Leicester Fitzgerald Charles Stanhope, 5ος κόμης του Harrington, Βρετανός στρατιωτικός και σημαίνων Φιλέλληνας

 

 

Ο Leicester Fitzgerald Charles Stanhope, 5^ος κόμης του Harrington (1784-1862), ήταν Βρετανός στρατιωτικός, σπουδαίος Φιλέλληνας, με σημαντική επίδραση στην δημιουργία  του τύπου στην Ελλάδα και στην προώθηση της παιδείας.

Γεννήθηκε στο Δουβλίνο, και ήταν το τρίτο παιδί του στρατηγού, διπλωμάτη και πολιτικού Charles Stanhope, 3^ου κόμη του Harrington και της Jane Fleming- Stanhope, λαίδης του Harrington^[1].

Ακολούθησε στρατιωτική σταδιοδρομία από την εφηβική του ηλικία. Χαρακτηριστικά, σε ηλικία μόλις 15 ετών, τον Οκτώβριο του 1799, κατατάχθηκε στο 1^ο Σύνταγμα της Βασιλικής Φρουράς, φέρων αρχικά τον βαθμό του ανθυπασπιστή και ύστερα του ανθυπολοχαγού^[2]. Προήχθη σε υπολοχαγό στις 20 Οκτωβρίου 1802^[3]. Τον Μάρτιο του 1803 μετατέθηκε στο 9^ο Σύνταγμα Πεζικού, ενώ τον Απρίλιο του ιδίου έτους, μετατέθηκε ως ίλαρχος στο 10^ο Σύνταγμα Ελαφρών Δραγόνων του Πρίγκιπα της Ουαλίας^[4].

Από τις 9 Νοεμβρίου 1803 έως τις 26 Ιανουαρίου 1813, υπηρέτησε στο 6^ο Σύνταγμα Δραγόνων της Βασιλικής Φρουράς, ενώ στις 27 Ιανουαρίου 1813, μετατέθηκε στο 17^ο Σύνταγμα Ελαφρών Δραγόνων στην Ινδία^[5]. Στην Ινδία προάχθηκε σε επίλαρχο και τοποθετήθηκε αναπληρωτής γενικός υπασπιστής στις Ανατολικές Ινδίες τον Ιούνιο του 1815, ενώ έλαβε τον βαθμό του αντισυνταγματάρχη κατ’ απονομή^[6].

Τον Απρίλιο του 1817, ο Stanhope υπηρέτησε ως αναπληρωτής αξιωματικός διαχείρισης στο 47^ο Σύνταγμα Πεζικού και έλαβε μέρος στον 3^ο Πόλεμο μεταξύ Βρετανών και Μαράθων^[7]. Για τη δράση του, τιμήθηκε τον Οκτώβριο του 1818 με το παράσημο του Τάγματος του Λουτρού^[8].

Την ίδια περίοδο, άρχισαν να αναπτύσσονται τα Φιλελληνικά του ενδιαφέροντα^[9]. Στην πορεία , παραιτήθηκε από τον στρατό  στις 29 Μαρτίου 1821 και στις 26 Ιουνίου 1823, τοποθετήθηκε σε κατάσταση πολεμικής διαθεσιμότητας, φέρων το βαθμό του αντισυνταγματάρχη^[10].

Στις 28 Φεβρουαρίου 1823^[11] ιδρύθηκε η Φιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου. Ο Stanhope μυήθηκε γρήγορα σε αυτήν από τον Λόρδο Βύρωνα και ήταν ένα από τα πρώτα μέλη της^[12].

Πριν μεταβούν στην Ελλάδα, στην αλληλογραφία τους, ο Stanhope και ο Λόρδος Βύρων, εκφράζουν διαφορετικές τάσεις. Ο μεν Stanhope, αν και στρατιωτικός, θεωρεί ότι το πιο ισχυρό όπλο είναι η “πένα” (δηλαδή η προώθηση της παιδείας και του τύπου), ενώ ο Λόρδος Βύρων, παρά το γεγονός ότι είναι ο ίδιος λογοτέχνης, πιστεύει πως τα πεδία των μαχών είναι το πρώτο σχολείο της ελευθερίας (η οποία κατακτάται πρώτα με στρατιωτικά μέσα), και άρα ότι το ξίφος προηγείται της πένας^[13]. Αυτό όμως, σε καμία περίπτωση δεν αναιρεί το γεγονός πως αμφότεροι προσπάθησαν να βοηθήσουν την Ελλάδα, με τον ίδιο τον Λόρδο Βύρωνα να προσφέρει την ίδια του την ζωή στο Μεσολόγγι στις 7 Απριλίου 1824^[14].

Ο Stanhope, ήταν αποδεδειγμένα ένας άριστος διαχειριστής και έτσι η Φιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου τον έστειλε στην Ελλάδα με την αποστολή του Λόρδου Βύρωνα, στις 16 Ιουλίου 1823^[15]. Μάλιστα είχε διορισθεί μαζί με τον Λόρδο Βύρωνα και τον Λάζαρο Κουντουριώτη, μέλος της Επιτροπής διαχείρισης του πρώτου δανείου που θα ελάμβαναν την περίοδο αυτή οι επαναστατημένοι Έλληνες^[16].

Πριν φθάσει στην Ελλάδα, οργάνωσε μία σημαντική περιοδεία (στην οποία συνοδευόταν από ένα άλλο δραστήριο Γερμανό  Φιλέλληνα, τον Wilhelm Bellier de Launoy), με αρχικούς σταθμούς το Darmstadt  της Γερμανίας, την Ζυρίχη, την Βέρνη, τη Γενεύη και την Γένοβα της Ιταλίας. Εκεί ο Stanhope, συνάντησε εκπροσώπους των τοπικών Φιλελληνικών κομιτάτων, στους οποίους παρουσίασε με πολλές ομιλίες τις προτάσεις του για την ενίσχυση του αγώνα των Ελλήνων. Μάλιστα κατά την περιοδεία αυτή, συναντήθηκε και με τον Ιωάννη Καποδίστρια^[17]. Εν τέλει έφθασε τελικά στην Κεφαλονιά, η οποία ήταν την περίοδο αυτή υπό βρετανική διοίκηση, στις 4 Αυγούστου 1823^[18]. Από την Κεφαλονιά δε, πέρασε τον Δεκέμβριο του 1823 στο Μεσολόγγι^[19].

Ο Stanhope, πέραν από συνοδός του Λόρδου Βύρωνα, ήταν και υπεύθυνος για την μεταφορά στην Ελλάδα, των πρώτων τυπογραφείων, τα οποία είχαν αγορασθεί από την Φιλελληνική Επιτροπή του Λονδίνου. Ο ίδιος πίστευε ότι η ανάπτυξη του Τύπου, θα αποτελούσε ένα αποτελεσματικό όπλο για την ελευθερία των Ελλήνων^[20]. Χάρη στην εμμονή του αυτή, έθεσε με αυτό το τυπογραφείο τις βάσεις, για την δημιουργία εφημερίδων στον Ελλαδικό χώρο. Συγκεκριμένα, με αυτό το τυπογραφείο, εκτυπώνετο η εμβληματική  εφημερίδα ‘’Ελληνικά Χρονικά’’, την οποία εξέδιδε από το 1824 ως το 1826 στο Μεσολόγγι, ο σημαντικός Φιλέλληνας Ελβετός γιατρός Johann Jacob Meyer (1798-1826)^[21]. Μάλιστα από τις 20 Μαρτίου 1824, άρχισε να εκδίδεται στο ίδιο τυπογραφείο και δεύτερη εφημερίδα, με συντάκτη τον Gamba, Ιταλό κόμη και στενό φίλο του Λόρδου Βύρωνος (ήταν ο αδελφός της συντρόφου του Βύρωνος). Ο τίτλος της ήταν “Telegrafo Greco”. Η εφημερίδα αυτή απευθύνετο κυρίως σε ξένους και είχε στόχο την ενημέρωση της Ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Τυπωνόταν στα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερμανικά και Ιταλικά.

O Stanhope επισκέφθηκε όμως και τους ηγέτες των αντιμαχομένων πλευρών στην Στερεά Ελλάδα (κατά τη διάρκεια των εμφυλίων συγκρούσεων), και έκανε απόπειρες για την συμφιλίωσή τους^[22].

Αυτό που χαρακτήριζε τον Stanhope σαν προσωπικότητα (αλλά και την ποιότητα του Φιλελληνισμού του), ήταν η πνευματική καλλιέργειά του, και τα ιδιαίτερα προχωρημένα και προοδευτικά σχέδια που είχε για τον σχεδιασμό της Ελληνικής κοινωνίας, με έμφαση στον σχεδιασμό εκπαιδευτικού συστήματος, στη δημιουργία σχολείων και λαϊκών ιατρείων, στη σύσταση και λειτουργεία ταχυδρομικής υπηρεσίας, και κυρίως στην προώθηση της δημοσιογραφίας.

Στην Αθήνα, όπου πέρασε ένα μεγάλο διάστημα, ίδρυσε σχολεία και σχεδίασε πρόγραμμα σπουδών^[23]. Επίσης οργάνωσε ένα πρόγραμμα υποτροφιών για να σπουδάσουν στην Αγγλία νέοι Έλληνες και να επιστρέψουν στην Ελλάδα να αναλάβουν καθήκοντα ως καθηγητές.

Στην Αθήνα παρακολούθησε στενά την λειτουργεία των τοπικών θεσμών. Μάλιστα στις 21 – 23 Φεβρουαρίου 1824, συμμετείχε στη διαδικασία εκλογής δημογερόντων.

Το δεύτερο τυπογραφείο που έφερε στην Ελλάδα, σκόπευε να το παραδώσει στο Ναύπλιο (έδρα της κυβέρνησης). Τελικά όμως προτίμησε να το στείλει στην Αθήνα με στόχο να εκδοθεί εκεί μία εφημερίδα και όχι στο Ναύπλιο, που ήταν κέντρο εντόνων πολιτικών διεργασιών και αντιδικιών.

Ο Stanhope ονειρευόταν την έκδοση μίας εθνικής και ανεξαρτήτου εφημερίδος, που θα είχε ως αποστολή την προώθηση των θεμάτων του εθνικού απελευθερωτικού αγώνα και την ανύψωση του Ελληνικού γοήτρου.

Έτσι λοιπόν δώρισε τον εξοπλισμό στην Αθήνα (ο οποίος παραδόθηκε και εγκαταστάθηκε για λόγους ασφαλείας στην Σαλαμίνα). Τη δωρεά την συνόδευσε με μία ιδιαίτερα συγκινητική επιστολή στις 20 Απριλίου 1824. Την ευθύνη της εκδόσεως ανέθεσε στον Αθηναίο Γ. Ψύλλα. Η πρώτη έκδοση αφορούμε μία εκτενή «προκήρυξη» τον οποία συνέταξαν από κοινού ο Ψύλλας με τον Stanhope. Η εκτενής αυτή προκήρυξη έχει πατριωτικό περιεχόμενο, και τονίζει την ζημία που μπορούν να προκαλέσουν τα πάθη και η διχόνοια.

Στη συνέχεια ακολούθησε η έκδοση της εφημερίδος με τίτλο «Εφημερίς Αθηνών». Το πρώτο φύλλο τυπώθηκε στις 20 Αυγούστου 1824 και η εφημερίδα κυκλοφόρησε μέχρι τον Απρίλιο του 1826, όταν ο Κιουταχής ξεκίνησε την πολιορκία των Αθηνών.

Ο Stanhope συνάντησε στην Αθήνα και τον Οδυσσέα Ανδρούτσο, και γοητεύθηκε από την προσωπικότητά του, όπως και ο άλλος φιλέλληνας Trelawny.

Ο Stanhope ήταν ένας αγνός Φιλέλληνας που αγάπησε μα πάθος την Ελλάδα και ειδικά την Αθήνα, η οποία του οφείλει πολλά. Με την διαρκή αλληλογραφία του, καλούσε τους συμπατριώτες του Άγγλους να έλθουν στην Ελλάδα, παρέχοντας τους στοιχεία για το κόστος ζωής και διαβεβαιώνοντας τους για την ασφάλεια που επικρατούσε στα απελευθερωμένα μέρη. Ακόμη επικοινωνούσε και με πολιτικούς και διπλωμάτες από πολλές χώρες, τους οποίους προέτρεπε να βοηθήσουν την Ελλάδα. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν οι επιστολές που έστελνε στον Gropius, πρόξενο της Αυστρίας στην Αθήνα.

Οι Έλληνες τον θεωρούσαν δικό τους άνθρωπο, και εξέφραζαν σε αυτόν πάντα την αγάπη τους και την αναγνώρισή τους.

Ο θάνατος της μητέρας του, και δύο μήνες αργότερα, ο θάνατος του Λόρδου Βύρωνος στις 7 Απριλίου 1824, καθώς και η σύγκρουση του με τον Κουντουριώτη και τον Μαυροκορδάτο, ανάγκασαν τον Stanhope, να φύγει από την Ελλάδα τον Μάιο του 1824 και να επιστρέψει στην πατρίδα του^[24].  Η απώλεια του Stanhope ήταν ιδιαίτερα επώδυνη για τους Έλληνες και τους Αθηναίους. Η σωφροσύνη, η περίσκεψη και το όραμα αυτού του ανθρώπου, θα είχαν βοηθήσει ιδιαίτερα την Ελλάδα.

Μάλιστα επέστρεψε με το ίδιο πλοίο που μετέφερε τη σωρό του Λόρδου Βύρωνος.

Ο Stanhope δεν παύει ποτέ να ενδιαφέρεται για τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα, για τα οποία διατηρεί πυκνή αλληλογραφία, με ανθρώπους όπως ο Καποδίστριας και ο Μαυροκορδάτος^[25]. Το 1825 δε, συγγράφει το βιβλίο “Greece, in 1823 and 1824: Being a Series of Letters, and Other Documents”, μέσω του οποίου ενημερώνει το βρετανικό κοινό για την κατάσταση στην Ελλάδα.

Το μεγαλείο του σημαντικού αυτού φιλέλληνα προκύπτει από το περιεχόμενο της αποχαιρετιστήριας επιστολής του προς τους Έλληνες, που δημοσιεύθηκε τον Μάιο του 1824 στα «Ελληνικά Χρονικά» και στον «Φίλο του Νόμου». Αναφέρει μεταξύ άλλων τα ακόλουθα:

«Οι μεγάλοι σας προπάτορες, εξ αιτίας των ζηλοτυπιών και διχοστασιών, τας οποίας είχον  αναμεταξύ των έχασαν την ελευθερίαν των … Από την πείραν λοιπόν και από τα πολύχρονα πάθη γνωρίζετε τα κακά, όσα από την διχόνοιαν προέρχονται και θέλετε πάλιν, ω Ελληνες, απόγονοι των Θεμιστοκλέων και των Μιλτιαδών, να καταβυθισθείτε εις ένα πέλαγος κινδύνων. Η κοινή ζήτησίς σας είναι δια χρήματα. Τα χρήματα, λέγετε, σας ασφαλίζουν την νίκην και την ανεξαρτησίαν. Διατί λοιπόν οι πρόγονοί σας έτρεψαν τους Πέρσας εις φυγήν και σεις οι ίδιοι τους Τούρκους, οίτινες ήσαν τόσον πλούσιοι και ανώτεροι τον αριθμόν; Διότι ούτοι ήσαν διεφθαρμένοι από την τρυφήν και τον δεσποτισμόν ενώ οι Έλληνες ήσαν πτωχοί και ελεύθεροι. Ψευδές είναι λοιπόν το να λέγει τις, ότι ο χρυσός και ο σίδηρος είναι τα νεύρα του πολέμου. Ταύτα είναι μόνο μέσα βοηθητικά. Τα νεύρα του πολέμου είναι καρδία και ανδρεία …».

Και ο ακραιφνής αυτός Φιλέλληνας προσθέτει: «… είμαι και θέλω να είμαι ενόσω είστε ελεύθεροι, ευλεβέστατος δούλος σας».

Μετά την λήξη της Ελληνικής Επανάστασης, ο Stanhope αποσύρθηκε από τα κοινά. Στις 23 Απριλίου 1831, νυμφεύεται την Elisabeth Green, με την οποία αποκτά 4 παιδιά^[26]. Το 1837 προάγεται σε επίτιμο συνταγματάρχη του Βρετανικού Στρατού^[27]. Τέλος, το 1851, διαδέχεται τον αδερφό του, υποστράτηγο Charles Stanhope τον νεότερο, ως 5^ος κόμης του Harrington.

Ο Leicester Fitzgerald Charles Stanhope, 5^ος κόμης του Harrington,σημαίνων στρατιωτικός και  Φιλέλληνας, απεβίωσε στις 7 Σεπτεμβρίου 1862 στο Λονδίνο.

Η ΕΕΦ τιμά την μνήμη του Leicester Stanhope, ευπατρίδη Φιλέλληνα, ο οποίος έφερε τα πρώτα τυπογραφεία στον Ελλαδικό χώρο, οδήγησε στην γέννηση του τύπου στην Ελλάδα, εισηγήθηκε καινοτόμες μορφές οργάνωσης της κοινωνίας, και προήγαγε τον πολιτισμό σε σημαντικό επίπεδο, αναδεικνύοντας μία διαφορετική διάσταση του αγώνα των Ελλήνων για εθνική ανεξαρτησία.

 

Παραπομπές

^[1] Doyle, James William Edmund, “The Official Baronage of England”, εκδ. Longmans, Λονδίνο, 1886, β’ τόμος, σελ. 136.
^[2] Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 28^ης Σεπτεμβρίου 1799, σελ.995.
^[3] Doyle, James William Edmund, ‘’The Official Baronage of England’’, εκδ. Longmans, Λονδίνο, 1886, β’ τόμος, σελ. 136.
^[4] Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 15^ης Μαρτίου 1803, σελ. 369.
^[5] Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 23^ης  Ιανουαρίου 1813, σελ.186.
^[6] Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 8^ης Ιουλίου 1815, σελ. 1355.
^[7] Downham, John, “The 47th (Lancashire) Regiment of Foot”, εκδ. Lancashire Infantry Museum, Lancaster, 2010.
^[8] Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 18^ης Οκτωβρίου 1818, σελ. 1851.
^[9] Rosen, F., ‘’ London Greek Committee (act. 1823–1826)’’, εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, 1992.
^[10] Εφ. ‘’ The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 5^ης Ιουλίου 1823,   σελ. 1090.
^[11] Dimaras, Alexis, ‘’The other British Philhelenes’’, εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, αχρονολόγητο.
^[12] St Clair, William, «That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence», εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008, σελ. 145.
^[13] Moore, Thomas, ‘’Letters and Journals of Lord Byron with Notices of his Life’’, εκδ. H. L. Broenner, Φρανκφούρτη, 1830. Επίσης, βλ. Αθάνας, Γ., ‘’Ιστορικά Μελετήματα’’, εκδ. Ίδρυμα Γ & Μ. Αθανασιάδη – Νόβα, Ναύπακτος, 1998, σελ. 194.
^[14] Moore, Thomas, ‘’Letters and Journals of Lord Byron with Notices of his Life’’, εκδ. H. L. Broenner , Φρανκφούρτη, 1830
^[15] Lovell, Ernest J., ‘’His Very Self and Voice, Collected Conversations of Lord Byron’’, εκδ. MacMillan, Νέα Υόρκη, 1954, σελ. 369.
^[16] ‘’Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου’’, επιμ. Εμμ. Πρωτοψάλτης, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα, τόμος 3.
^[17] St Clair, William, «That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence», εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008, σελ. 159.
^[18] Βλ. στο ίδιο.
^[19] Stanhope, Leicester, 5^ος κόμης του Harrington, “Greece, in 1823 and 1824: Being a Series of Letters, and Other Documents”, εκδ. Sherwood, Gilbert & Piper, Λονδίνο, 1825, σελ. 543.
^[20] Εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά», 1^η Ιανουαρίου 1824, Μεσολόγγι, φύλλο 1. Επίσης, βλ. St Clair, William, «That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence», εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008, σελ.160.
^[21]Συλλογικό, ‘’Πεντακόσια χρόνια έντυπης παράδοσης’’, εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 2000, σελ.192.
^[22] St Clair, William, «That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence», εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008
^[23]  ‘’Αρχείο Leicester Stanhope’’, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα, τόμοι 13 και 15α’. Επίσης, βλ. St Clair, William, «That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence», εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008, σελ. 159-161.
^[24] ‘’Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας’’, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1977, 10^ος τόμος, σελ. 299.
^[25] “Αρχείο Leicester Stanhope”, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα, τόμοι 13 και 15α’. Επίσης, βλ. “Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου”, επιμ. Εμμ. Πρωτοψάλτης, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα, τόμος 3.
^[26] Doyle, James William Edmund, “The Official Baronage of England”, εκδ. Longmans, Λονδίνο, 1886, β’ τόμος, σελ. 136.
^[27] Βλ. στο ίδιο.

 

Βιβλιογραφία – Πηγές

• Doyle, James William Edmund, “The Official Baronage of England”, εκδ. Longmans, Λονδίνο, 1886, β’ τόμος.
• Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 28^ης Σεπτεμβρίου 1799.
• Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 15^ης Μαρτίου 1803.
• Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 23^ης Ιανουαρίου 1813.
• Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 8^ης Ιουλίου 1815.
• Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 18^ης Οκτωβρίου 1818.
• Εφ. ‘’The London Gazette’’, Λονδίνο, φύλλο 5^ης Ιουλίου 1823.
• Downham, John, ‘’The 47th (Lancashire) Regiment of Foot’’, εκδ. Lancashire Infantry Museum, Lancaster, 2010.
• Rosen, F., ‘’London Greek Committee (act. 1823–1826)’’, εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, 1992.
• Dimaras, Alexis, ‘’The other British Philhelenes’’, εκδ. Oxford University Press, Λονδίνο, αχρονολόγητο.
• St Clair, William, «That Greece Might Still be Free: The Philhellenes in the War of Independence», εκδ. Open Book Publishers, Λονδίνο, 2008.
• Lovell, Ernest J., ‘’His Very Self and Voice, Collected Conversations of Lord Byron’’, εκδ. MacMillan, Νέα Υόρκη, 1954.
• Stanhope, Leicester, 5^ος κόμης του Harrington, “Greece, in 1823 and 1824: Being a Series of Letters, and Other Documents”, εκδ. Sherwood, Gilbert & Piper, Λονδίνο, 1825.
• Εφημ. “Ελληνικά Χρονικά”, 1^η Ιανουαρίου 1824, Μεσολόγγι, φύλλο 1.
• Συλλογικό, ‘’Πεντακόσια χρόνια έντυπης παράδοσης’’, εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα, 2000.
• ‘’Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας’’, εκδ. Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1977, 10^ος τόμος.
• ‘’Αρχείο Leicester Stanhope’’, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα, τόμοι 13 και 15α’.
• ‘’Ιστορικόν Αρχείον Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου’’, επιμ. Εμμ. Πρωτοψάλτης, Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αθήνα, τόμος 3.
• Moore, Thomas, ‘’Letters and Journals of Lord Byron with Notices of his Life’’, εκδ. H. L. Broenner, Φρανκφούρτη, 1830.
• Αθάνας, Γ., ‘’Ιστορικά Μελετήματα’’, εκδ. Ίδρυμα Γ & Μ. Αθανασιάδη – Νόβα, Ναύπακτος, 1998.
• Δημητρίου Α. Γέροντα, “Οι Αθηναίοι στην Επανάσταση του 1821“