ. Σ. & Μιχαηλίδης, Ι. Δ. (2018). 1821: Η δημιουργία ενός έθνους-κράτους. Αθήνα: Μεταίχμιο.

Βόγλη, Ε. Κ. (2006). «Η ταυτότητα του πολίτη και η διαμόρφωση της κοινωνίας των πολιτών, 1821-1827». Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 9. Αθήνα: Εκδόσεις Δομή.

Διαμαντούρος, Ν. Ι. (1991). «ο ελληνικός απελευθερωτικός αγώνας του 1821: Μια φιλελεύθερη επανάσταση;». Σε R. Meinardus, επιμ., Ο Φιλελευθερισμός στην Ελλάδα. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», σελ. 37-48.

Κοντογιώργης, (1982). Κοινωνική δυναμική και πολιτική αυτονομία. Τα ελληνικά κοινά της τουρκοκρατίας. Αθήνα: Εκδόσεις Λιβάνη.

Κοντογιώργης, (2004). Πολίτης και Πόλις: Έννοια και τυπολογία της πολιτειότητας. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

Κοντογιώργης, Γ. (2011). Περί Έθνους και Ελληνικής Συνέχειας. Θεσσαλονίκη: Ιανός.

Κοντογιώργης, (2015). «Το ‘κράτος’ του Καποδίστρια. Μια συγκριτική αποτίμηση σε σχέση με την απολυταρχία της εποχής και το κράτος έθνος». Σε    Αίνος Μνήμης Καθηγητού Ηλία Κρίσπη. Αθήνα: Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ. 447-460.

Λάβδας, Κ. Α. (2010). Η Πολιτική ανάμεσα στο Δυνητικό και το Οικείο. Αθήνα: Εκδόσεις Ι. Σιδέρη.

Λάβδας, Κ. Α. (2015). Φιλελευθερισμός των Πολιτών: Εξελικτική Αναζήτηση με Ρεπουμπλικανική Πυξίδα. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

Nάκος, Γ. Π.  (1974). Το Πολιτειακόν Καθεστώς της  Ελλάδος Επί Όθωνος μέχρι του Συντάγματος του 1844: Εκ των δημοκρατικών ιδεωδών της Επαναστάσεως του 1821 εις την Απόλυτον Μοναρχίαν. Διατριβή επί Διδακτορία, ΑΠΘ. Θεσσαλονίκη: Επιστημονική Επετηρίς Σχολής Νομικών και Οικονομικών Επιστημών, τόμος ΙΖ.

Πανταζόπουλος, Ν. Ι. (1947/1995). Ιστορία Ελληνικού Δίκαιου, Τεύχος Β: Από της ‘’Λόγιας Παραδόσεως Εις τον Αστικόν Κώδικα. Θεσσαλονίκη – Αθήναι: Εκδοτικός Οίκος Αφοι Π. Σάκκουλα.

Πανταζόπουλος, Ν. Ι. (1993). Ο Ελληνικός Κοινοτισμός και η Νεοελληνική Κοινοτική Παράδοση. Αθήνα: Εκδόσεις «Παρουσία».

Ροτζώκος, Ν. (2006). «Η πολιτική και θεσμική θεμελίωση του επαναστατημένου έθνους, 1822-1825». Ιστορία των Ελλήνων, τόμος 9. Αθήνα: Εκδόσεις Δομή.

Σαρίπολος, Ν. Ν. (1907). Η Πρώτη Εθνοσυνέλευσις και το Πολίτευμα της Επιδαύρου του 1822. Εν Αθήναις: Βασιλική Τυπογραφία Ραφτάνη – Παππαγεωργίου.

Σκουτερόπουλος, Ν. Μ. (2002). Πλάτων, Πολιτεία. Εισαγωγή, μετάφραση, ερμηνευτικά σημειώματα Ν. Μ. Σκουτερόπουλος. Αθήνα: Πόλις.

Σφυρόερας, Β. (1975). «Σταθεροποίηση της Επαναστάσεως, 1822-1823». Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΒ΄. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.

Φραγκίστας, Χ. (1971). «Αι Βάσεις των Πολιτευμάτων του Αγώνος». Αφιέρωμα εις τα 150 χρόνια από της Επαναστάσεως του 1821. Θεσσαλονίκη: Εθνική Βιβλιοθήκη, Δημοσιεύματα της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών.

Anderson, B. (1983/2016). Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism. London: Verso.

Diamandouros, P. N. (1983). ‘Greek Political Culture in Transition: Historical Origins, Evolution, Current Trends’. In R. Clogg, ed., Greece in the 1980s. London: Macmillan.

Henderson, G. P. (1971). The Revival of Greek Thought 1620-1830. Edinburgh and London: Scottish Academic Press.

Kaltchas, N. (1940). Introduction to the Constitutional History of Modern Greece. New Υork: Columbia University Press.

Kitromilides, P. M. (1988). ‘European Political Thought in the Making of Greek Liberalism’. Parliaments, Estates and Representation, Vol. 8, pp. 11-21.

Kitromilides, P. M. (1995). ‘Europe and the Dilemmas of Greek Conscience’. In P. Carabott, ed., Greece and Europe in the Modern Period: Aspects of a Troubled Relationship. London: Centre for Hellenic Studies, King’s College.

Lavdas, K. A. (1997). The Europeanization of Greece: Interest Politics and the Crises of Integration. London / New York: Macmillan / St. Martin’s Press.

Lavdas, K. A. (2000a). ‘Republic’. In G. Speake, ed., Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition, vol. II (London: Fitzroy Dearborn) pp 1444-1446.

Lavdas, K. A. (2000b). ‘Theories of Government’. In G. Speake, ed., Encyclopedia of Greece and the Hellenic Tradition, vol. I (London: Fitzroy Dearborn) pp 682-685.

Lavdas, K. A. & Chryssochoou, D. N. (2011). A Republic of Europeans: Civic Potential in a Liberal Milieu. Cheltenham, UK & Northampton, USA: Edward Elgar.

Pettit, P. (1997/1999). Republicanism: A Theory of Freedom and Government. Reissued with a new postscript. Oxford: Oxford University Press.

Scruton, R. (2007). ‘Republicanism’. The Palgrave Macmillan Dictionary of Political Thought, 3rd edition. London: Palgrave Macmillan.

Skinner, Q. (1998). Liberty before Liberalism. Cambridge: Cambridge University Press.