Γάλλος στρατιωτικός μηχανικός του Γαλλικού στρατού, στις αρχές του 19ου αιώνα

Ο Auguste-Théodore Garnot ήταν Αντισυνταγματάρχης του Μηχανικού στη Γαλλία, δημιουργός και πρώτος διοικητής του Σώματος Οχυρωματοποιΐας και Αρχιτεκτονικής (δηλαδή του Σώματος Μηχανικού) του Ελληνικού Στρατού στην Ελλάδα.

Γεννήθηκε στις 29 Ιουνίου 1796, στη Brest, στη Βρετάνη της Γαλλίας. Ο πατέρας του ονομαζόταν François και εργαζόταν ως Επίτροπος στο γαλλικό ναυτικό. Η μητέρα του λέγονταν Jeanne Claudine Laugée.

Ο Auguste-Théodore Garnot σπούδασε στην διάσημη Πολυτεχνική Σχολή του Παρισιού.

Τον Οκτώβριο του 1827, όταν ο Καποδίστριας βρισκόταν ακόμη στο Παρίσι, είχε ζητήσει από τον φίλο του, και υπάλληλο του γαλλικού υπουργείου Πολέμου, κόμη Νικόλαο Λοβέρδο, να τον βοηθήσει για να επιτευχθεί η αποστολή από την Γαλλία ομάδας τεχνικών, οι οποίοι θα αναλάμβαναν στην Ελλάδα την ανοικοδόμηση των πόλεων, τη δημιουργία οδικού δικτύου και την αποκατάσταση των αρχαίων μνημείων. Επίσης, ο Καποδίστριας ζήτησε και την αποστολή μικρού αριθμού Γάλλων αξιωματικών, οι οποίοι θα αξιοποιούνταν ως στρατιωτικοί σύμβουλοι. Το αίτημα του Καποδίστρια έγινε αποδεκτό και έπειτα από υπόδειξη του Γάλλου υπουργού Πολέμου, έφθασαν στην Ελλάδα ο Σταμάτης Βούλγαρης, ο οποίος είχε καταγωγή από τα Επτάνησα, και οι απόφοιτοι της Πολυτεχνικής Σχολής του Παρισιού, Auguste-Théodore Garnot, ο γεωγράφος Jean-Pierre-Eugéne-Félic Péytier, ενώ λίγο αργότερα τους ακολούθησε και ο Jean-Henri Pauzié-Banne, πρώτος διοικητής του Κεντρικού Πολεμικού Σχολείου στο Ναύπλιο (Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων). Είναι πράγματι αλήθεια ότι η εκπαίδευση στον τομέα της αρχιτεκτονικής βρίσκονταν σε νηπιακό επίπεδο στην Ελλάδα, εκείνη την εποχή.

Γάλλος στρατιωτικός μηχανικός γεωγράφος του Γαλλικού στρατού, στις αρχές του 19ου αιώνα

Ο χάρτης της Πελοποννήσου του 1832 (από τον μηχανικό γεωγράφο Γάλλο Λοχαγό Pierre Peytier), ο πρώτος χάρτης της ελληνικής επικράτειας που σχεδιάσθηκε ποτέ επιστημονικά και σύμφωνα με τις γεωδαιτικές αρχές (συλλογή ΕΕΦ)

Ο Auguste-Théodore Garnot έφτασε στην Ελλάδα στα μέσα του 1828, ακολουθώντας τον Σταμάτη Βούλγαρη, αξιωματικό του Γαλλικού Στρατού, πρώην συμμαθητή και προσωπικό φίλο του Καποδίστρια, ο οποίος είχε ήδη αφιχθεί τον Ιανουάριο. Το πρώτο έργο που ανέλαβε ο τότε λοχαγός Garnot, από κοινού με τον Βούλγαρη, ήταν ο σχεδιασμός της πόλης της Τριπολιτσάς. Επίσης, ξεκίνησαν τη μελέτη της πόλης της Κορίνθου, την οποία όμως ο Garnot συνέχισε μόνος. Ο Βούλγαρης ασχολήθηκε με την πόλη του Ναυπλίου και την Πάτρα. Ο Καποδίστριας έδωσε εντολή προς τον Garnot να εμπλακεί και στο σχεδιασμό της Πάτρας, σύμφωνα με οδηγίες του που ανευρίσκουμε σήμερα στο Καποδιστριακό Αρχείο της Κέρκυρας.

Επιπρόσθετα,  ο Καποδίστριας ανέθεσε στον Garnot τη συγκρότηση του Μηχανικού Σώματος, στους κόλπους του Κεντρικού Πολεμικού Σχολείου, το οποίο ονομάσθηκε Σώμα Αξιωματικών Οχυρωματοποιΐας και Αρχιτεκτονικής, σύμφωνα με τα αντίστοιχα γαλλικά πρότυπα. Το Σώμα θεσμοθετήθηκε στις 28 Ιουλίου του 1829, με τα υπ’αρ. 13559 και 13958 διατάγματα που δημοσιεύθηκαν στη Γενική Εφημερίδα στις 17 Αυγούστου 1828. Σύμφωνα με τη Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη και την έρευνά της στο Καποδιστριακό Αρχείο της Κέρκυρας, τα διατάγματα αυτά συνέταξε αρχικά στα γαλλικά ο ίδιος ο Garnot. Ακολούθως, ο Garnot προήχθη σε υποσυνταγματάρχη και υπήρξε ο πρώτος διοικητής του Σώματος, υποβοηθούμενος από έναν ακόμη Γάλλο αξιωματικό. Το νέο Σώμα προβλεπόταν ότι θα αποτελείτο από 20 μέλη, εκ των οποίων τα 12 θα ήταν αξιωματικοί: ένας Ταγματάρχης, τέσσερις Λοχαγοί, τρεις Υπολοχαγοί, τρεις Ανθυπολοχαγοί και οκτώ επιστάτες έργων.

Αρχικά ο Garnot κατάφερε να βρει έξι άτομα για να στελεχώσουν το Σώμα (διάταγμα αρ. 13560), από τα οποία οι πέντε ήταν Έλληνες που είχαν πραγματοποιήσει σπουδές μηχανικής στην Ευρώπη: ο Εμμανουήλ Μανιτάκης και ο Εμμανουήλ Καλλέργης, οι οποίοι είχαν σπουδάσει στη Γαλλία, ο Θεόδωρος Βαλλιάνος με σπουδές στη Ρωσία, ο Ελβετός De Vaud και ο Δημήτριος Σταυρίδης με σπουδές στην Αυστρία. Ορισμένοι από αυτούς ήταν ιδιώτες οι οποίοι κατά την απονομή κατατάχθηκαν στις τάξεις των αξιωματικών. Σε αυτούς προστέθηκε από τον Κυβερνήτη Καποδίστρια και ο Στέφανος Ησαΐας, με σπουδές στην Ιταλία. Οι αξιωματικοί αυτοί τοποθετήθηκαν σε διάφορα φρούρια της Πελοποννήσου.

Αποστολή τους, υπό τον έλεγχο και την καθοδήγηση του Garnot, ήταν η κατάρτιση μελετών και σχεδίων για την κατασκευή, συντήρηση ή βελτίωση οχυρώσεων, στρατιωτικών και πολιτικών κτιρίων, οδοποιίας, καθώς και η επίβλεψη διάφορων κατασκευών. Τα σχέδια που κατήρτιζαν οι αξιωματικοί ελέγχονταν για την πιστότητά τους και προσυπογράφονταν από τον αρχηγό του Σώματος, Auguste-Théodore Garnot. Στη συνέχεια υποβάλλονταν στον Κυβερνήτη για έγκριση. Επρόκειτο για ένα επίλεκτο Σώμα, τα μέλη του οποίου λάμβαναν υψηλές αποδοχές.

Από αυτό το Μηχανικό Σώμα του Κεντρικού Πολεμικού Σχολείου προήλθαν οι πρώτοι αρχιτέκτονες – μηχανικοί του έθνους, οι οποίοι στη συνέχεια, και για περίπου μισό αιώνα, μόχθησαν με σκοπό τον πολεοδομικό εκσυγχρονισμό της Ελλάδας. Ο πρώτος αξιωματικός ήταν ο ανθυπολοχαγός Σπυρίδων Τρικούπης, ο οποίος εισήχθη στη σχολή στις 4 Φεβρουαρίου 1829 και εξήλθε στις 18 Αυγούστου 1832. Για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα σπουδές αρχιτεκτονικής μπορούσε κάποιος να ακολουθήσει μόνο στο Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο, καθώς το Πολυτεχνείο και η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών δεν είχαν ακόμη ιδρυθεί.

Σχέδιο της Πάτρας του Σταμάτη Βούλγαρη και του Auguste-Théodore Garnot

Αυτή η άτυπη κατάσταση, δηλαδή η εκτέλεση αστικών έργων μη στρατιωτικού χαρακτήρα από στρατιωτικούς, έπαυσε να υφίσταται επίσημα το 1878, όταν δημιουργήθηκε Σώμα πολιτικών μηχανικών, το οποίο εντάχθηκε στους κόλπους της Υπηρεσίας Δημοσίων Έργων του υπουργείου Εσωτερικών. Ως εκ τούτου, μέχρι το συγκεκριμένο έτος ο όρος μηχανικός κάλυπτε την ειδικότητα τόσο του στρατιωτικού, όσο και του πολιτικού αρχιτέκτονα μηχανικού. Το επίπεδο εκπαίδευσης των μηχανικών στο Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο ήταν τόσο υψηλό, ώστε ο Τηλέμαχος Βλασσόπουλος, ο πρώτος που εισήγαγε στην ελληνική γλώσσα τον όρο πολιτικός μηχανικός, σε άρθρο του 1859, στο οποίο παρουσιάζει τις στρατιωτικές σχολές της Γαλλίας, δεν διστάζει να δηλώσει ότι οι σπουδές που παρέχονταν στην Ελλάδα ήταν ανώτερες από εκείνες της «Κεντρικής Σχολής Τεχνών και Κατασκευών» (École centrale des arts et manufactures) του Παρισιού. Εξάλλου, σχεδόν όλοι οι απόφοιτοι μηχανικοί του Κεντρικού Στρατιωτικού Σχολείου συμπλήρωναν στη συνέχεια τις σπουδές τους στη Γαλλία.

Το 1830 ο Θεόδωρος Βαλλιάνος αντικατέστησε τον Συνταγματάρχη Garnot που επέστρεψε στη Γαλλία. Στη συνέχεια τη διοίκηση ανέλαβε ο κόμης de Schaumbourg, ο οποίος παρέμεινε διοικητής του Σώματος ακόμη και μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια.

Η γαλλική επιρροή που άσκησαν οι Γάλλοι αξιωματικοί του Μηχανικού στη Σχολή Μηχανικού της Στρατιωτικής Σχολής Ευελπίδων ήταν σημαντική και διαχρονική. Αναμφίβολα, προς αυτή την κατεύθυνση συνέβαλαν τα πρώτα σχέδια των πόλεων που κατήρτισαν ο Garnot και ο Βούλγαρης, αλλά και τα σχέδια άλλων μηχανικών που ήρθαν να ενδυναμώσουν και να πλαισιώσουν το εκστρατευτικό Σώμα του Maison. Για παράδειγμα, ο Audoy και ο Peytier, επηρέασαν καθοριστικά τους Έλληνες μηχανικούς και έθεσαν τις βάσεις του σύγχρονου πολεοδομικού σχεδιασμού. Το έργο που επιτέλεσαν οι Έλληνες και οι Γάλλοι μηχανικοί, υπό την εποπτεία του Garnot, υπήρξε μοναδικό για όλη την Πελοπόννησο και την Αίγινα. Μάλιστα, ως γνωστόν ο Κυβερνήτης ήθελε να χρησιμοποιήσει τους Γάλλους μηχανικούς και για την ανοικοδόμηση της Στερεάς Ελλάδας.

Ο Auguste-Théodore Garnot συνέχισε την καριέρα του στη Γαλλία και έφθασε μέχρι τον βαθμό του αντισυνταγματάρχου. Πέθανε στις 10 Μαρτίου 1869 στο Bordeaux, σε ηλικία 73 ετών.

Τιμήθηκε με το παράσημο του Ιππότου της Λεγεώνας της Τιμής στη Γαλλία, στις 10 Απριλίου 1832 και του αξιωματικού, στις 22 Απριλίου 1847. Είχε τιμηθεί επίσης με το παράσημο του Ιππότου του Αγίου Λουδοβίκου στις 30 Οκτωβρίου 1829. Στην Ελλάδα τιμήθηκε με το παράσημο των Ιπποτών του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος του Σωτήρος στις 2 Μαΐου 1836.

ΠΗΓΕΣ- ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Annuaire de l’État militaire de France pour l’année 1847, publié par le ministère de la guerre, Paris, Veuve Levrault, 1847.
• Assimacopoulou Fotini – Konstantinos Chatzis – Georgia Mavrogonatou, «Implanter les “Ponts et Chaussées” européens en Grèce – Le rôle des ingénieurs du corps du génie, 1830-1880», Quaderns d’Història de l’Enginyeria, τ. 10 (2009), σσ. 331-350.
• Kardamitsi-Adami Maro, «Les études des architectes grecs en France: modèles, approches, influences», ανακοίνωση σε συμπόσιο του Fondation hellénique de Paris, διαθέσιμη στην ιστοσελίδα http://dev.fh.digital-in.paris/ [πρόσβαση 21 Ιουνίου 2020].
• Malesis Dimitris, “Military policy and infrastructure: the role of the Engineer Corps in the nineteenth century Greece”, The Historical Review/La Revue Historique, no 16, σσ. 235-248, 2020.
• Voulgaris Stamatis, Souvenirs de Stamati Bulgari, Chef de bataillon au Corps Royal d’État-major, en retraite, Paris, A. Pihan de la Forest, 1835.
• Βλασσόπουλος Τηλέμαχος, «Περί των στρατιωτικών σχολείων εν Γαλλία», Απόμαχος – Στρατιωτικόν περιοδικόν σύγγραμμα, 30 Μαρτίου 1859, σσ. 663-676.
• Βυζάντιος Χρήστος, Ιστορία των κατά την Ελλην. Επανάστασιν εκστρατειών και μαχών και των μετά ταύτα συμβάντων, ων συμμετέσχεν ο Τακτικός Στρατός, από του 1821 μέχρι του 1833, χ.ε., Αθήνα 1901.
• ΓΑΚ Κερκύρας, Αρχείο Ι. Καποδίστρια, Φάκελος 118 και 214.
• Γενική Εφημερίς, αρ. φ. 56, 17 Αυγούστου 1828 και αρ. φ. 58, 24 Αυγούστου 1828.
• Γεροζήσης Αθ. Τριαντάφυλλος, Το Σώμα των αξιωματικών και η θέση του στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, 1821-1975, τόμ. Α΄, Αθήνα, Δωδώνη, 1996.
• Ηλεκτρονική βάση απονεμηθέντων παρασήμων της Λεγεώνας της Τιμής http://wwwcoulture.gouv.fr/documentation/leonore/leonore.htm, Dossier LΗ1079/34.
• Θεμελή-Κατηφόρη Δέσποινα, Το γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα στην περίοδο του Καποδίστρια, 1828-1831, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985.
• Ιστορία της οργανώσεως του Ελληνικού Στρατού, 1821-1954, Αθήνα, ΓΕΣ, 1955.
• Καστάνης Ανδρέας, Η Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, 1828-1834, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα, 2000.
• Μάρω Καρδαμίτση-Αδάμη, «Οι πρώτοι Έλληνες μηχανικοί, καινούργια στοιχεία για το Σώμα των Οχυρωματοποιών και τους έξι μηχανικούς που το επάνδρωσαν», Τεχνικά Χρονικά, Τόμος 8΄, τεύχος 4, Αθήνα, 1988, σσ. 63-89.
• Παπαγεωργίου Στέφανος, Η στρατιωτική πολιτική του Καποδίστρια – Δομή, οργάνωση και λειτουργία του Στρατού Ξηράς της Καποδιστριακής περιόδου, Αθήνα, Εστία, 1986.

Ο Camille Alphonse Trézel. Λιθογραφία του 19ου αιώνος

Ο Camille Alphonse Trézel ήταν Γάλλος Στρατηγός που γεννήθηκε στο Παρίσι στις 5 Ιανουαρίου του 1780. Ο πατέρας του ονομάζονταν Pierre Jean Baptiste Antoine Auguste Trézel και η μητέρα του Magdeleine Victoire Payen.

Ο Trézel ήταν γιος εμπόρου. Εγκατέλειψε όμως το εμπόριο για να ξεκινήσει το 1801 μία στρατιωτική καριέρα, και μάλιστα στον ιδιαίτερο κλάδο των μηχανικών γεωγράφων. Το 1803 ήταν ήδη ανθυπολοχαγός. Το 1804 υπηρέτησε στην Ολλανδία και το επόμενο έτος ονομάσθηκε βοηθός μηχανικός γεωγράφος. Το 1806 συμμετείχε στην εκστρατεία στην Πολωνία, και το 1807-1808 έλαβε μέρος με τον βαθμό του ανθυπολοχαγού, στην αποστολή του Στρατηγού και Πρέσβη της Γαλλίας, Gardane, στην Περσία. Επέστρεψε το 1809 στη Γαλλία και ακολούθησε τον Στρατηγό Guilleminot στην Ιλλυρία, ως υπασπιστής του. Το 1810 προήχθη σε Λοχαγό και  έλαβε μέρος στον πόλεμο στην Καταλονία. Το 1811 υπηρέτησε στη Γερμανία. Το 1812 εστάλη στη Ρωσία και πολέμησε σε διάφορες μάχες. Επέστρεψε στη Γαλλία και έγινε Ταγματάρχης το 1813. Μετά την επιτυχή συμμετοχή του στη μάχη στην πόλη Mayence, προήχθη σε Συνταγματάρχη. Ακολούθως, χρίσθηκε επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου του Στρατηγού Vandamme και τραυματίσθηκε στη μάχη στο Fleurus το 1815. Ονομάσθηκε Ταξίαρχος στις 5 Ιουλίου 1815, όμως, το καθεστώς των Βουρβόνων δεν αναγνώρισε τον βαθμό του. Τέλος, το 1820 – 1823 έλαβε μέρος στον Ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, όπου και διακρίθηκε. Στην Ελλάδα, ο Trézel έφτασε το 1828, ως υποδιοικητής του Γενικού Επιτελείου του εκστρατευτικού Σώματος του Στρατηγού Maison στο Μωριά.

Όπως είναι γνωστό, ο Στρατηγός Maison είχε υποβάλει πρόταση στον Κυβερνήτη Καποδίστρια για την οργάνωση του ελληνικού Τακτικού Στρατού, με ευθύνη των Γάλλων αξιωματικών του Σώματός του και με έξοδα της γαλλικής κυβέρνησης. Έτσι, ο Συνταγματάρχης Camille Alphonse Trézel, σύμφωνα με τους όρους της συμφωνίας, ονομάσθηκε Γενικός Διευθυντής των Ελληνικών Τακτικών Στρατευμάτων. Ο Trézel προήχθη από τον Καποδίστρια σε Στρατηγό και ανέλαβε τα νέα του καθήκοντα κατόπιν διατάγματος, την 22α Ιουλίου 1829. Την εποχή εκείνη, η συνολική δύναμη του στρατεύματος ανερχόταν σε 2.688 άνδρες.

Σύμφωνα με το σχετικό διάταγμα που δημοσιεύθηκε στη Γενική Εφημερίδα, ο Στρατηγός Trézel επιφορτίσθηκε, επίσης, με τα καθήκοντα του Γενικού Επιθεωρητή του Τακτικού Σώματος. Αποστολή του ήταν να επιβλέπει την πρόοδο της οργάνωσης, να προτείνει τις μεταθέσεις, τις προαγωγές, τις ηθικές αμοιβές και τις διαμνημονεύσεις, να αποστέλλει εκθέσεις ή αιτήματα στον Κυβερνήτη, να επεξεργάζεται διαταγές επ’ ονόματι του Κυβερνήτη, να επικοινωνεί και να συνεργάζεται με το Γαλλικό στρατηγείο , να υποβάλλει τις προτεινόμενες τροποποιήσεις στη διοίκηση, κ.ά. Για όλες αυτές τις προσπάθειές του ο Trézel τηρούσε ενήμερη και τη γαλλική κυβέρνηση που χρηματοδοτούσε το στράτευμα.

Ο Trézel, αμέσως μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, κάλεσε στο επιτελείο του επίλεκτους αξιωματικούς, οι οποίοι προέρχονταν από τη στρατιά του Στρατηγού Maison. Ανάμεσά τους ήταν ο Pellion  που ορίσθηκε αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, ο Saint Martin, που ανέλαβε τη διαχείριση των πολεμοφοδίων και των χρημάτων που αποστέλλονταν από τη Γαλλία για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών του Στρατού, ο Auguste Guérrin, που ανέλαβε τα καθήκοντα του Στρατιωτικού Υπο-επιμελητή του Ελληνικού Τακτικού Στρατού, και ο Sauquet, που υπηρετούσε ως Στρατιωτικός Επιμελητής.

Ο Στρατηγός Trézel αναδιοργάνωσε το Τακτικό Σώμα το οποίο  πλέον περιελάμβανε τις ακόλουθες μονάδες:

α.   τέσσερα τάγματα Πεζικού, καθένα από τα οποία αποτελείτο από έξι λόχους,
β.   ένα τάγμα Πυροβολικού, αποτελούμενο από τέσσερις Πυροβολαρχίες και μία πεδινή Πυροβολαρχία,
γ.   ένα Σώμα Ιππικού, αποτελούμενο από τέσσερις ίλες (δύο λογχοφόρων και δύο τυφεκιοφόρων),
δ.   ένα Σώμα Τεχνικού (Οχυρωματοποιίας και Αρχιτεκτονικής),
ε.   το Κεντρικό Πολεμικό Σχολείο,
στ. το οπλοστάσιο.

Ο Trézel επέβαλε σε όλους τους στρατιωτικούς τομείς την εφαρμογή των γαλλικών κανονισμών, καθώς και το γαλλικό σύστημα οικονομικής επιμελητείας του Στρατού. Ο Saint Martin δημιούργησε, μάλιστα, και μια σχολή, στην οποία Έλληνες αξιωματικοί μάθαιναν τους γαλλικούς κανονισμούς στρατιωτικής διοικητικής μέριμνας και επιμελητείας. Παράλληλα, ο Trézel ανέθεσε στον Υπολοχαγό Pourchet τη διοίκηση του οπλοστασίου. Επιπλέον, και δεδομένου ότι στον Ελληνικό Στρατό εφαρμοζόταν εξ αρχής η γαλλική ποινική νομοθεσία, συγκροτήθηκε τον Δεκέμβριο του 1828 μόνιμο Στρατοδικείο, το οποίο συνέχισε να εφαρμόζει τον γαλλικό Στρατιωτικό Ποινικό Κώδικα. Όπως ήταν φυσικό, ο Trézel εισήγαγε εξολοκλήρου τους γαλλικούς κανονισμούς και στην εκπαίδευση. Η εκπαίδευση πραγματοποιείτο σε στρατόπεδο στα Μέγαρα, διαρκούσε 40 ημέρες για κάθε στρατιώτη και στηριζόταν κυρίως στις διατάξεις του γαλλικού Κανονισμού Εκστρατείας. Ο ίδιος ο Trézel επέβλεπε τις ασκήσεις των Όπλων και Σωμάτων του Τακτικού Στρατού (Πεζικού, Πυροβολικού και Ιππικού).

Αλλά ακόμη και στο θέμα της στολής του Τακτικού Στρατού, ο Trézel, με άλλη διάταξη, εισήγαγε στολή η οποία ήταν καθ’ όλα όμοια με αυτήν του Γαλλικού Στρατού.

Έτσι, χάρη στις προσπάθειες του Trézel «άπας ο Ελληνικός Τακτικός Στρατός τακτοποιηθείς κατ’ ουδέν διέφερε του Γαλλικού…», όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Χρήστος Βυζάντιος. Όπως αναφέρει η Θεμελή-Κατηφόρη, την εποχή εκείνη στα ελληνικά στρατιωτικά Σώματα τα οποία είχαν οργανωθεί κατά τα γαλλικά πρότυπα, υπηρετούσαν πάνω από 150 Γάλλοι αξιωματικοί.

Επιπλέον, τον Οκτώβριο του 1829 επιβλήθηκε, µε προσωπική πρωτοβουλία του Trézel, η υποχρεωτική στρατολόγηση σε όλες τις επαρχίες του ελληνικού κράτους. Μέχρι τότε, η στρατολόγηση διενεργείτο σε εθελοντική βάση. Όμως ο Trézel είχε εντοπίσει την ανάγκη καλλιέργειας κλίµατος εμπιστοσύνης μεταξύ του Τακτικού Στρατού και της κυβέρνησης, και υπογράμμιζε προς όλες τις κατευθύνσεις ότι ως µικρό κράτος η Ελλάδα, μόνο με έναν ισχυρό εθνικό στρατό θα ήταν υπολογίσιμη.

Ύστερα από άλλη πρόταση του Trézel, θεσπίστηκε ακόμη και ο θρησκευτικός όρκος για τους στρατιωτικούς. Ο Trézel τον θεωρούσε ως ένα μέσο για την αποκατάσταση της στρατιωτικής τάξης και της πειθαρχίας. Όπως επισημαίνει ο Π. Σπυρόπουλος, πίστευε ότι με αυτόν τον τρόπο, λόγω της βαθιάς θρησκευτικής προσήλωσης των Ελλήνων, οι στρατιώτες θα απείχαν συνειδητά από κάθε παράβαση και έκτροπα.

Ο Trézel ήταν Γενικός Διευθυντής του Τακτικού Σώματος και Γενικός Επιθεωρητής,  και προήδρευε και της εξεταστικής επιτροπής του Κεντρικού Πολεμικού Σχολείου (Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων στο Ναύπλιο), που είχε μόλις συγκροτηθεί από έναν άλλο Γάλλο αξιωματικό, τον Henri Pauzié Banne. Έτσι, οι εξετάσεις των πρώτων υποψηφίων πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώβριο του 1829, ενώπιον του και παρουσία του προξενικού πράκτορα της Γαλλίας. Οι πρώτοι απόφοιτοι, στους οποίους φόρεσε τις επωμίδες ο ίδιος ο Καποδίστριας, συνοδεία του Στρατηγού Trézel, ήταν μόλις οκτώ και εντάχθηκαν όλοι στο Πυροβολικό.

Εύελπις 1829 (αρχείο ΓΕΣ)

Αναπαράσταση της πρώτης απονομής βαθμών στους αποφοίτους της Στρατιωτικής Σχολής της Ελλάδος.

Πέραν των ανωτέρω, ο Στρατηγός Trézel είχε ως έργο του να αξιολογεί και τους υποψήφιους νέους στρατιωτικούς οι οποίοι επιθυμούσαν να εισαχθούν στον Τακτικό Στρατό μέσω της υπηρεσίας τους στο Σώμα των Ακολούθων. Το Σώμα αυτό, που ιδρύθηκε με διάταγμα το ίδιο έτος και μήνα, κύριο σκοπό είχε να προσελκύσει τους γιους των οπλαρχηγών, οι οποίοι αρνούνταν να στείλουν τα παιδιά τους στο Πολεμικό Σχολείο. Οι Ακόλουθοι, έφεραν τον βαθμό, τη στολή και λάμβαναν τον μισθό των υπαξιωματικών του Τακτικού Σώματος. Εκπαιδεύονταν στο Τακτικό Σώμα και, αφού αξιολογούνταν από επιτροπή με επικεφαλής τον Trézel, εντάσσονταν στον Στρατό ως Ανθυπολοχαγοί, ακριβώς όπως και οι απόφοιτοι του Πολεμικού Σχολείου. Το Σώμα των Ακολούθων δεν γνώρισε όμως επιτυχία και τελικά με την πάροδο του χρόνου ο θεσμός καταργήθηκε.

Δυστυχώς, οι σημαντικές προσπάθειες που κατέβαλε ο Στρατηγός Trézel για την αναδιοργάνωση του Στρατού σε όλους τους τομείς τερματίσθηκαν το 1830, λόγω της μεταβολής του πολιτικού κλίματος στη Γαλλία και της ενθρόνισης του Λουδοβίκου Φίλιππου. Η νέα γαλλική Κυβέρνηση έπαυσε τη χορήγηση των 100.000 φράγκων ανά μήνα, μέσω της οποίας καλύπτονταν τα έξοδα του Ελληνικού Στρατού, και ανακάλεσε την πλειονότητα των Γάλλων αξιωματικών που υπηρετούσαν στην Ελλάδα. Ο ίδιος ο Στρατηγός Trézel, σύμφωνα με δημοσίευμα της Γενικής Εφημερίδος, ονομάσθηκε την εποχή αυτή αρχηγός του Γενικού Επιτελείου του Εκστρατευτικού Σώματος του Μωριά και τον Αύγουστο του 1830, κατόπιν εντολής του διοικητού του Σώματος, Schneider, υπέβαλε την παραίτησή από τη Γενική Διεύθυνση του Τακτικού Σώματος. Στην αρχηγία του Τακτικού Σώματος τον αντικατέστησε ο Γάλλος Στρατηγός Gérard.

Ο Camille Alphonse Trézel. Λιθογραφία του 19ου αιώνος.

Ακολούθως, ο Trézel επέστρεψε στη Γαλλία το 1831 και στη συνέχεια, έφυγε για την Αφρική ως επικεφαλής του Γενικού Επιτελείου του Δούκα De Rovigo. Πολέμησε στην εκστρατεία της Αλγερίας και διακρίθηκε σε όλες τις μάχες στις οποίες συμμετείχε μέχρι το 1835, με εξαίρεση τη μάχη της Μάκτας. Μάλιστα, τραυματίσθηκε σε ορισμένες από αυτές. Επέστρεψε ξανά στη Γαλλία, αλλά το 1836 ανακλήθηκε στην Αλγερία, όπου τραυματίσθηκε αυτήν την φορά σοβαρά, οπότε και αποχώρησε.

Έγινε υποστράτηγος στις 11 Νοεμβρίου 1837 και ακολούθως, ορίσθηκε διευθυντής προσωπικού του Υπουργείου Πολέμου στις 15 Μαΐου 1839. Στις 21 Ιουλίου 1846 εκλέχθηκε στο Γαλλικό Κοινοβούλιο ως Pair de France και στις 9 Μαΐου 1847 έγινε Υπουργός του Πολέμου, καθήκοντα τα οποία διατήρησε μέχρι την 24η Φεβρουαρίου 1848. Με την επανάσταση στη Γαλλία το ίδιο έτος, αποστρατεύθηκε. Τέλος, το 1853 ανεκλήθη στην ενέργεια ως στρατιωτικός διοικητής του Κόμη του Παρισιού, υπηρεσία στην οποία παρέμεινε μέχρι το 1856. Πέθανε στις 11 Απριλίου 1860.

Στη διάρκεια της καριέρας του, ο Trézel τιμήθηκε με το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής στις 12 Φεβρουαρίου 1813 και με το παράσημο του ανώτερου αξιωματικού της Λεγεώνας της Τιμής στις 13 Ιανουαρίου 1837. Είχε τιμηθεί επίσης με το παράσημο της Τάξεως του Ηλίου. Στην Ελλάδα τιμήθηκε με το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη του Τάγματος του Σωτήρα. Υπήρξε επίσης συγγραφέας απομνημονευτικών έργων σχετικών με τις πολεμικές αποστολές του. Οι προσπάθειες του στην Ελλάδα είχαν αδιαμφισβήτητα μεγάλο αντίκτυπο στον ελληνικό Τακτικό Στρατό, καθώς εισήγαγαν τη γαλλική εκπαίδευση και κατάρτιση, τον γαλλικό τρόπο σκέψης και το γαλλικό στρατιωτικό πνεύμα που διατηρήθηκε για πολλά χρόνια και επηρέασε τη μετέπειτα ελληνική στρατιωτική παράδοση.

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Biographie Universelle, Ancienne et Moderne, Tome 42, Paris, C. Desplaces, χ.η.
• Correspondance du Comte Capodistrias, Président de la Grèce, Pupliée par E. A. Bétant, Tome 3, Genève-Paris, 1839.
• Norman Tobias, The International Military Encyclopedia, Volume 1, Academic International Press, 1992.
• Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, 1821-1832, τ. 4: Δ΄ εν Άργει Εθνική Συνέλευση, 1828-1829, [τ. 2 των Εθνοσυνελεύσεων], εκδ. Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 1973.
• Βακαλόπουλος Απόστολος, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα 1971.
• Βυζάντιος Χρήστος, Ιστορία των κατά την Ελλην. Επανάστασιν εκστρατειών και μαχών και των μετά ταύτα συμβάντων, ων συμμετέσχεν ο Τακτικός Στρατός, από του 1821 μέχρι του 1833, χ.ε., Αθήνα 1901.
• Γενική Εφημερίς της Ελλάδος, αρ. φ. 53, 31 Ιουλίου 1829 (Παράρτημα), αρ. φ. 56, 17 Αυγούστου 1829, αρ. φ. 61, 11 Σεπτεμβρίου 1829, αρ. φ. 82, 4 Δεκεμβρίου 1829, αρ. φ. 76, 9 Νοεμβρίου 1829 και αρ. 73, 10 Σεπτεμβρίου 1830.
• Ελληνική Πολιτεία, αρ. φ. 89, 25 Αυγούστου 1830.
• Ηλεκτρονική βάση απονεμηθέντων παρασήμων της Λεγεώνας της Τιμής http://wwwcoulture.gouv.fr/documentation/leonore/leonore.htm, Dossier LH/2628/32.
• Θεμελή-Κατηφόρη Δέσποινα, Το γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα στην περίοδο του Καποδίστρια, 1828-1831, εκδ. Επικαιρότητα, Αθήνα 1985.
• Ιστορία της οργανώσεως του Ελληνικού Στρατού, 1821-1954, εκδ. ΓΕΣ, Αθήνα 1955.
• Καστάνης Ανδρέας, Η Στρατιωτική Σχολή των Ευελπίδων κατά τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της, 1828-1834, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000.
• Κρεμμυδάς Βασίλης, «Ο Γαλλικός Στρατός στην Πελοπόννησο. Συμβολή στην ιστορία της Καποδιστριακής περιόδου», Πελοποννησιακά, τ. ΙΒ΄ (1976-1977), σσ. 75-102.
• Λαλούσης Χαράλαμπος, «O Ελληνικός Στρατός την περίοδο του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδος Ιωάννη Καποδίστρια (1828-1831)», Στρατιωτική Επιθεώρηση, τ. 2 (2000), σσ. 31-41.
• Σπυρόπουλος Παναγιώτης., «Η επίδραση της γαλλικής εξωτερικής πολιτικής στη διαμόρφωση της ελληνικής στρατηγικής σκέψης (1830-1939)», ΓΕΣ/ΔΙΣ, Οι πολιτικοστρατιωτικές σχέσεις Ελλάδας-Γαλλίας (19^ος-20^ος αι), Αθήνα, ΔΙΣ, σσ. 167-193.

Στρατιωτικός της Λεγεώνας του Meuse

Ο François Robert είναι ένας από τους πιο γνωστούς Γάλλους φιλέλληνες, που διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο και επέδειξε υποδειγματικό ηρωισμό κατά την πολιορκία της Ακρόπολης υπό τον Κάρολο Φαβιέρο.

Ο François Robert καταγόταν από το Nancy της Γαλλίας. Είχε καταταγεί στον γαλλικό στρατό και συμμετείχε στην Λεγεώνα της Meuse. Στην Ελλάδα έφερε τον βαθμό του Ταγματάρχη στο Τακτικό Σώμα. Ήταν πολύ νέος, και ιδιαίτερα αγαπητός στον αρχηγό του Τακτικού Σώματος, Φαβιέρο, καθώς ήταν συντοπίτης του από το Nancy.  Μάλιστα ο τελευταίος τον θεωρούσε παιδί του.

Ο νεαρός Robert μνημονεύεται συνήθως στην ελληνική ιστορία για τον ηρωικό τραυματισμό του με πολυάριθμες πληγές, μέσα σε μία τάφρο της Ακροπόλεως, και τη γενναιότητά του πριν ξεψυχήσει. Και είναι κρίμα που, ελάχιστα  στοιχεία συναντώνται στα γαλλικά αρχεία για αυτόν τον γενναίο φιλέλληνα ή «τον γενναίο Robert», όπως συχνά τον αποκαλούσαν.

Ο βιογράφος των Φιλελλήνων, Henri Fornèsy, είναι από τους λίγους που αναφέρονται στον François Robert. Στον κατάλογό του για τους Φιλέλληνες, γράφει για αυτόν τα εξής:

«Από το Nancy. Πέθανε στην Αθήνα, εξαιτίας τραυμάτων, στις 28 Δεκεμβρίου του 1827. Πρώην αξιωματικός της Λεγεώνας του Μεύση. Εκπαιδευτής του Πεζικού στην Ελλάδα, διοικούσε στο Χαϊδάρι το Α΄ Τάγμα του Τακτικού Στρατού, το οποίο επέδειξε μεγάλη γενναιότητα, και όντας επικεφαλής τραυματίστηκε, γεγονός που τον ανάγκασε να εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης, και να αντικατασταθεί από τον Λοχαγό Maillet».

Εκείνος που εντούτοις, μας δίνει τα περισσότερα στοιχεία για αυτόν τον γενναίο πολεμιστή, είναι αδιαμφισβήτητα ο Χρήστος Βυζάντιος, στην Ιστορία του Τακτικού Στρατού. Ο Βυζάντιος λοιπόν αναφέρει και αυτός ότι ο Robert αρχικά ήταν εκπαιδευτής του Τακτικού Στρατού, ασκώντας τους στρατιώτες στα γαλλικά πεζικά γυμνάσια (ελιγμούς) σε συνεργασία με τον επίσης Γάλλο εκπαιδευτή Maillet, ο οποίος δίδασκε τη θεωρεία. Ο Robert ήταν τότε λοχαγός και υπασπιστής του Α’ τάγματος. Ακολούθως, ο Robert ανέλαβε την αρχηγία του Α΄ Τάγματος σε αντικατάσταση του ταγματάρχου Στέφανου που είχε δολοφονηθεί στην Τήνο το 1826.

Στη μάχη στο Χαϊδάρι, γράφει ο Χρήστος Βυζάντιος, ο «ταγματάρχης του Α΄ τάγματος Ροβέρτος, εβάδισε κατά φάλαγγα και φτάσας εις την θέσιν της προφυλακής εσχημάτισε τετράγωνον και επερίμενε τον εχθρόν». Λίγο αργότερα, «ο ταγματάρχης παρευθύς χωρίς να χάσει καιρόν, διέταξε να εκτελεσθώσι τα πυρά δίδων το παράγγελμα τετράγωνον, ετοιμάστε, άρμα, και πριν ακόμη δώση άλλο παράγγελμα, επληγώθη εις την κοιλίαν χωρίς να παρατηρήση τούτο ουδείς των λοχαγών δια να αναλάβη τη διοίκηση του τετραγώνου». Ο ταγματάρχης Robert αναγκάσθηκε να εγκαταλείψει τη μάχη, εξαιτίας του τραυματισμού του, όμως το Α’  Τάγμα στη μάχη αυτή αν και έχασε 38 άνδρες του, ανάγκασε τον Κιουταχή να υποχωρήσει, κερδίζοντας μια λαμπρή νίκη.

Στη γενναιότητα, την ένδοξη νίκη και τον τραυματισμό του Robert στη μάχη αυτή αναφέρεται μάλιστα η εφημερίδα ο Φίλος του Νόμου του Ιταλού Joseph Chiappe, τον Αύγουστο του 1826, ονομάζοντας τον Robert «γενναίον Φιλέλληνα ταγματάρχη Κ. Ροβέρτον».

Ο Fornèsy συνεχίζει λέγοντας ότι λίγο αργότερα, ο Robert «ανέλαβε τη διοίκηση του τάγματος πορείας που ανεφοδίασε το φρούριο των Αθηνών, υπό τις διαταγές του Φαβιέρου. Εξαιτίας ενός χτυπήματος από βλήμα πολυβόλου κόπηκαν τα πόδια του, έπεσε μέσα στην τάφρο μεταξύ του φρουρίου και των τουρκικών χαρακωμάτων και η απουσία του δεν έγινε αισθητή παρά μόνο όταν όλοι είχαν μπει στο φρούριο. Οδηγημένοι από τα βογγητά του, τέσσερις από τους συντρόφους του, οι κ.κ. Mollière, Pignaud, Bernard και Cartier, με τη βοήθεια δύο στρατιωτών του Στρατηγού Γριζιώτη, των οποίων τα ονόματα δυστυχώς παραμένουν άγνωστα, αφού τον εντόπισαν, βγήκαν από την Ακρόπολη και έτρεξαν στο σημείο όπου ο άτυχος Robert πάλευε με τους μανιώδεις εχθρούς του, τους οποίους είχε τρέψει σε φυγή. Αφού τον μετέφεραν στο φρούριο, διαπιστώθηκε ότι έφερε στο σώμα του είκοσι τέσσερα τραύματα, που αιμορραγούσαν και προέρχονταν από θραύσματα πυροβόλων, χτυπήματα με ξίφη, γιαταγάνια, κ.τ.λ. Κατάφερε να επιζήσει για τέσσερις ημέρες με αυτά τα τρομερά τραύματα και πέθανε, με την πιο γενναία αυταπάρνηση και έπειτα από φρικτούς πόνους, προκαλώντας τη βαθιά λύπη και τα δάκρυα του γενναίου Φαβιέρου, που τον αγαπούσε σαν παιδί του, καθώς και όλης της φρουράς, που είχε θαυμάσει την αξία του και την ενεργητικότητα του χαρακτήρα του».

Ο Antoine Pignaud ήταν Γάλλος φιλέλληνας που μετά την Επανάσταση έμεινε μόνιμα στην Ελλάδα. Διορίσθηκε Φρούραρχος της Πύλου. Πίνακας από την συλλογή της ΕΕΦ.

Τις ίδιες πληροφορίες για τον Robert αναπαράγει ο Μπάμπης Άννινος στο έργο του «Οι Φιλέλληνες του 1821», το 1925, καθώς επίσης και η Michelle Averoff στο άρθρο της για τους Φιλέλληνες το 1967.

Επ’ αυτών των γεγονότων, ο Χρήστος Βυζάντιος παρέχει μια διαφορετική, πιο γλαφυρή και παραστατική περιγραφή. Γράφει λοιπόν ο ιστοριογράφος του Τακτικού για τον τραγικό θάνατο του Robert τα εξής: «Ο φιλέλλην ούτος, πληγωθείς με σφαιρίδια εις τους πόδας, έπεσε μεταξύ της τάφρου και των Ελληνικών χαρακωμάτων, αφ’ ού δε ο στρατός όλος εισήλθεν εις την Ακρόπολιν, οι εχθροί επιστρέψαντες εις τας θέσεις των, και ευρόντες αυτόν κείμενον κατά γής, ήρχισαν να τον κατακόπτωσι με τα ξίφη των˙ αλλ’ ο δυστυχής ούτος αντεπάλευεν ικανήν ώραν με την σπάθην του, εώς ού στρατιώται τινές του Γριζιώτη, ακούσαντες την κλαγγήν των ξίφων, έδραμον προς εκείνο το μέρος, και καταδιώξαντες τους εχθρούς τον μετέφερον εις την Ακρόπολιν, έχοντα είκοσι έξ πληγάς από ξίφη και δύο από σφαιρίδια. Ο χειρούργος της φρουράς Οθωμανός Κούρδαλης τας εθεράπευσεν όλας εκτός από εκείνων των ποδών του, τους οποίους δεν έκοψε δι’ έλλειψιν των αναγκαίων εργαλείων, ώστε μετά οκτώ ημερών σφοδρούς πόνους απέθανεν˙ ο θάνατός του ελύπησε γενικώς όλους προ πάντων δε τον Φαββιέρον, όστις τον ηγάπα ως υιόν του».

Οι ανωτέρω πληροφορίες του Βυζαντίου και εκείνες του Fornèsy, ταυτίζονται στο μεγαλύτερο μέρος τους, γεγονός που τις καθιστά απόλυτα αξιόπιστες. Πόσο μάλλον όταν ο Χρήστος Βυζάντιος ήταν αυτόπτης μάρτυρας των γεγονότων. Παρόμοιες πληροφορίες δίνει και ο Σπυρίδων Τρικούπης. Το όνομα ενός εκ των στρατιωτών του Γριζιώτη συμπληρώνει ο Σουμερλής, λέγοντας ότι επρόκειτο για τον γενναίο Ιωάννη Κουντουριώτη ο οποίος μετέφερε τον Robert εντός του φρουρίου, καθόσον είχε πέσει σε χέρια δέκα εχθρών που τον κατέκοψαν. Αναφέρεται δε στη βιβλιογραφία ότι του έκοψαν εκτός των άλλων και τα αυτιά, ώστε είχε παραμορφωθεί εντελώς.

Σύγχυση επικρατεί εντούτοις γύρω από την ημερομηνία θανάτου αυτού του σπουδαίου αγωνιστή. Για παράδειγμα, ο Κωνσταντίνος Παπαρηγόπουλος, στην Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, αναφέρει ως ημερομηνία θανάτου του Robert την 6η Δεκεμβρίου 1827, ημερομηνία με την οποία συμφωνεί και ο Ιωάννης Βλαχογιάννης. Αντίστοιχα, ο Thomas Gordon στα απομνημονεύματά του συντάσσεται με τον Fornèsy ως προς την ημερομηνία θανάτου του Robert και αναφέρει ότι πέθανε λίγο μετά τα μέσα Δεκεμβρίου. Αντίθετα, ο Karl Heideck, στα δικά του απομνημονεύματα αναφέρει ως ημερομηνία θανάτου του Robert τον Φεβρουάριο του 1827. Το στοιχείο αυτό είναι μάλλον λανθασμένο γιατί σύμφωνα με έγγραφα που δημοσιεύει η Φιλελληνική Επιτροπή του Παρισιού, και συγκεκριμένα σύμφωνα με επιστολές των ιατρών Bailly και Gosse προς την Επιτροπή, ο Robert τον Ιανουάριο του 1827 είχε ήδη αποβιώσει. Όπως και να έχει, η ηρωική θυσία του παραμένει αξιομνημόνευτη, παρότι σχεδόν άγνωστη.

Ο ηρωικός θάνατός του μεγάλου αυτού Φιλέλληνα έδωσε αφορμή για τη δημιουργία δημοτικού μοιρολογιού της Ρούμελης.

Τέλος, για να θυμίζει στους Έλληνες την προσφορά και τη θυσία του γενναίου Robert, το ελληνικό κράτος έχει τοποθετήσει στο Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, στον προαύλιο χώρο, μια αναμνηστική στήλη. Στην αριστερή πλευρά της στήλης είναι χαραγμένα τα λόγια: «ΤΩ, ΦΑΒΙΕΡΩ, ΠΡΟΜΑΧΩ, ΤΗΣ ΑΚΡΟΠΟΛΕΩΣ Η ΕΛΛΑΣ 1826 – 1926». Στην αριστερή πλευρά της στήλης: «ΕΙΣ ΤΟΝ ΗΡΩΙΚΟΝ ΤΑΓΜΑΤΑΡΧΗΝ ΦΡΑΓΚ. ΡΟΒΕΡΤΟΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΜΕΤ ΑΥΤΟΥ ΘΑΝΟΝΤΑΣ ΦΙΛΕΛΛΗΝΑΣ Η ΕΛΛΑΣ 1826 – 1926».

Αναμνηστική στήλη στην Ηρώδου Αττικού για τους Φιλέλληνες που έπεσαν στην Αθήνα κατά την Επανάσταση του 1821

Η Ελλάδα και οι Έλληνες θα τιμούν αιώνια τον μεγάλο αυτό Φιλέλληνα μαχητή, που πολέμησε με ηρωικό τρόπο και μαρτύρησε για την απελευθέρωση της Αθήνας και της Ακρόπολης που αποτελεί το αιώνιο σύμβολο του δυτικού πολιτισμού.

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• [Comité Philhellénique de Paris], Documents relatifs à l’État présent de la Grèce, février-mars 1827, Paris, Firmin Didot, 1827.
• Barth Wilhelm – Max Kehrig-Korn, Die Philhellenenzeit, von der Mitte des 18 Jahrhunderts bis zur Ermordung Kapodistrias am 9 Oktober 1831, εκδ. Hueber, Μόναχο
• Fornèsy Henry, Le monument des philhellènes, 1860, χειρόγραφο υπ’ αριθ. 1697, Τμήμα Χειρογράφων και Ομοιοτύπων, Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.
• Gordon Thomas, History of the Greek Revolution, 1, London, William Blackwood, Edinburg & T. Cadell, Strand, 1844.
• Άιδεκ Κάρολος, «Τα των Βαυαρών Φιλελλήνων εν Ελλάδι κατά τα έτη 1826-1829», Αρμονία, τ. 1 (1900) και τ. 2 (1901).
• Άννινος Μπάμπης, Ιστορικά σημειώματα, εκδ. Εστία, Αθήνα
• Βλαχογιάννης Ιωάννης, Αθηναϊκόν Αρχείον, Αθήνα, Εκ του Τυπογραφείου Γ.Σ. Βλαστού, 1901.
• Βυζάντιος Χρήστος, Ιστορία των κατά την Ελλην. Επανάστασιν εκστρατειών και μαχών και των μετά ταύτα συμβάντων, ων συμμετέσχεν ο Τακτικός Στρατός, από του 1821 μέχρι του 1833, χ.ε., Αθήνα 1901.
• Εφημερίδα ο Φίλος του Νόμου, αρ. φ. 234, 13 Αυγούστου 1826.
• Παπαρηγόπουλος Κωνσταντίνος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, Εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1853.
• Σουμερλής Διονύσιος, Ιστορία των Αθηνών, Αίγινα, Εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1834.
• Τρικούπης Σπυρίδων, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τόμος Δ΄, Λονδίνο, 1857.

Ο Στρατάρχης Nicolas-Joseph Maison

Ο Nicolas-Joseph Maison γεννήθηκε στην πόλη Epinay-Sur-Seine της Γαλλίας στις 19 Δεκεμβρίου 1771. Ήταν κόμης από το 1813 και μαρκήσιος από το 1818. Ο πατέρας του ονομάζονταν Joseph Maison και η μητέρα του Marie Genevieve Guiard. Η σύζυγός του ονομάζονταν Marie-Madeleine-Françoise Weigold.

Προέρχονταν από πολύ φτωχή οικογένεια και ο πατέρας του, που ήταν παντοπώλης, τον προόριζε για έμπορο. Ο ίδιος όμως, σε ηλικία 21 ετών, κατατάχθηκε ως εθελοντής στον γαλλικό στρατό στις 15 Αυγούστου του 1791, και συμμετείχε στον πόλεμο κατά της Πρωσίας. Το 1792 έγινε λοχαγός. Υπηρέτησε με αυτόν τον βαθμό ως τον Οκτώβριο του 1795, σύμφωνα με το ατομικό του μητρώο,  και έλαβε μέρος σε πολλές εκστρατείες και μάχες όπου πολλές φορές τραυματίστηκε. Στη συνέχεια υπηρέτησε για λίγο στην Ιταλία, έπειτα στον στρατό του Ρήνου, και μετά στην Ολλανδία. Ακολούθως, στο Ανόβερο και τη Γερμανία. Κέρδισε σταδιακά και αργά τους βαθμούς του, φθάνοντας το 1805 στον βαθμό του Ταξιάρχου. Με αυτόν τον βαθμό πολέμησε με τη Μεγάλη Στρατιά στην Πρωσία, στην Ισπανία και στη Γερμανία, κατά τα έτη 1809 μέχρι το 1812, και συμμετείχε στην μεγάλη εκστρατεία κατά της Ρωσίας. Ονομάστηκε Υποστράτηγος επί του πεδίου της μάχης το 1812 από τον Ναπολέοντα και κατά το 1813 μετείχε στην εκστρατεία στη Σαξωνία, όπου τραυματίσθηκε στη μάχη στη Λειψία. Ήταν διοικητής στο Παρίσι κατά τα έτη 1814, 1815 και 1816, και έκανε ό,τι μπορούσε για να διατηρηθεί η τάξη, ενώ ταυτόχρονα από εκείνη την εποχή ανέπτυξε συνταγματικά φρονήματα.

Ο Nicolas-Joseph Maison. Λιθογραφία του 19ου αιώνα (συλλογή ΕΕΦ).

Κατά τους πολέμους της ναπολεόντειας Γαλλίας που ακολούθησαν, ο Maison  ανέλαβε τέσσερις φορές την υπεράσπιση του Βελγίου με επιτυχία, γεγονός που θεωρήθηκε το μεγαλύτερο στρατιωτικό του κατόρθωμα.

Στη διάρκεια της ζωής του έλαβε μέρος συνολικά σε 50 περίπου μάχες και τραυματίσθηκε πάνω από 30 φορές. Η ανδρεία του Maison αναγνωρίστηκε και από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη ο οποίος με ιδιόχειρη απόφασή του τού απένειμε τιμητικά ένα σπαθί, όπως φαίνεται από γαλλικά αρχεία.

Στις 28 Αυγούστου του 1828, έφτασε στη Μεθώνη επικεφαλής Εκστρατευτικού Σώματος, ύστερα από κοινή απόφαση των τριών Μεγάλων Δυνάμεων και σε εκτέλεση του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου της 19ης Ιουλίου του 1828, το οποίο προέβλεπε την αποχώρηση του Αιγυπτιακού Στρατού από την Πελοπόννησο. Σκοπός του Σώματος του Maison ήταν η εκκένωση της Πελοποννήσου από τα εχθρικά στρατεύματα του Ιμπραήμ.

Ο Nicolas-Joseph Maison. Λιθογραφία του 19ου αιώνα (συλλογή ΕΕΦ).

Ενδεικτική της κατάστασης που επικρατούσε είναι επιστολή του Κυβερνήτη της Ἑλλάδος Ι. Καποδίστρια. Το έγγραφο φέρει την υπογραφή του («Ἰω. Α. Καποδίστριας») και απευθύνεται προς το «Πανελλήνιον, πρός τούς καθ’ ὅλην τήν Ἐπικράτειαν Ἐκτάκτους  Ἐπιτρόπους καί πρός τούς Ἀρχηγούς τῶν κατά γῆν καί θάλασσαν δυνάμεων», με το οποίο ανακοινώνει την απόφαση της Γαλλίας να οργανώσει εκστρατεία υπό τον αντιστράτηγο Maison. Αίγινα, 13 Αύγουστου 1828.

Έντυπη επικεφαλίδα («ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ / Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ»), προσυπογράφει ὁ Γραμματεύς της Επικρατείας Σπ. Τρικούπης.

«… Ἐπειδή ἡ θέσις τῶν Αὐλῶν τῆς Ἀγγλίας καί τῆς Ῥωσσίας δέν ταῖς ἐπέτρεπε νά χορηγήσωσι το ἀνῆκον εἰς αὐτάς τῆς ἐκστρατείας ταύτης μέρος, ὁ Βασιλεύς τῆς Γαλλίας ἀνεδέχθη τοῦτο μόνος, ὥστε ἀπόκειται εἰς μόνα τά Γαλλικά στρατεύματα να ἀρχίσωσι καί νά προάξωσιν ἑτοίμως τό ἔργον τῆς Εἰρήνης, τήν ὁποίαν ἡ συνθήκη τοῦ Λονδίνου ὑπεσχέθη εἰς τήν Ἑλλάδα καί εἰς τήν Εὐρώπην. Ὁ Ἀντιστράτηγος Μαρκέσιος DeMaison, ἐτέθη ἐπί κεφαλῆς τῆς ἐκστρατείας ταύτης, οἱ συγκροτοῦντες την ὁποίαν πολεμισταί θέλουν φθάσει μετ’ ὀλίγας ἡμέρας εἰς τόν τόπον τόν ὁποῖον ἡ παρουσία τοῦ Ἰμπραήμ-Πασᾶ ἀνηλεῶς κατερήμωσε. Θέλουν φθάσει, ὁ τόπος οὗτος θέλει ἀπαλλαγῆ ἀπό τήν μάστιγα ταύτην, καί ἡ γονιμότης του ἐν τάχει θέλει ἀνακουφίσει ἐν μέρει τάς δυστυχίας μας…».

Επιστολή του Κυβερνήτη της Ἑλλάδος Ι. Καποδίστρια προς το «Πανελλήνιον» με το οποίο ανακοινώνει την απόφαση της Γαλλίας να οργανώσει εκστρατεία υπό τον αντιστράτηγο Maison. Αίγινα, 13 Αύγουστου 1828. Έντυπη επικεφαλίδα («ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΕΙΑ / Ο ΚΥΒΕΡΝΗΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ»), προσυπογράφει ὁ Γραμματεύς της Επικρατείας Σπ. Τρικούπης (συλλογή ΕΕΦ).

Η στρατιά αποτελείτο από 15.000 άνδρες και διακεκριμένους αξιωματικούς. Εκτός από στρατιωτικούς, στη γαλλική αποστολή συμμετείχαν πολλές σημαντικές προσωπικότητες διαφόρων επιστημονικών κλάδων, στις οποίες η Ελλάδα χρωστά έναν μεγάλο αριθμό σημαντικών μελετών, όπως για παράδειγμα τους πρώτους τοπογραφικούς χάρτες του νέου κράτους, τις πρώτες καταγραφές αρχαιολογικών χώρων, ακόμη και της πανίδας και χλωρίδας.

Bory de Saint-Vincent, Jean-Baptiste και άλλοι. EXPÉDITION SCIENTIFIQUE DE MORÉE. ΠΑΡΙΣΙ ΚΑΙ ΣΤΡΑΣΒΟΥΡΓΟ: F.G. LEVRAULT, 1834-1835-1836 (συλλογή ΕΕΦ).

Επιστημονική αποστολή στον Μοριά. Αρχιτεκτονική, γλυπτά, επιγραφές και απόψεις της Πελοποννήσου, των Κυκλάδων και της Αττικής, που εκδόθηκαν από τον (G) A. Blouet. 3 τόμοι. Παρίσι, Didot, 1831-38 (συλλογή ΕΕΦ).

Το τσακάλι της Πελοποννήσου (Canis aureus moreoticus) που περιγράφεται για πρώτη φορά από την αποστολή του Μοριά (Λιθογραφίες του Jean-Gabriel Prêtre, που εκδόθηκαν από τον Bory de Saint-Vincent) (συλλογή ΕΕΦ).

Παράδειγμα λιθογραφίας αφιερωμένης στη βοτανική στο έργο Expédition de Morée από τον Bory de Saint-Vincent (Nepeta argolica Bory & Chaub) (συλλογή ΕΕΦ).

Στην γαλλική αποστολή συμμετείχαν σε διάφορες θέσεις και πολλοί Έλληνες. Ενδεικτικά παραπέμπουμε σε μία συστατική επιστολή της 31 Ιουλίου 1828, του συγγραφέα και διπλωμάτη CHATEAUBRIAND (François-René de), που αφορά τον Έλληνα αξιωματούχο Κωνσταντίνο Σχινά. Η επιστολή τον προτείνει για να συμμετάσχει στην γαλλική αποστολή στην Ελλάδα.

«Je crois (…) avoir l’honneur de vous proposer une chose utile au service du Roi, en vous demandant vos bontés pour le spathar Constantin Schinas, beau-frère du Prince Ypsilanti; il désire être employé dans l’expédition du Gal Maison. Vous connaissez déjà son affaire, et il vous l’expliquera encore mieux que moi (…)».

Ο Κωνσταντίνος Σχινάς ανέλαβε στη συνέχεια στην Ελλάδα καθήκοντα δικαστή, υπουργού δικαιοσύνης και ήταν ο πρώτος πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Κωνσταντίνος Σχινάς. Λιθογραφία του 19ου αιώνα.

Ένα άλλο μέλος της ίδιας οικογένειας, ο Μιχαήλ Σχινάς, έλαβε και αυτός μέρος στην Εκστρατεία του Μωριά, και μάλιστα συμμετείχε στο επιστημονικό σκέλος (τμήμα Αρχαιολογίας) του Γαλλικού εκστρατευτικού σώματος. Ο Μιχαήλ Σχινάς έμενε στο Παρίσι μέχρι το 1827, και είχε συμβάλει στην αποστολή στην Ελλάδα, του γλυπτού «Ελληνοπούλα», του επιτύμβιου αγάλματος που σμίλεψε στη μνήμη του Μάρκου Μπότσαρη ο Γάλλος γλύπτης Pierre-Jean David d’ Angers.

Ο Μιχαήλ Σχινάς. Λιθογραφία του 19ου αιώνα.

Συστατική επιστολή της 31 Ιουλίου 1828, του συγγραφέα και διπλωμάτη CHATEAUBRIAND (François-René de), που αφορά τον Έλληνα αξιωματούχο Κωνσταντίνο Σχινά. Η επιστολή τον προτείνει για να συμμετάσχει στην γαλλική αποστολή στην Ελλάδα (συλλογή ΕΕΦ).

Αν και η εκκένωση της Πελοποννήσου ολοκληρώθηκε τον Οκτώβριο του 1828, το γαλλικό Σώμα δεν αποχώρησε αμέσως. Επιδίωξη του Κυβερνήτη Ι. Καποδίστρια, ήταν η συμμετοχή της στρατιάς του Στρατηγού Maison στην απελευθέρωση της Δυτικής Ελλάδας και της Εύβοιας, επιδίωξη που βρισκόταν σε συμφωνία με τις οδηγίες του Γάλλου Υπουργού Πολέμου προς τον Maison (27 Αυγούστου 1828).

Η παράδοση του κάστρου του Μοριά στην Πάτρα, στον στρατηγό Nicolas Joseph Maison. Πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Jean-Charles Langlois.

Παράλληλα, η γαλλική Κυβέρνηση διατύπωσε, μέσω του Στρατηγού Maison, μια πρόταση προς τον Κυβερνήτη της Ελλάδας για την οργάνωση Τακτικού Στρατού από Γάλλους αξιωματικούς. Η Γαλλία θα αναλάμβανε τα έξοδα για τη συντήρηση του Σώματος μέσω πίστωσης μηνιαίων χορηγήσεων και επιπλέον 100 περίπου Γάλλοι Αξιωματικοί θα αποσπόνταν στον Ελληνικό Στρατό, προκειμένου να εκπαιδεύσουν τους Έλληνες αξιωματικούς. Ο διοικητής θα ήταν, επίσης, πρόσωπο που θα υποδείκνυε ο Στρατάρχης. Πράγματι, Γενικός Διευθυντής του Τακτικού Σώματος διορίσθηκε ο Συνταγματάρχης Camille Alphonse Trézel, μετέπειτα υπουργός Πολέμου στη Γαλλία, τον Ιούλιο του 1829. Επιπλέον, ο Maison προσδιόρισε ότι η Γαλλία θα κατέβαλε 100.000 γαλλικά φράγκα κάθε μήνα υπό την προϋπόθεση ότι θα αναλώνονταν αποκλειστικά για τις ανάγκες του ελληνικού στρατεύματος. Η καταβολή των δόσεων αυτών διεκόπη όμως ξαφνικά, τον Ιούλιο του 1830, λόγω της μεταβολής της πολιτικής κατάστασης στη Γαλλία.

Η Γαλλική αποστολή στον Μοριά το 1828. Λάδι σε μουσαμά. Αποδίδεται στον Noel-Dieudonne Finart (1797 – 1852) (συλλογή ΕΕΦ).

Παρόλα αυτά, τον Φεβρουάριο του 1829, η γαλλική Κυβέρνηση απέσπασε τη συγκατάθεση των συμμάχων της για τη διατήρηση στην Πελοπόννησο, μετά το πέρας των στρατιωτικών επιχειρήσεων, τμήματος του εκστρατευτικού Σώματος, αποτελούμενο από 5.000 άνδρες. Οι δυνάμεις της γαλλικής στρατιάς που παρέμειναν αναχώρησαν τέσσερα χρόνια αργότερα. Δυστυχώς, η προσπάθεια του Καποδίστρια να αξιοποιήσει τις γαλλικές ένοπλες δυνάμεις για την απελευθέρωση της Αττικής απέτυχε, καθώς προσέκρουσε στην αντίδραση άλλων μεγάλων δυνάμεων, οι οποίες δεν ήθελαν να αποδυναμωθεί περαιτέρω η Οθωμανική αυτοκρατορία (η οποία αντιμετώπιζε την επιθετικότητα της Ρωσίας), και επέμειναν για την άμεση αναχώρηση των γαλλικών στρατευμάτων.

Οι προσωπικές σφραγίδες του Στρατάρχου Nicolas-Joseph Maison. Το οικόσημο αναφέρει «Aperte et Honeste» (συλλογή ΕΕΦ).

Έτσι, αφού ολοκλήρωσε την αποστολή του, ο Στρατηγός Maison εγκατέλειψε το ελληνικό έδαφος στις 22 Μαΐου του 1829, λαμβάνοντας δώρο από τον Καποδίστρια δύο σπαθιά, ένα που άνηκε στον Καραϊσκάκη και ένα βυζαντινό, για εκείνον και τον υπασπιστή του, Durriu, όπως μαρτυρεί δημοσίευμα της Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος την ίδια ημέρα. Με το ίδιο πλοίο αναχώρησε από την Ελλάδα και ο Κάρολος Φαβιέρος.

Η αλληλογραφία του Στρατηγού με τον Κυβερνήτη, μετά την αποχώρηση του Maison είναι διαφωτιστική για την εκτίμηση που έχαιρε ο Στρατηγός από τον Καποδίστρια, αλλά και για την ευγνωμοσύνη του Maison προς τον Κυβερνήτη και την αφοσίωσή του στον ευγενή σκοπό της απελευθέρωσης της Ελλάδας.

Η εκστρατεία του Στρατηγού Maison, σε κάθε περίπτωση, διευκόλυνε το έργο του Καποδίστρια και κυρίως προετοίμασε την ελληνική επικράτεια για την επερχόμενη ανεξαρτησία. Όπως γράφει η εφημερίδα Αιών, η αποστολή του Στρατηγού Maison «έθεσε τον τελευταίον της Ελληνικής ανεξαρτησίας λίθον» συντελώντας από κοινού με τη ναυμαχία του Ναβαρίνου σε ευνοϊκές για την Ελλάδα διπλωματικές αποφάσεις εκ μέρους των Τριών Δυνάμεων.

Μετά την εκστρατεία στην Πελοπόννησο, o Maison απεσύρθη και διήγαγε ιδιωτικό βίο στη Γαλλία. Έλαβε μέρος στην αντιπολίτευση στη βουλή των Πατρικίων. Φιλελεύθερος στις απόψεις του υποστήριξε την Ιουλιανή Επανάσταση το 1830. Το ίδιο έτος, υπηρέτησε ως Υπουργός Εξωτερικών της χώρας του. Ακολούθως, υπηρέτησε ως πρέσβης στη Βιέννη και στην Αγία Πετρούπολη (1833). Επιπλέον, στις 30 Απριλίου 1835, σύμφωνα με το ατομικό του μητρώο, χρίσθηκε Υπουργός του Πολέμου και υπηρέτησε σε αυτή τη θέση μέχρι την 6η Σεπτεμβρίου 1836.

Τον βαθμό του Στρατάρχη τον έλαβε επί του βασιλέα Κάρολου Ι΄. Η απελευθέρωση της Ελλάδας, την οποία στη Γαλλία η κοινή γνώμη επιθυμούσε, συνέβαλε ώστε να του αποδοθεί ο βαθμός αυτός, στις 22 Φεβρουαρίου του 1829.

Ο Στρατάρχης Nicolas-Joseph Maison. Λιθογραφία του 19ου αιώνα (συλλογή ΕΕΦ).

Ο Nicolas-Joseph Maison πέθανε στις 13 Φεβρουαρίου 1840 στο Παρίσι, σε ηλικία εβδομήντα ενός ετών και ύστερα από ολιγοήμερη και ξαφνική ασθένεια.

Στη διάρκεια της καριέρας του τιμήθηκε με πάρα πολλά παράσημα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουμε το παράσημο του Μεγαλόσταυρου της Λεγεώνας της Τιμής που του απονεμήθηκε στις 23 Ιουλίου 1814, το παράσημο της Τάξης του Αγίου Λουδοβίκου το 1818, της Τάξης του Καρόλου Γ΄ της Ισπανίας το 1835, του Λεοπόλδου του Βελγίου το 1836, κ.α. Στην Ελλάδα τιμήθηκε με το παράσημο του Μεγαλόσταυρου του Σωτήρα στις 26 Νοεμβρίου 1834. Επιπλέον, το όνομά του είναι χαραγμένο στην Αψίδα του Θριάμβου στο Παρίσι, μαζί με τα ονόματα άλλων σπουδαίων στρατηγών της Γαλλίας. Στην Ελλάδα, το όνομά του φέρουν δρόμοι στην Αθήνα, την Πάτρα και την Καλαμάτα, για να θυμίζουν την ευγενική προσφορά του στην απελευθέρωση και αποκατάσταση της Πελοποννήσου και της Ελλάδος.

Η οδός Μαιζώνος στο κέντρο της Αθήνας

Η υπογραφή του Στρατάρχης Nicolas-Joseph Maison.

Αναμνηστικό μετάλλιο της παρουσίας του Στρατηγού Maison και του Εκστρατευτικού Σώματος στην Πελοπόννησο (συλλογή ΕΕΦ).

ΠΗΓΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Driault Édouard – Michel Lhéritier, Histoire diplomatique de la Grèce, de 1821 à nos jours, Vol. 1, Paris, Presses Universitaires de France, 1925.
• Gavard Ch., Gallérie des maréchaux de France, Paris, Galléries historiques de Versailles, 1839
• Pascallet Étienne, Notice historique sur M. le maréchal Marquis Maison – Extrait de la Revue générale biographique et nécrologique, Paris, Breteau – Pichery, 1845.
• Γενική Εφημερίς της Ελλάδος,
  • αρ. φ. 31, 24 Απριλίου 1829,
  • αρ. φ. 34, 4 Μαΐου 1829 (λόγος ευχαριστήριος προς τον Στρατάρχη),
  • αρ. φ. 38-39, 22 Μαΐου 1829,
  • αρ. φ. 78, 20 Νοεμβρίου 1829.
• Εφημερίδα Αθηνά, αρ. φ. 907, 8 Απριλίου 1842 έως αρ. φ. 909, 15 Απριλίου 1842.
• Εφημερίδα Αιών, αρ. φ. 6Μαρτίου 1840.
• Ηλεκτρονική βάση απονεμηθέντων παρασήμων της Λεγεώνας της Τιμής http://wwwcoulture.gouv.fr/documentation/leonore/leonore.htm, Dossier LΗ1698/41.
• Θεμελή-Κατηφόρη Δέσποινα, Το γαλλικό ενδιαφέρον για την Ελλάδα στην περίοδο του Καποδίστρια, 1828-1831, Αθήνα, Επικαιρότητα, 1985.
• Κρεμμυδάς Βασίλης, «Ο Γαλλικός Στρατός στην Πελοπόννησο. Συμβολή στην ιστορία της Καποδιστριακής περιόδου», Πελοποννησιακά, τόμος ΙΒ΄ (1976-1977), σσ. 75-102.
• Μπαλωτή Ξένη, Μαιζών, ένας μεγάλος Φιλέλληνας – Η εκστρατεία του στην Πελοπόννησο, Αθήνα, Ελληνική Ευρωεκδοτική, 1993.
• Παπαγεωργίου Στέφανος, Η στρατιωτική πολιτική του Καποδίστρια – Δομή, οργάνωση και λειτουργία του Στρατού Ξηράς της Καποδιστριακής περιόδου, Αθήνα, Εστία, 1986.