George Finlay, Βρετανός Φιλέλληνας, αγωνιστής της Ελληνικής Επανάστασης, σημαίνων ιστορικός και νομικός

 

 

Ο George Finlay (1799-1875), ήταν Βρετανός Φιλέλληνας που αγωνίσθηκε στην Ελλάδα κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, σημαίνων ιστορικός και νομικός.

Γεννήθηκε στο Faversham του Kent, από Σκώτους γονείς. Ο πατέρας του John Finlay, ήταν αξιωματικός του Βρετανικού Στρατού με τον βαθμό του λοχαγού του Μηχανικού. Μεταξύ άλλων ήταν επιθεωρητής του τοπικού κρατικού πυριτιδοποιείου[1].

Ο Finlay έζησε δύσκολα παιδικά χρόνια, καθώς το 1802, σε ηλικία μόλις 3 ετών έμεινε ορφανός από πατέρα[2]. Έτσι, μετακόμισε στην Γλασκώβη με την μητέρα του, όπου τέθηκαν υπό την προστασία του θείου του, Kirkman Finlay (1773-1842), επιχειρηματία και πολιτικού[3].

Η αγάπη του Finlay για την ιστορία, ιδιαίτερα της αρχαιότητας, ξεκίνησε από την παιδική του ηλικία και υπό την επιρροή της μητέρας του[4]. Ίσως εκεί, τέθηκαν τα θεμέλια του κατοπινού Φιλελληνισμού του, ο οποίος αποδείχθηκε έμπρακτα με την συμμετοχή του στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 και με την μόνιμη εγκατάστασή του στην Αθήνα, μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος.

Κατά την περίοδο 1815 – 1819, ο Finlay σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης, από όπου έλαβε το πτυχίο του[5]. Στη συνέχεια, το 1821 εγγράφηκε στο Georg-August-Universität του Göttingen της Σαξονίας για μεταπτυχιακές σπουδές στο ρωμαϊκό δίκαιο. Εκεί τον βρήκε η έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως, της οποίας ασπάσθηκε τα μηνύματα πλήρως, καθότι πέραν της λατρείας του στην ιστορία, είχε επηρεασθεί ήδη από την ποίηση και το έργο του Λόρδου Βύρωνος[6].

Αυτό είχε ως συνέπεια να εγκαταλείψει τον Ιανουάριο του 1823 τις σπουδές του στο Göttingen, και να επιστρέψει στη Μεγάλη Βρετανία[7]. Αν και δεν έγινε μέλος της Φιλελληνικής Επιτροπής του Λονδίνου, η οποία ιδρύθηκε στις 28 Φεβρουαρίου 1823, συνδέθηκε στενά με τον Λόρδο Βύρωνα, ο οποίος ανήκε στα ιδρυτικά μέλη της[8].

Η προσωπική φιλία με τον Βύρωνα, η αγάπη στην ιστορία και ο ουσιώδης Φιλελληνισμός που διακατείχε τον Finlay, τον οδήγησαν τον Οκτώβριο του 1823, να μεταβεί στην Ελλάδα. Έτσι, τον Νοέμβριο του 1823 έφθασε στην υπό βρετανική διοίκηση Κεφαλλονιά. Εκεί τον υποδέχθηκε ο Λόρδος Βύρων, ο οποίος φιλοξενείτο στην οικία του κόμη Δελαδέτσιμα, φίλου του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου και τροφοδότη της φρουράς του Μεσολογγίου[9].

Στη συνέχεια, το Δεκέμβριο του 1823 ο Finlay εγκαθίσταται στον Πύργο της Ηλείας, όπου ταυτόχρονα με την καταγραφή των γεγονότων του Αγώνα, αφοσιώθηκε στην εκμάθηση της Ελληνικής γλώσσας και στη μελέτη της ιστορίας και των αρχαιοτήτων[10]. Όμως, εξαιτίας του υγρού κλίματος της περιοχής, τον Οκτώβριο του 1824 νόσησε από ελώδη πυρετό. Προκειμένου να αναρρώσει, μετέβη στην Ρώμη το Νοέμβριο του 1824, και παρέμεινε εκεί ως τον Φεβρουάριο του 1825[11].

Από το Φεβρουάριο ως τον Μάιο του 1825, διέμεινε στη Νάπολη και στην Σικελία, όπου ανέκαμψε πλήρως[12]. Τον Ιούνιο του 1825, επέστρεψε στη Μεγάλη Βρετανία και εγκαταστάθηκε στο κάστρο Toward της κομητείας Argyllshire, το οποίο ανήκε στην οικογένεια του θείου του Kirkman Finlay[13]. Εκεί, αφοσιώθηκε στη μελέτη, με σκοπό να τελειώσει τις μεταπτυχιακές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου[14].

Τελικά, τον χειμώνα του 1825, έλαβε το μεταπτυχιακό του δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου[15]. Αμέσως μετά, ανέλαβε Φιλελληνική δράση. Μεταξύ άλλων, συνέγραφε φυλλάδια, με τα οποία ενημέρωνε τη Βρετανική κοινή γνώμη για την κατάσταση στην Ελλάδα[16].

Κατά τη δεύτερη περίοδο της Φιλελληνικής του δράσης, ο Finlay συνδέθηκε στενά από τον Απρίλιο του 1826, με τον εμβληματικό Φιλέλληνα και Εθνικό Ευεργέτη της Ελλάδος, πλοίαρχο Frank Abney Hastings. Την περίοδο αυτή, ο Hastings είχε αγοράσει στο όνομά του, για λογαριασμό της Ελληνικής κυβέρνησης, το ατμοκίνητο πλοίο “Καρτερία”. Το πρώτο μηχανοκίνητο πολεμικό πλοίο του Ελληνικού Στόλου, που ναυπηγήθηκε και εξοπλίσθηκε στα ναυπηγεία “Greenland Dock” του Λονδίνου. Το πλοίο αγοράσθηκε στο όνομα του Hastings για διπλωματικούς λόγους. Πράγματι, δεν ήταν δυνατόν να αγοράσει επίσημα την εποχή αυτή Επαναστατική (και άρα παράνομη) κυβέρνηση πολεμικό πλοίο που θα χρησιμοποιούσε εναντίον μίας νόμιμης χώρας. Μάλιστα ο Hastings διέθεσε μεγάλο τμήμα της προσωπικής του περιουσίας για να εξοπλίσει την ‘’Καρτερία ‘’με εξοπλισμό που είχε σχεδιάσει ο ίδιος[17]. Ο Finlay παρακολουθούσε τις ενέργειες αυτές μαζί με τον Hastings.

Παράλληλα, μέσω του Hastings, o Finlay ήρθε σε επαφή και με τον ναύαρχο Thomas Cochrane, 10^ο κόμη του Dundonald, κατοπινό αρχηγό του Ελληνικού Ναυτικού. Ο Cochrane αποτελούσε την εποχή εκείνη ένα θρύλο, εξαιτίας της πολεμικής και πολιτικής του δράσης κατά τους Ναπολεοντείους Πολέμους, καθώς και λόγω της συμβολής του στην απελευθέρωση των νοτιοαμερικανικών χωρών από την ισπανική και πορτογαλική κυριαρχία, την περίοδο 1818 – 1824, και η προοπτική της ανάμειξής του στην Ελληνική Επανάσταση άνοιγε νέες προοπτικές στον αγώνα των Ελλήνων[18].

Η φιλία του Finlay με τον Hastings, ο αποδεδειγμένος Φιλελληνισμός του, αλλά και η πείρα του από την Ελληνική ζωή, συνέβαλαν στην τοποθέτησή του ως γραμματέα του Hastings. Από τη θέση αυτή, έλαβε μέρος στην πλειονότητα των ναυτικών επιχειρήσεων της περιόδου 1826 – 1827.

Τον Ιούλιο του 1826, όταν η “Καρτερία” είχε καταπλεύσει στο Cagliari της Σαρδηνίας και αντιμετώπισε μηχανικά προβλήματα, ο Finlay (μετά από εντολή του Hastings), επέστρεψε εσπευσμένα στο Λονδίνο, με σκοπό τη στρατολόγηση μηχανικών και την αγορά ανταλλακτικών[19].

Η σημαντική αυτή αποστολή ολοκληρώθηκε με επιτυχία, οι μηχανικές βλάβες αποκαταστάθηκαν, και η “Καρτερία” έφθασε στο Ναύπλιο, στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1826. Εκεί το εμβληματικό αυτό πλοίο έγινε δεκτό με ενθουσιασμό από τους Έλληνες, και η Ελληνική Διοίκηση το παρέλαβε επίσημα από τον Hastings[20].

Λίγες ημέρες μετά, υψώθηκε η Ελληνική σημαία στην “Καρτερία”, και ξεκίνησε η δεύτερη περίοδος της δράσης του Finlay στην Ελλάδα, ο οποίος υπηρετούσε πλέον σε αυτήν.

Στις 5 Φεβρουαρίου 1827, συμμετείχε στην υποστήριξη της απόβασης στον Πειραιά των Ελληνικών Δυνάμεων υπό τον σημαίνοντα Βρετανό Φιλέλληνα στρατηγό Thomas Gordon, καθώς και στο βομβαρδισμό του Αγίου Σπυρίδωνος. Μ την επιχείρηση αυτή καταστράφηκαν τα 3 από τα 5 πυροβόλα μεγάλου διαμετρήματος, τα οποία είχαν εγκαταστήσει εκεί οι Τούρκοι, προκαλώντας απώλειες στις Ελληνικές δυνάμεις[21].

Τον Μάρτιο του 1827, έλαβε μέρος στον αποκλεισμό της Ερέτριας και στην επιχείρηση του Ωρωπού, την οποία διηύθυνε ο σημαντικός Βαυαρός Φιλέλληνας, στρατηγός Κarl Wilhelm von Heideck, μετέπειτα μέλος της Αντιβασιλείας του βασιλέως Όθωνος[22]. Η επιχείρηση αυτή αποσκοπούσε στην καταστροφή των γραμμών ανεφοδιασμού των τουρκικών στρατευμάτων που πολιορκούσαν την Ακρόπολη των Αθηνών, με στρατηγική επιδίωξη, την εκδίωξη των Τούρκων από την Αττική και τον τερματισμό της πολιορκίας της Ακρόπολης[23].

Στην επιχείρηση αυτή, η «Καρτερία», αιχμαλώτισε 2 αντίπαλα φορτηγά πλοία, τα οποία είχαν φθάσει από την Εύβοια, ούτως ώστε να ενισχύσουν τους Τούρκους. Κατόπιν, αγκυροβόλησε 200 μέτρα από την ακτή και με συνεχές πύρ εξουδετέρωσε το τουρκικό οχυρό και ανατίναξε την πυριτιδαποθήκη του[24]. Μετά από αυτό, κατέπλευσε στην Αίγινα, καθώς είχαν φθάσει στην περιοχή ενισχύσεις του εχθρού[25].

Στις 8 Απριλίου 1827, ο Finlay έλαβε μέρος στον βομβαρδισμό του Βόλου, ο οποίος αποτελούσε το σημαντικότερο κέντρο εφοδιασμού στη Θεσσαλία. Εκεί κατέληγαν οι αποστολές ανδρών και πολεμοφοδίων από την Κωνσταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη, πριν διαπεραιωθούν στη Στερεά Ελλάδα [26]. Η “Καρτερία” έβαλλε 300 οβίδες, σε μία επιχείρηση που διήρκεσε 4 ώρες κι είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή των οθωμανικών πυριτιδαποθηκών και οχυρών θέσεων, καθώς και τη βύθιση των περισσοτέρων τουρκικών πλοίων[27]. Κατά την επιστροφή, η Καρτερία συνέλαβε 4 φορτηγά πλοία, τα οποία είχαν αποστολή την ενίσχυση των Τούρκων[28].

 

 

Από τον Μάιο ως το Σεπτέμβριο του 1827, ο Finlay λαμβάνει μέρος (πάντα ως μέλος του πληρώματος της “Καρτερίας”), σε όλες τις ναυτικές επιχειρήσεις που συνέβαλαν στην επιτυχία της Ελληνικής Επανάστασης, σε συνδυασμό με τη Συνθήκη του Λονδίνου που υπογράφηκε στις 6 Ιουλίου 1827. Ιδιαιτέρως δε, διακρίνεται στη Ναυμαχία της Ιτέας, στις 30 Σεπτεμβρίου 1827. Εκεί η «Καρτερία» βύθισε την τουρκική ναυαρχίδα και κατέστρεψε 9 από τα 11 τουρκικά πλοία που στάθμευαν εκεί. Επίσης, μετά την ναυμαχία κατασχέθηκαν τρία μεγάλα μεταγωγικά και το περιεχόμενό τους[29]. Στην ναυμαχία αυτή, η Ελληνική πλευρά εισήγαγε πολλές καινοτομίες στον τομέα των ναυτικών επιχειρήσεων, με την χρήση πολεμικού ατμοκίνητου πλοίου και νέων τακτικών πυροβολικού, οι οποίες απετέλεσαν αντικείμενο έρευνας σε διεθνές επίπεδο[30].

Η Ναυμαχία της Ιτέας, έπεισε πλέον οριστικά τους Έλληνες να εγκαταλείψουν την τακτική της συγκρότησης στόλου μέσω μισθώσεως ιδιωτικών πλοίων και να δημιουργήσουν εξ ολοκλήρου ναυτικό που θα ήταν υπό την κρατική εποπτεία. Όσοι ενοικίασαν μέχρι εκείνη τη στιγμή τα πλοία τους στο κράτος, λάμβαναν βεβαιώσεις για την προσφορά τους αυτή[31].

Μετά τη Ναυμαχία της Ιτέας, ο Finlay για λόγους υγείας, αποσύρθηκε στον Πόρο και αντικαταστάθηκε από τον Έλληνα Γεώργιο Οικονομίδη, τον οποίο ο Ιωάννης Καποδίστριας διόρισε και επισήμως προσωρινό γραμματέα του Hastings, μόλις ανέλαβε τα καθήκοντά του ως Κυβερνήτης της Ελλάδος, την 11^η Ιανουαρίου 1828, με σκοπό να διευκολύνει τον Hastings στο έργο του για τη δημιουργία του Εθνικού Στόλου[32].

Την περίοδο αυτή, ο Finlay συνεχίζει να αλληλογραφεί με τον Hastings. Ο μεγάλος αυτός Βρετανός Φιλέλληνας εξέπνευσε την 1^η Ιουνίου 1828, λόγω του θανάσιμου τραυματισμού του κατά την απόπειρα κατάληψης του Αιτωλικού, με σκοπό την απελευθέρωση του Μεσολογγίου. Όταν αυτό έγινε γνωστό, ο Καποδίστριας ενημέρωσε τον Finlay, και τον Έλληνα φίλο του Hastings Νικόλαο Καλλέργη, με την παρακάτω επιστολή: «Ο Πλοίαρχος Άστιγξ δεν υπάρχει πλέον. Η θανατηφόρος πληγή την οποία έλαβεν, ενώ έδιδε νέα δείγματα του υπέρ της Ελλάδος ζήλον του υπό τα τείχη του Αιτωλικού, μας τον αφήρπασε την 1η Ιουνίου».

Αφού εξάρει τις υπηρεσίες του Hastings, υπογραμμίζει το καθήκον των Ελλήνων προς την μνήμη του «γενναίου προασπιστού της ανεξαρτησίας ημών όστις εδέχθη δι ημάς το θανάσιμον εκείνον τραύμα, υπήρξε ανήρ, αγαθός επιλέγει και στρατιώτης άμα και ναύτης ανδρείος. Πολεμική άρα και ναυτική κηδεία ανήκει εις αυτόν κατ’ εξοχήν».

Στην κηδεία του Hastings, η οποία έλαβε χώρα στην Αίγινα την 13^η Ιουνίου 1828, o Finlay, o γραμματέας επί των Ναυτικών Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος και ο Νικόλαος Καλλέργης, είχαν το γενικό πρόσταγμα. Ενθυμούμενος χρόνια αργότερα την κηδεία του Hastings, o Finlay έγραψε : «Ουδέποτε ίσως αλλόφυλοι μαχηταί επένθησαν ειλικρινέστερον και βαθύτερον ανδρείον ξένον διά τον πρόωρον χαμόν του. Ότε οι πολυάριθμοι Έλληνες ναυτικοί οι υπηρετήσαντες κατά καιρούς υπό τας διαταγάς του έμαθον τον θάνατον αυτού συνήθροισαν αμέσως δι εράνου χρηματικόν ποσόν και εκτέλεσαν εν τη Μητροπόλη της Αιγίνης διά του Ελληνικού κλήρου μνημόσυνον μετά πάσης πομπής και παρατάξεως δυνατών κατά τους ταραχώδεις εκείνους χρόνους»[33]. Κλείνει δε, ως εξής : «το τι θα ηδύνατο να γίνη ο Ελληνικός στόλος εάν έζη ο πλοίαρχος Άστιγξ μόνον όσοι τον εγνώρισαν και είδον ποία μέτρα έλαβε διά να στρατολογήση ναυτικούς αξιωματικούς δύναται να φαντασθώσιν»[34].

Μετά την κηδεία του Hastings, ο Finlay εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα. Εκεί, αγόρασε και ανακαίνισε το 1835, ένα κτίσμα της Τουρκοκρατίας, επί της οδού Κέκροπος στην Πλάκα. Ταυτόχρονα, αγόρασε το κτήμα Λιοσάτι στις Αφίδνες, με σκοπό να εφαρμόσει τις νέες ευρωπαϊκές μεθόδους καλλιεργειών. Όμως το όραμα αυτό απέτυχε και αναγκάσθηκε να πωλήσει την έκταση αυτή, στο στρατηγό και μετέπειτα υπουργό Σκαρλάτο Σούτζο, γόνο σημαίνουσας Φαναριωτικής οικογένειας της Ελληνικής Επανάστασης[35].

Όταν απέτυχε η προσπάθεια του για την ανανέωση των καλλιεργητικών συστημάτων, ο Finlay στράφηκε προς τη συγγραφή πραγματειών, σχετικά με την κοινωνική, πολιτική και οικονομική κατάσταση της Ελλάδος. Έτσι το 1836 συνέγραψε τα δοκίμια “The Hellenic Kingdom and the Greek Nation” και “Essai sur les principes de banque appliques a l’état actuel de la Grèce”, στα οποία φαίνεται η διορατικότητα και η οξύνοιά του. Μάλιστα, στα έργα του συνδέει την οικονομία με την κοινωνία, η οποία ήταν νέα μέθοδος τότε για την επιστημονική έρευνα[36].

Το 1838 ονομάσθηκε μέλος της Αμερικανικής Αρχαιοδιφικής Εταιρείας, ενώ το 1839, τιμήθηκε από τον Βασιλέα Όθωνα με τον Αργυρούν Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος και με το Χαλκούν Αριστείον του Αγώνος, σε αναγνώριση των υπηρεσιών του κατά την Ελληνική Επανάσταση[37].

Από το 1844, αφιερώθηκε στο σημαντικό ιστορικό του έργο, στο οποίο πρωτοπορεί, καθώς είναι ο πρώτος ιστορικός στην Ελλάδα, ο οποίος αντιλαμβάνεται τη δυναμική της κοινωνίας για την διεξαγωγή και εξέλιξη της ιστορίας. Πρώτος καρπός της εργασίας αυτής, αποτελεί το έργο “Greece under the Romans: a historical view of the condition of the Greek Nation”, το οποίο εκδόθηκε στο Εδιμβούργο, το 1844[38]. Στη συνέχεια, από το 1846 ως το 1847, ταξίδευσε στους Αγίους Τόπους, με σκοπό την επιτόπια έρευνα, η οποία θα απέφερε μεγαλύτερη αντικειμενικότητα στο έργο του. Το ταξίδι αυτό, είχε ως αποτέλεσμα τη συγγραφή του βιβλίου “On the Site of the Holy Sepulchre”, το οποίο επεξηγούσε αναλυτικά την κατάσταση που επικρατούσε στην Εγγύς Ανατολή και περιείχε τοπογραφικό σχέδιο των Ιεροσολύμων[39]. Επίσης, μετά το ταξίδι αυτό, εξέδωσε και την ολοκληρωμένη πραγματεία “The History of the Byzantine and Greek Empires from 716-1453”, το 1854[40].

 

 

Ο Finlay, σε αναγνώριση του συγγραφικού του έργου και της προσφοράς του στο Φιλελληνικό Κίνημα, τιμήθηκε το 1854 με το τίτλο του Επίτιμου Διδάκτορα του Δικαίου από το Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Την περίοδο 1856 – 1861, παρά το ότι η υγεία του ήταν κλονισμένη από τις περιπέτειες του αγώνα της Εθνεγερσίας, ολοκλήρωσε το επιστημονικό του έργο, με τα βιβλία “History of Greece under the Ottoman and Venetian Domination”, “History of Greece From its Conquest by the Crusaders to its Conquest by the Turks” και “History of the Greek Revolution”[41].

Το τελευταίο βιβλίο, το οποίο αποτελεί την επιτομή της εργασίας του Finlay, είναι ιδιαίτερα σημαντικό, αφενός γιατί γράφηκε από έναν ιστορικό διεθνούς φήμης, αφετέρου επειδή συνδυάζει την πρωτογενή εμπειρία με την συνεχή, επιτόπια έρευνα και μελέτη[42]. Μάλιστα, μέχρι το τέλος της ζωής του, το αναθεώρησε πολλές φορές, επιδιώκοντας την μέγιστη αντικειμενικότητα.

Το βιβλίο του μεταφράσθηκε στα Ελληνικά από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη το 1908 και εκδόθηκε μόλις το 2008 από τη Βουλή των Ελλήνων[43].

Η τελευταία παρέμβαση του Finlay στην Ελληνική και Ευρωπαϊκή δημόσια ζωή, ήταν ως ανταποκριτής της εφημερίδας “Times” του Λονδίνου από το 1864 ως το 1870, οπότε και ιδιώτευσε ως το τέλος της ζωής του[44].

Ο George Finlay απεβίωσε στην Αθήνα την 26^η Ιανουαρίου 1875. Ο τάφος του βρίσκεται στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.

Οι Έλληνες και η ΕΕΦ, εκφράζουν την ευγνωμοσύνη τους στον μεγάλο Φιλέλληνα George Finlay, ο οποίος αγωνίσθηκε για τα Ελληνικά Δίκαια κι ο οποίος, μέσω καινοτόμων μεθόδων στην ιστορική έρευνα, άνοιξε νέους, ανανεωτικούς δρόμους στην ιστορική επιστήμη και δι’ αυτής στον πολιτισμό.

 

Παραπομπές

[1] Chisholm, Hugh, «Finlay, George», εκδ. Cambridge University Press, Λονδίνο, 1911, εγκ. “Encyclopædia Britannica”, 10^ος τόμος.
[2] Cousin, John William, “A Short Biographical Dictionary of English Literature”, εκδ. J. M. Dent & Sons, Λονδίνο, 1910.
[3] Συλλογικό, “Dictionary of National Biography”, εκδ. Smith, Elder & Co, Λονδίνο, 1889, τόμος 19.
[4] Cousin, John William, “A Short Biographical Dictionary of English Literature”, εκδ. J. M. Dent & Sons, Λονδίνο, 1910.
[5] Συλλογικό, “Εγκυκλοπαίδεια Δομή”, εκδ. Δομή, Αθήνα, 2005, τόμος 30, σελ. 81.
[6] St Clair, William, “That Greece Might Still Be Free. The Philhellenes in the War of Independence”, εκδ. Open Books, Λονδίνο, 2008, σελ. 176.
[7] Βλ. στο ίδιο.
[8] Moore, Thomas, “Letters and Journals of Lord Byron with Notices of His Life”, εκδ. J. & J. Harper, Νέα Υόρκη, 1831, β’ τόμος.
[9] Βλ. στο ίδιο.
[10] Συλλογικό, “Εγκυκλοπαίδεια Δομή”, εκδ. Δομή, Αθήνα, 2005, τόμος 30, σελ. 81.
[11] Βλ. στο ίδιο.
[12] Woodhouse, Christopher Montague, ”The Philhellenes”, εκδ. Hodder and Stoughton, Λονδίνο, 1969.
[13] Συλλογικό, “ Dictionary of National Biography”, εκδ. Smith, Elder & Co, Λονδίνο, 1889, τόμος 19.
[14] Chisholm, Hugh, «Finlay, George», εκδ. Cambridge University Press, Λονδίνο, 1911, εγκ. “Encyclopædia Britannica”, 10^ος τόμος.
[15] Βλ. στο ίδιο.
[16] “Αρχείο George Finlay” (ανέκδοτο), φακ. εγγρ. 1826, Βρετανική Σχολή Αθηνών.
[17] Woodhouse, Christopher Montague, ”The Philhellenes”, εκδ. Hodder and Stoughton, Λονδίνο, 1969.
[18] Βλ. στο ίδιο.
[19] Abney-Hastings, Maurice, “Commander of the Karteria. Honored in Greece. Unknown at home”, εκδ. Authorhouse, Bloomington, 2011.
[20] Ράδος, Κωνσταντίνος, “Ο Άστιγξ και το έργον του εν Ελλάδι”, εκδ. περ. “Ναυτική Επιθεώρησις”, Αθήνα, 1928.
[21] Gordon, Thomas, “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, εκδ. ΜΙΕΤ , Αθήνα, 2015, β’ τόμος.
[22] Seewald, Berthold, “Karl Wilhelm Von Heideck: Ein Bayerischer General Im Befreiten Griechenland (1826-1835)”, εκδ. De Gruyter, Ολδεμβούργο, 1994.
[23] Roberts, Elisabeth, “Freedom, Faction, Fame and Blood: British Soldiers of Conscience in Greece, Spain and Finland”, εκδ. Sussex Academic Press, Brighton, 2010.
[24] Τράϊμπερ, Ερρίκος, “Αναμνήσεις από την Ελλάδα 1822-1828”, μτφρ.-επιμ. Δρ. Χρήστος Ν. Αποστολίδης, ιδ. εκδ., Αθήνα, 1960.
[25] Βλ. στο ίδιο.
[26] Παπασωτηρίου, Χαράλαμπος, ”Ο αγώνας για την ελληνική ανεξαρτησία. Πολιτική και στρατηγική των Ελλήνων και της οθωμανικής αυτοκρατορίας 1821-1832”, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 1996.
[27] Κόκκινος, Διονύσιος, «Η Ελληνική Επανάστασις», εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1974, 6^ος τόμος.
[28] Βλ. στο ίδιο.
[29] Ρούσκας, Ιωάννης, “Ο Άστιγξ και η Καρτερία”, εκδ. περ. “Ιστορικά Θέματα”, Αθήνα, Φεβρουάριος 2007, τεύχος 59.
[30] Brewer, David, ”The Greek War of Independence. The Struggle for Freedom from Ottoman Oppression and the Birth of the Modern Greek Nation”, εκδ. The Overlook Press, Νέα Υόρκη, 2001.
[31] Οικονόμου, Μιχαήλ , “Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας ή ο ιερός των Ελλήνων αγών” εκδ. Θ. Παπαλεξανδρή, Αθήνα, 1873.
[32] Finlay, George, “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, μτφρ. Παπαδιαμάντης, Αλέξανδρος, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2008, α’ τόμος, σελ. 218.
[33] Finlay, George, “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, μτφρ. Παπαδιαμάντης, Αλέξανδρος, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2008, β’ τόμος.
[34] Βλ. στο ίδιο.
[35] Σούτζος, Δημήτρης Σκαρλάτου, “Έλληνες Ενωμένοι και Διχασμένοι”, εκδ. Νέα Θέσις, Αθήνα, 1992.
[36] Chisholm, Hugh, «Finlay, George», εκδ. Cambridge University Press, Λονδίνο, 1911, εγκ. “Encyclopædia Britannica”, 10^ος τόμος.
[37] Μαρκεζίνης, Σπύρος, «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος 1828-1964», εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1966, α’ τόμος.
[38] Finlay, George,” Greece under the Romans: a historical view of the condition of the Greek Nation”, εκδ. William Blackwood & Sons, Εδιμβούργο, 1850.
[39] Finlay, George, “On the Site of the Holy Sepulchre”, εκδ. William Blackwood & Sons, Εδιμβούργο, 1848.
[40] Finlay, George, “The History of the Byzantine and Greek Empires from 716-1453”, εκδ. William Blackwood & Sons, Εδιμβούργο, 1856.
[41] Cousin, John William, “A Short Biographical Dictionary of English Literature”, εκδ. J. M. Dent & Sons, Λονδίνο, 1910.
[42] Βλ. στο ίδιο.
[43] Finlay, George, “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, μτφρ. Παπαδιαμάντης, Αλέξανδρος, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2008, α’ τόμος.
[44] Μαρκεζίνης, Σπύρος, «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος 1828-1964», εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1966, α’ τόμος.
 

Βιβλιογραφία – Πηγές

• Cousin, John William, “A Short Biographical Dictionary of English Literature”, εκδ. J. M. Dent & Sons, Λονδίνο, 1910.
• Μαρκεζίνης, Σπύρος, «Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος 1828-1964», εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1966, α’ τόμος.
• Chisholm, Hugh, «Finlay, George», εκδ. Cambridge University Press, Λονδίνο, 1911, εγκ. “Encyclopædia Britannica”, 10ος τόμος.
• Σούτζος, Δημήτρης Σκαρλάτου, “Έλληνες Ενωμένοι και Διχασμένοι”, εκδ. Νέα Θέσις, Αθήνα, 1992.
• Finlay, George, “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, μτφρ. Παπαδιαμάντης, Αλέξανδρος , εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2008, α’ τόμος.
• Finlay, George, “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, μτφρ. Παπαδιαμάντης, Αλέξανδρος , εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 2008, β’ τόμος.
• Καποδίστριας, Ιωάννης, ”Αρχείον Ιωάννου Καποδίστρια”, εκδ. Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, Κέρκυρα, 1985, 6ος τόμος.
• Οικονόμου, Μιχαήλ, “Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας ή ο ιερός των Ελλήνων αγών” εκδ. Θ. Παπαλεξανδρή, Αθήνα, 1873.
• Brewer, David, ”The Greek War of Independence. The Struggle for Freedom from Ottoman Oppression and the Birth of the Modern Greek Nation”, εκδ. The Overlook Press, Νέα Υόρκη, 2001.
• Παπασωτηρίου, Χαράλαμπος, ”Ο αγώνας για την ελληνική ανεξαρτησία. Πολιτική και στρατηγική των Ελλήνων και της οθωμανικής αυτοκρατορίας 1821-1832”, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήνα, 1996.
• Seewald, Berthold, “Karl Wilhelm Von Heideck: Ein Bayerischer General Im Befreiten Griechenland (1826-1835)”, εκδ. De Gruyter, Ολδεμβούργο, 1994.
• Ράδος, Κωνσταντίνος, «Ο Άστιγξ και το έργον του εν Ελλάδι», εκδ. περ. “Ναυτική Επιθεώρησις”, Αθήνα, 1928.
• Abney-Hastings, Maurice, “Commander of the Karteria. Honored in Greece. Unknown at home”, εκδ. Authorhouse, Bloomington, 2011.
• Woodhouse, Christopher Montague, ”The Philhellenes”, εκδ. Hodder and Stoughton, Λονδίνο, 1969.
• Συλλογικό, “Dictionary of National Biography”, εκδ. Smith, Elder & Co, Λονδίνο, 1889, τόμος
• Συλλογικό, “Εγκυκλοπαίδεια Δομή”, εκδ. Δομή, Αθήνα, 2005, τόμος 30.
• St Clair, William, “That Greece Might Still Be Free. The Philhellenes in the War of Independence”, εκδ. Open Books, Λονδίνο, 2008.
• Moore, Thomas, “Letters and Journals of Lord Byron with Notices of His Life”, εκδ. & J. Harper, Νέα Υόρκη, 1831, β’ τόμος.
• Κόκκινος, Διονύσιος, «Η Ελληνική Επανάστασις», εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1974, 6ος τόμος.
• Finlay, George,” Greece under the Romans: a historical view of the condition of the Greek Nation”, εκδ. William Blackwood & Sons, Εδιμβούργο, 1850.
• Finlay, George, “The History of the Byzantine and Greek Empires from 716-1453”, εκδ. William Blackwood & Sons, Εδιμβούργο, 1856.
• Finlay, George, “On the Site of the Holy Sepulchre”, εκδ. William Blackwood & Sons, Εδιμβούργο, 1848.
• Ρούσκας, Ιωάννης, “Ο Άστιγξ και η Καρτερία”, εκδ. περ. “Ιστορικά Θέματα”, Αθήνα, Φεβρουάριος 2007, τεύχος 59.
• Τράϊμπερ, Ερρίκος, “Αναμνήσεις από την Ελλάδα 1822-1828”, μτφρ.-επιμ. Δρ. Χρήστος Ν. Αποστολίδης, ιδ. εκδ., Αθήνα, 1960.
• Roberts, Elisabeth, “Freedom, Faction, Fame and Blood: British Soldiers of Conscience in Greece, Spain and Finland”, εκδ. Sussex Academic Press, Brighton, 2010.
• “Αρχείο George Finlay” (ανέκδοτο), φακ. εγγρ. 1826, Βρετανική Σχολή Αθηνών.
• Gordon, Thomas, “Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως”, εκδ. ΜΙΕΤ , Αθήνα, 2015, β’ τόμος.