Έχει επισημανθεί ότι η ανάπτυξη του φιλελληνικού κινήματος ξεκινά από το τέλος του 18ου αιώνα, όταν η Ευρώπη ανακαλύπτει χάρη στον Winckelman, τον Barthelemy και άλλους λογίους και ιστορικούς της εποχής, την αρχαία Ελλάδα, η οποία περνά προοδευτικά στο εκπαιδευτικό σύστημα του δυτικού κόσμου.
Κατά τη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα το κίνημα του φιλελληνισμού εισέρχεται σε μία ώριμη φάση και συγχρονίζεται πλέον με το αίτημα για την απελευθέρωση της Ελλάδος.
Στην φάση αυτή τρείς είναι οι παράγοντες που διαμορφώνουν τον φιλελληνισμό, και αυτοί είναι:
– η αίσθηση χρέους προς τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό,
– τα φιλελεύθερα αισθήματα κατά της τυραννίας και
– η κοινή πίστη των χριστιανικών εθνών.
Στο άρθρο αυτό παρουσιάζουμε μέσα από μία σειρά από αντικείμενα της συλλογής της ΕΕΦ, τεκμήρια που προβάλουν την σημασία και συμβολή της κοινής χριστιανικής πίστης στη διαμόρφωση του φιλελληνικού κινήματος. Έχουν επιλεγεί αντικείμενα και έγγραφα από την Γαλλία, την Αγγλία, την Ιταλία και την Γερμανία, με στόχο να γίνει κατανοητό ότι η πρόσληψη αυτή ήταν κυρίαρχη σε όλη την Ευρώπη.
Το πρώτο αντικείμενο, αποτελεί ένα σημαντικό ντοκουμέντο για την γέννηση του φιλελληνισμού πολύ πριν την κήρυξη της Επανάστασης του 1821.
Πρόκειται για μία εισήγηση που υπέβαλε το 1815 ο βουλευτής François de Chateaubriand στην Γαλλική Βουλή (Chambre des Pairs de France). Η εισήγηση αυτή συζητήθηκε στην συνεδρίαση της 9ης Απριλίου 1816 και εγκρίθηκε μετά από ψηφοφορία. Το έγγραφο έχει τυπωθεί το 1816 από τον εκδοτικό οίκο P. Didot.
Στην εισήγηση αυτή, που υποβάλει ο Chateaubriand προς τον Βασιλέα, γίνεται αναφορά στις “βάρβαρες δυνάμεις” (Οθωμανική αυτοκρατορία) και το καθεστώς δουλείας των χριστιανών. Η εισήγηση περιγράφει τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι υπόδουλοι Έλληνες. Το κείμενο αυτό αποτελεί την πρώτη επίσημη πολιτική πρωτοβουλία στην Ευρώπη υπέρ των Ελλήνων, και στηρίζεται στην κοινή χριστιανική πίστη των λαών της Ευρώπης με τους Έλληνες.
Στο κείμενο διαβάζουμε τα εξής: «Πρόκειται για την διεκδίκηση των δικαιωμάτων της ανθρωπότητας και για τη διαγραφή […] της ντροπής της Ευρώπης».
Σύμφωνα με το σχέδιο ψηφίσματος: “ζητείται ταπεινά από την Αυτού Μεγαλειότητα να διατάξει τον Υπουργό Εξωτερικών του να γράψει σε όλες τις βασιλικές αυλές στην Ευρώπη, με σκοπό την έναρξη γενικών διαπραγματεύσεων με τις Βάρβαρες Δυνάμεις, για να ζητήσει από αυτές τις δυνάμεις να σέβονται τις σημαίες των ευρωπαϊκών εθνών και να θέσουν ένα τέλος στη δουλεία των χριστιανών».
Η πρόταση αυτή έγινε δεκτή από το Σώμα των Ομότιμων και έχει καταγραφεί ως η πρώτη πολιτική παρέμβαση μιας μεγάλης δύναμης στην Ευρώπη υπέρ των Ελλήνων που ήταν εκείνη την εποχή υπό τον έλεγχο των Οθωμανών.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το κυρίαρχο στοιχείο για να ενδιαφερθεί ο πολιτικός κόσμος για την Ελλάδα ήταν η κοινή χριστιανική πίστη και τα δεινά των σκλάβων χριστιανών στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
Το 1821 ξεσπά η Ελληνική Επανάσταση. Και πάλι τα πρώτα ερεθίσματα που προσελκύουν το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης έχουν να κάνουν με την κοινή χριστιανική πίστη και τα δεινά των χριστιανών. Στον τύπο και την τέχνη καταγράφονται οι σφαγές, οι λεηλασίες και τα δεινά που υφίστανται οι χριστιανοί. Ένα από τα πρώτα γεγονότα που σοκάρει την κοινή γνώμη, και εγκαινιάζει ουσιαστικά το φιλελληνικό κίνημα, είναι ο μαρτυρικός απαγχονισμός του Πατριάρχου Γρηγορίου Ε.
Από την αρχή της Επανάστασης, και σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1820, ο Ευρωπαϊκός και ο Αμερικανικός τύπος προβάλει διαρκώς ως κεντρικό θέμα τα δεινά των χριστιανών και παρουσιάζει τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων, ως αγώνα για την απελευθέρωση των χριστιανών από την σκλαβιά των Τούρκων μουσουλμάνων. Εντελώς ενδεικτικά, παρουσιάζουμε άρθρα από τρείς εφημερίδες, από το αρχείο των 1000 και πλέον εφημερίδων της περιόδου αυτής που διαθέτει η ΕΕΦ.
Από την στιγμή που ξεσπά η Επανάσταση, ένα άλλο σημαντικό θέμα που κάνει την εμφάνισή του είναι η ευλογία που δέχονται οι Έλληνες αγωνιστές από ιερείς και επισκόπους. Οι σκηνές αυτές αποτελούν ένα από τα πλέον δημοφιλή θέματα της φιλελληνικής τέχνης κατά τη διάρκεια της Επανάστασης. Παραθέτουμε δύο δείγματα από την Γαλλία και την Ιταλία, από θέματα που έχουν σημαντική κυκλοφορία στην Ευρώπη.
Ένα άλλο σχετικό θέμα που κυριαρχεί στην φιλελληνική τέχνη, έχει να κάνει με τον όρκο του Έλληνα μαχητή. Ο όρκος αυτός λαμβάνει χώρα πάντα μπροστά σε ένα σταυρό. Ο Έλληνας αγωνιστής ορκίζεται, παρουσία της οικογένειάς του ή παρουσία της αρραβωνιαστικιάς του. Οι σκηνές αυτές πάντα θυμίζουν ότι οι Έλληνες μάχονται ως χριστιανοί προκειμένου να απελευθερωθούν από τον μωαμεθανό τούρκο δυνάστη. Αυτό ήταν το κεντρικό μήνυμα που συγκινούσε την κοινή γνώμη στην Ευρώπη.
Το θέμα αυτό της κοινής χριστιανικής πίστης προβάλλεται στην κοινή γνώμη με όλες τις ευκαιρίες σε όλες τις εμβληματικές εκδηλώσεις. Για παράδειγμα, στην μεγάλη καλλιτεχνική έκθεση στο σαλόνι των Παρισίων το 1822, παρουσιάζεται ένας πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Charles-Edouard Le Prince, γνωστός ως Crespy-Le Prince (1784-1851). Ο πίνακας έχει ως θέμα «Inspiration d’un prêtre grec pendant l’orage» (Έμπνευση Έλληνα ιερέα κατά τη διάρκεια της καταιγίδας). Ο Έλληνας ιερέας κρατά στο χέρι του τον 103ο ψαλμό του Δαβίδ που αναφέρεται στο μεγαλείο του Θεού. Ο πίνακας αυτός είναι χαρακτηριστικός των μηνυμάτων που ζητούσε να λάβει η κοινή γνώμη για να ταχθεί στο πλευρό των Ελλήνων.
Ένα άλλο ενδιαφέρον θέμα που προβλήθηκε πολύ κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, και αποτυπώθηκε στην φιλελληνική τέχνη, έχει να κάνει με την ιστορία του Έλληνα Διάκου. Η ιστορία αυτή αποτελεί το αντικείμενο ποιήματος του Γάλλου ποιητή Casimir Delavigne. Η μορφή αποτυπώθηκε σε έργο του Antoine (Tony) Johannot (1803-1852), στο οποίο βασίστηκαν διάφορα αντικείμενα, όπως το επιτραπέζιο ρολόι που ακολουθεί.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και η ποιητική συλλογή “Les Orientales”, του Victor Hugo που αναφέρεται αποκλειστικά στην Επανάσταση του 1821 και δημοσιεύεται στο Παρίσι στα πλαίσια της αλληλεγγύης του στο δοκιμαζόμενο ελληνικό λαό προβάλλοντας το φιλελληνικό πνεύμα στην Ευρώπη. Δημοσιοποιεί τις επαναστατικές δράσεις των Ελλήνων για ελευθερία από τον τουρκικό ζυγό, και προβάλει θέματα και στοιχεία που θα συγκινήσουν περισσότερο, όπως η αρχαία Ελλάδα, η χριστιανική πίστη, η πολιορκία του Μεσολογγίου, τα κατορθώματα του Κανάρη και του Μπότσαρη, κλπ.
“Στην Ελλάδα, εμπρός, ω φίλοι! Εκδίκηση και λευτεριά!”.
Ο Victor Hugo αποκαλεί την Ελλάδα μητέρα του δυτικού πολιτισμού:
“(…)Ελλάδα του λόρδου Μπάιρον, Ελλάδα του Ομήρου
Εσύ γλυκιά αδελφή, εσύ δική μας μάνα”.
Το παρακάτω απόσπασμα εμφανίζει τον Κανάρη να λέει:
“Αδέλφια μου, αν πίσω γυρίσω ζωντανός, το Μεσολόγγι αν γλιτώσει,
Τάζω καινούργια εκκλησιά του Ιησού Χριστού να κτίσω.
Αν πεθαμένος στου Χάροντα τη μαύρη νύχτα πέσω
Από κείνη που κανείς επιστροφή δεν έχει
Κι αν όλο το αίμα μου χυθεί, αυτό που έχει απομείνει
Σε χώματα ελεύθερα τη στάχτη μου να θάψετε
Στου ήλιου το φως, την ξαστεριά, το μνήμα μου να σκάψετε”.
Τέλος, ο υπέροχος πίνακας που ακολουθεί, του μεγάλου Γερμανού ζωγράφου Paul Emil Jacobs (1802-1866), συμπυκνώνει σε μία εικόνα τα κεντρικά μηνύματα της φιλελληνικής τέχνης. Ο Τούρκος έχει σκοτώσει τον πατέρα, έχει λεηλατήσει και κάψει την εκκλησία από την οποία έχει κλέψει τα ιερά σκεύη και απαγάγει τη μητέρα ως σκλάβα. Ο γιός έχει το όπλο του με μία σφαίρα, και άρα μια ελπίδα να εξουδετερώσει τον δυνάστη του. Η σκηνή έχει ως φόντο αρχαίες κολώνες και τον φλεγόμενο ναό, και παντρεύει το αρχαίο ελληνικό με το χριστιανικό στοιχείο. Αυτό ήταν το κεντρικό μήνυμα της φιλελληνικής προπαγάνδας κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, αλλά και σχεδόν για όλο τον 19ο αιώνα.
Στις περισσότερες εκκλησίες όλων των δογμάτων στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ, ελάμβαναν χώρα κηρύγματα και έρανοι υπέρ των Ελλήνων. Πολλοί ιερείς ήταν μέλη Φιλελληνικών κομιτάτων με σημαντική δράση, και πολλοί ιεραπόστολοι έφθασαν στην Ελλάδα και στήριξαν τους Έλληνες και την ανάπτυξη της εθνικής παιδείας.
Εντελώς ενδεικτικά, παραθέτουμε μερικά παραδείγματα.
Bastholm, Hans (1774-1856), Δανός ιερέας που συμπαραστάθηκε στους αγωνιζόμενους Έλληνες διοργανώνοντας εράνους, τους οποίους διοργάνωσε, παρά την απαγόρευσή τους, μέσω της εφημερίδας Vestsjællandske Avis.
Holstein, κόμης Frederik Adolph, Δανός Φιλέλλην, υποστήριξε δημόσια τη θέση ότι οι φιλελληνικοί έρανοι δεν θα έπρεπε να είναι παράνομοι, όπως εκείνοι που διοργάνωσε ο ιερέας Hans Bastholm. To 1827 εξέδωσε ένα 24-σέλιδο έντυπο υπό τον τίτλο «Η υπόθεση των Ελλήνων στη Δανία. Μια τολμηρή παρατήρηση», τα έσοδα από την πώληση του οποίου προορίζονταν για την ενίσχυση των Ελλήνων.
Christian VIII ή Christian Frederick (1786-1848), βασιλέας της Δανίας (1839-1848) και βασιλέας της Νορβηγίας το 1814, ανταποκρίθηκε ανώνυμα σε διοργάνωση εράνου του Δανού ιερέα Hans Bastholm συνεισφέροντας το ποσό των 500 ταλήρων και ήταν συνδρομητής της φιλελληνικής εφημερίδας «Graekervennen» (ο Φιλέλλην).
Bendell, Gregory, Αμερικανός Φιλέλλην, πάστορας στην εκκλησία St. Andrew στη Φιλαδέλφεια με φιλελληνική δραστηριότητα.
Beskow B. von, Σουηδός Φιλέλλην, συνέθεσε την καντάτα «Η Σουηδία στα παιδιά της Ελλάδας» που ακούστηκε σε συναυλία που διοργάνωσαν Σουηδοί Φιλέλληνες στην εκκλησία της περιοχής Λάντουγκόρντ (17.06.1826).
Crussel, Σουηδός Φιλέλλην, συνθέτης του «Ύμνου στην απελευθέρωση της Ελλάδας», ο οποίος περιλήφθηκε σε συναυλία στην εκκλησία της περιοχής Λάντουγκόρντ που διοργάνωσαν Σουηδοί Φιλέλληνες (17.06.1826).
Edwards Dwight, Sereno (1786-1850), πάστορας της εκκλησίας Park Street Church στη Βοστώνη, την 1η Απριλίου 1824 απηύθηνε έκκληση με τον τίτλο «The Greek Revolution» υπέρ του Ελληνικού Αγώνα.
Gender, Γερμανός Φιλέλληνας, ιερέας από το Augsburg, διατηρούσε επιστολική επικοινωνία με τον Άγγλο Φιλέλληνα Warren, o οποίος τον ενημέρωνε για την πορεία της Ελληνικής Επανάστασης.
Hildebrandt, Johann Andreas Christoph (1763-1846), βοηθητικός ιερέας στο Halberstadt, ιεροκήρυκας στο Welferlingen και συγγραφέας μυθιστορημάτων. Έγραψε το φιλελληνικό έργο «Die Sklavin in Anatolis Wüste» (Η σκλάβα στην έρημο της Ανατολής, 1822), το οποίο αναφέρεται στις τουρκικές αγριότητες και στην επιθυμία των Ελλήνων για ξεσηκωμό.
Κeun, Bernard (1733-1801), Ολλανδός πάστορας της λουθηρανικής εκκλησίας της Σμύρνης, επηρέασε διανοητικά τον διαφωτιστή Αδαμάντιο Κοραή, του οποίου χρηματοδότησε τις σπουδές, δίδαξε λατινικά και ενθάρρυνε στη μελέτη των αρχαίων κλασικών.
Münter, Friedrich Christian Carl Heinrich (1761-1830), Δανός λουθηρανός επίσκοπος, μέλος της Ιονίου Ακαδημίας, ο οποίος στη διάρκεια της Ελληνικής Επαναστάσεως αλληλογραφούσε με ορθόδοξους ιερείς για να τους δίνει θάρρος.
Parkes Cadman, Dr. S., πρόεδρος του Ομοσπονδιακού Συμβουλίου Εκκλησιών του Χριστού στην Αμερική, σε λόγους του αναφερόταν στην ηθική υποχρέωση της Αμερικής να βοηθήσει τους αγωνιζόμενους Έλληνες.
White, William, επίσκοπος και πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής της Philadelphia.
Στο πνεύμα και στην γραμμή αυτή της κοινής χριστιανικής πίστης, εμφανίζονται οι Φιλέλληνες να προστρέχουν στο πλευρό των Ελλήνων, με σημαία τον σταυρό.
Μία ενδελεχής μελέτη των βασικών εκφράσεων της φιλελληνικής τέχνης και κίνησης πριν και κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, επιβεβαιώνει ότι η κοινή χριστιανική πίστη απετέλεσε έναν από τους ακρογωνιαίους λίθους του φιλελληνικού κινήματος και της σημαντικής βοήθειας που έλαβαν οι Έλληνες κατά τη διάρκεια του αγώνα τους.